Το πρώτο σημάδι ήταν ο καπνός που έβγαινε από το βουνό και ήταν η μητέρα του Πλινίου που το παρατήρησε -αν και στην αρχή δεν ήξεραν από ποιο βουνό ερχόταν το σύννεφο που υψώθηκε και άρχισε να απλώνεται. Όπως γράφει ο Πλίνιος ο Νεότερος στις δύο επιστολές προς τον φίλο του ιστορικό Τάκιτο, «ο θείος μου έχασε τη ζωή του σε μια καταστροφή που ρήμαξε μερικά από τα πιο όμορφα μέρη».
Ο Πλίνιος επέζησε και έγραψε για την έκρηξη του Βεζούβιου, που σε μία και μόνη ημέρα κατέστρεψε πόλεις ολόκληρες, επειδή αρνήθηκε να ακολουθήσει τον θείο του, Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, σε ένα πλοιάριο που κατευθυνόταν προς τον Βεζούβιο, προτιμώντας να μείνει στο σπίτι του και να αφιερωθεί στα διαβάσματα του. Η ιστορία της Πομπηίας είναι γεμάτη από τέτοιες στιγμές: άνθρωποι που σώθηκαν και άνθρωποι που σκοτώθηκαν, αντικείμενα που άντεξαν και άλλα που χάθηκαν, ιστορίες που ειπώθηκαν και άλλες που ξεχάστηκαν. Και κάθε νέα ανασκαφή αποκαλύπτει ακόμη περισσότερα στοιχεία.
Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι σκάβουν την Πομπηία από τότε που η πόλη βρέθηκε κάτω από τα συντρίμμια της ηφαιστειακής έκρηξης -από το 79 μ.Χ. Στην αρχή ήταν οι τυχοδιώκτες «κυνηγοί θησαυρών», πιθανώς και κάποιοι από τους πρώην κατοίκους που προσπάθησαν να ανακτήσουν ό,τι μπορούσαν από τα χαμένα υπάρχοντά τους.
Αν και η εικόνα που έχουμε για αυτήν είναι μίας πόλης που πάγωσε στο χρόνο, η Πομπηία ήταν πάντα σε κατάσταση ρευστότητας. Το ένα τρίτο της πόλης δεν έχει ακόμη ανασκαφεί, και τις τελευταίες ημέρες που οι αρχαιολόγοι αρχίζουν ανασκαφές σε μια νέα περιοχή, ο ενθουσιασμός είναι εύλογος. Όχι μόνο εξαιτίας των πρόσφατων ευρημάτων στην περιοχή 5 (μια άλλη τοποθεσία που ανασκάφηκε πρόσφατα), όπως το Σπίτι των Δελφινιών με τη ζωγραφισμένη με πουλιά και δελφίνια είσοδο, και την Οικία Vettii με τις εντυπωσιακές νωπογραφίες, μία εκ των οποίων απεικονίζει τον Πρίαπο, θεό της γονιμότητας και της αφθονίας να ζυγίζει το πέος του σε μια ζυγαριά, που μετά από εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης είκοσι ετών άνοιξε τον Ιανουάριο για το κοινό.
Πριν από το 79 μ.Χ., η Πομπηία δεν ήταν ιδιαιτέρως γνωστή. Σπάνια αναφέρεται στις ιστορικές πηγές της εποχής. Η μικρή πόλη της Καμπανίας, δεν ήταν πολύ της μόδας, η ελίτ της Ρώμης προτιμούσε να απολαμβάνει τα καλοκαίρια στην Μπάια, στη βορειοδυτική ακτή του κόλπου της Νάπολης.
Και όταν η Ρώμη έστρεφε το βλέμμα στην Πομπηία σπάνια ήταν για καλό. Το 59 μ.Χ., για παράδειγμα, η βία μεταφέρθηκε από την αρένα όπου διεξάγονταν οι αγώνες των μονομάχων στους δρόμους. Οι άνθρωποι που επισκέφθηκαν την Πομπηία από την κοντινή Nuceria ξυλοκοπήθηκαν τόσο άγρια ώστε οι επιζώντες έσυραν τις κακοποιημένες σορούς τους στη Ρώμη προκειμένου να διαμαρτυρηθούν και οι αγώνες απαγορεύτηκαν στην Πομπηία για 10 χρόνια.
Η ειρωνεία της τύχης είναι ότι στον χάρτη την έβαλε ο αφανισμός της -ο δικός της και των γειτονικών πόλεων. Και τουλάχιστον εν μέρει, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχουμε την αφήγηση του Πλινίου, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας.
Αλλά είναι πάρα πολλά αυτά που δεν γνωρίζουμε. Ακόμη και η ημερομηνία της μοιραίας έκρηξης τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Ο Πλίνιος λέει ότι το σύννεφο ανέβηκε στον ουρανό την ένατη ημέρα πριν από τις Καλένδες του Σεπτεμβρίου (που σύμφωνα με υπολογισμούς ήταν η 24η Αυγούστου). Αλλά τα αρχαιολογικά στοιχεία φυτικής ύλης από την περιοχή αμφισβητούν αυτήν την ημερομηνία, υπονοώντας ότι συνέβη αργότερα το φθινόπωρο. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Πλίνιος δεν μπορούσε να πει ποια εποχή του χρόνου ήταν, αλλά ότι η επιστολή του διασώθηκε ανά τους αιώνες από αντιγραφείς και ότι κατά αυτόν τρόπο διολισθαίνουν τα λάθη στα χειρόγραφα.
