Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί πως η φωτιά σήμανε την έναρξη αυτού που ορίζουμε ως ανθρώπινη τεχνολογία- και έπαιξε καθοριστικό ρόλο ως προς την εξέλιξη του ανθρώπου, καθώς θεωρείται πως, χωρίς αυτήν, δεν θα είχαμε αναπτύξει ποτέ μεγάλους εγκεφάλους (και τα οφέλη αυτών). Ωστόσο υπάρχει το ερώτημα: Πότε ακριβώς το είδος μας έμαθε να χρησιμοποιεί τη φωτιά;
«Δύσκολη ερώτηση. Ίσως τα ίχνη της φωτιάς να μην διατηρούνται πολύ καλά, και αυτό που βλέπουμε να είναι απλά τα απομεινάρια αυτού που ήταν παλιά ένα πολύ πιο πλούσιο “αρχείο”. Αλλά και πάλι, μαντεύουμε. Δεν ξέρουμε» λέει, όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα του LiveScience, ο Ίαν Τάτερσαλ, παλαιοανθρωπολόγος στο Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη.
Αυτό που ξέρουν οι ειδικοί είναι πως, πριν 400.000 χρόνια, η φωτιά άρχισε να εμφανίζεται πολύ πιο συχνά στο αρχαιολογικό «αρχείο» ανά την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Αφρική και την Ασία, σύμφωνα με άρθρο του 2016 στο Philosophical Transactions of the Royal Society B. Ειδικοί θεωρούν πως οι φωτιές αυτές είχαν εξαπλωθεί πολύ, αν και οι χώροι με τέτοια στοιχεία παραμένουν σχετικά σπάνιοι.
Τουλάχιστον δύο απομονωμένοι χώροι δείχνουν πρώιμους ανθρώπους να χρησιμοποιούν φωτιά πάνω από 400.000 χρόνια πριν, είπε ο Τάτερσαλ. Για παράδειγμα, σε έναν χώρο στο Ισραήλ, που χρονολογείται 800.000 χρόνια πριν, αρχαιολόγοι βρήκαν εστίες και διάφορα υλικά, όπως ίχνη καμμένων ξύλων, σύμφωνα με μελέτη του 2012 στο Science. Σε έναν άλλο χώρο, το σπήλαιο Wonderwerk στη Νότια Αφρική, βρέθηκαν στοιχεία πως άνθρωποι χρησιμοποιούσαν φωτιά πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, βάσει μελέτης του 2012 στο Proceedings of the National Academy of Sciences. Εκεί βρέθηκαν απομεινάρια καμμένων οστών, φυτών και ίχνη εστιών.
Αν και το Wonderwerk είναι ο αρχαιότερος χώρος όπου, σύμφωνα με ειδικούς, άνθρωποι χρησιμοποίησαν φωτιά, στη θεωρία μπορεί να συνέβαινε ακόμα αρχαιότερα. Περίπου 2 εκατ. χρόνια πριν, τα σπλάχνα του Homo Erectus άρχισαν να συρρικνώνονται, κάτι που υποδεικνύει ότι το μαγείρεμα έκανε τη χώνεψη ευκολότερη. Παράλληλα ο εγκέφαλος μεγάλωνε, κάτι που απαιτούσε περισσότερη ενέργεια. «Πού αλλού μπορεί να έβρισκες την ενέργεια αν δεν χρησιμοποιούσες φωτιά για να μαγειρέψεις τροφή;» είπε στο LiveScience ο Τάτερσαλ.
Η παλαιοανθρωπολόγος Σάρα Χλούμπικ του George Washington University στην Ουάσινγκτον αναζητεί αναζητεί ίχνη αρχαίων ελεγχόμενων φωτιών στο Κούμπι Φόρα της Κένυας, που είναι πλούσιο σε παλαιοανθρωπολογικά ίχνη που ανάγονται μέχρι και 1,6 εκατ. χρόνια πίσω. Μέχρι τώρα έχει βρει καμμένα κόκαλα μαζί με άλλα ευρήματα. Καμμένα ιζήματα βρίσκονταν μαζεμένα παραπέρα, υποδεικνύοντας πως υπήρχε ένας χώρος για τη φωτιά και ένας άλλος όπου οι άνθρωποι περνούσαν τον περισσότερο χρόνο τους.
«Σε αυτό το σημείο μπορώ να πω με βεβαιότητα “ναι, υπήρχε φωτιά που χρησιμοποιούσαν άνθρωποι σε αυτόν τον συγκεκριμένο χώρο”» είπε η Χλούμπικ. «Η επόμενη φάση της έρευνας είναι να πούμε “σε πόσους άλλους χώρους στην περιοχή υπάρχουν ίχνη φωτιάς;». Παρόλα αυτά, όπως σημειώνεται στο δημοσίευμα, δεν συμφωνούν όλοι οι ειδικοί, καθώς οι φωτιές που βρήκε στον χώρο που διερεύνησε ίσως να μην είχαν αρχίσει από ανθρώπους, αλλά από φυσικά φαινόμενα.
Όποτε και αν ανακαλύφθηκε πάντως, η χρήση της φωτιάς επηρέασε δραστικά την εξέλιξη του είδους μας, αυξάνοντας τη διάρκεια ζωής, κάνοντας τους ανθρώπους πιο κοινωνικούς (υπήρχε πλέον ένας χώρος συνάθροισης) και παρέχοντας τη δυνατότητα διαβίωσης σε ψυχρότερα κλίματα. Ακόμη, πιθανότατα συνέβαλε και στην αύξηση της ανθρώπινης νοημοσύνης: Όπως είπε η Χλούμπικ «η φωτιά είναι περίπλοκο πράγμα. Μπορείς να πληγωθείς πολύ αν τη χρησιμοποιήσεις λάθος».