Όλα αυτά αποτελούν μόνο ένα μέρος του σαγηνευτικού μυστηρίου της Πομπηίας. Ακόμα και πράγματα που φαίνονται βέβαια, σπάνια είναι.
Πολλοί πιστεύουν ότι η Πομπηία χάθηκε κάτω από μια θάλασσα λιωμένης λάβας, αλλά ήταν η ελαφρόπετρα και η στάχτη που κάλυψαν την πόλη: αν θέλετε να δείτε αρχαία κτίρια της εποχής με περισσότερους από έναν ορόφους, καλύτερα να επισκεφτείτε το γειτονικό Herculaneum, το οποίο χτυπήθηκε από ένα πυροκλαστικό κύμα καυτών αερίων και τέφρας -που σκότωσε τους κατοίκους πολύ γρήγορα- αλλά τα κτίριά του υπέστησαν λιγότερες ζημιές από της Πομπηίας, όπου στις περισσότερες περιπτώσεις τα ανώτερα επίπεδα των κτηρίων καταστράφηκαν από τα τεράστια κομμάτια ιπτάμενων βράχων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο θείος του Πλινίου διέκοψε κάποια στιγμή την επιχείρηση διάσωσης των ανθρώπων που ζούσαν κοντά στο ηφαίστειο (όρμησε στο μέρος από το οποίο οι άλλοι έφευγαν, γράφει ο Πλίνιος στον Τάκιτο), για να αναπαυθεί. Οι φίλοι που είχε πάει να σώσει χρειάστηκε να τον ξυπνήσουν για να τον βγάλουν από το δωμάτιο που κοιμόταν, καθώς η αυλή γέμιζε με πέτρες και σε περίπτωση που καθυστερούσαν, λέει ο Πλίνιος, θα ήταν αδύνατο να ανοίξουν την πόρτα. Αν και μικρή σημασία έχει, καθώς ο θείος του πέθανε από τα δηλητηριώδη αέρια που εισέπνευσε.
Ο αριθμός των ανθρώπων οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους είναι επίσης προς συζήτηση. Περίπου 1.100 σοροί έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής στην Πομπηία (η οποία έχει ανασκαφεί κατά τα δύο τρίτα) που σημαίνει ότι πιθανώς σκοτώθηκαν 2.000 άνθρωποι. Ο υπόλοιπος πληθυσμός -που σύμφωνα με εκτιμήσεις υπολογίζεται μεταξύ 7.000 και 30.000 κατοίκων- πρέπει να διέφυγε όταν άρχισαν οι σεισμικές δονήσεις που προηγήθηκαν της έκρηξης (όπως επίσης αναφέρει ο Πλίνιος), τις οποίες ουδείς μπορούσε να αγνοήσει.
Παρότι η νέα ανασκαφή αφορά τη διάσωση και όχι την έρευνα, οι αποκαλύψεις και η όλο και μεγαλύτερη κατανόηση της Πομπηίας συνεχίζονται. Οι αρχαιολόγοι θα ανασκάψουν την περιοχή 9, προκειμένου να αποτρέψουν καταρρεύσεις που θα μπορούσαν να βλάψουν κτιριακά λείψανα.
Κατά πόσο οι εργασίες θα φέρουν στο φως ακόμη μια εντυπωσιακή τοιχογραφία όπως της Λήδας και του Δία μεταμορφωμένου σε κύκνο ή τεκμήρια για τη σχέση της Πομπηίας με τον υπόλοιπο κόσμο -ένα από τα πιο αξιόλογα ευρήματα της Πομπηίας είναι ένα αγαλματίδιο από ελεφαντόδοντο της ινδικής θεάς Yakshi- μένει να φανεί.
Η επιστολή του Πλινίου του Νεότερου που περιγράφει την έκρηξη του Βεζούβιου μοιάζει με ταινία καταστροφής: η γη τρέμει κάτω από τους τροχούς της άμαξας και τα οχήματα ξαφνικά αναπηδούν στην άλλη πλευρά του δρόμου. Συντρίμμια και μια πυκνή ομίχλη καπνού που εμποδίζει να δει κανείς ακόμη και σε μικρή απόσταση. Το νησί Κάπρι τυλιγμένο στη στάχτη, ήταν αόρατο για τον Πλίνιο ο οποίος βρισκόταν στην ηπειρωτική χώρα. Κάποιοι νόμιζαν ότι δεν υπήρχαν πια θεοί, γράφει, μόνο ατελείωτη νύχτα. Κι όμως, ο Πλίνιος επιβιώνει, όπως και η μητέρα του και ένας φίλος τους.
Η ιστορία αυτής της καταστροφής θα ζει για πάντα, γράφει στον Τάκιτο: semper victurus. Και ως φαίνεται, καθώς οι αρχαιολόγοι συνεχίζουν τις ανασκαφές στην Πομπηία και ο κόσμος παρακολουθεί, δικαιώνεται.
Με πληροφορίες από The Observer