«Η αγάπη μου για τον ουρανό δεν είναι κάτι το πρόσφατο ούτε κάτι που προέρχεται από την επαγγελματική μου ενασχόληση με την αστροφυσική. Ίσως να είναι κάτι που όλοι, λίγο πολύ, έχουμε χαραγμένο στη γενετική μας δομή από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε όρθιος πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη...»
Το νέο βιβλίο του πολυβραβευμένου αστροφυσικού και επίτιμου διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, Διονύση Σιμόπουλου με τίτλο «Ο Ουρανός της Ελλάδας την Άνοιξη» (εκδόσεις Μεταίχμιο), κυκλοφορεί στις 20 Φεβρουαρίου και όπως μαρτυρά ο υπότιτλος είναι ένας «οδηγός για τα άστρα και τους αστερισμούς».
Πρόκειται για το πρώτο μίας σειράς τεσσάρων βιβλίων αφιερωμένων στον ελληνικό ουρανό ανά εποχή, στην οποία ο κ. Σιμόπουλος γίνεται ξεναγός μας, εξηγώντας και αναλύοντάς μας, ποιοι αστερισμοί είναι ορατοί ανάλογα με την κάθε εποχή, πώς πήρε το όνομά του ο κάθε μήνας του έτους και εισάγοντάς μας σε βασικές έννοιες της αστρονομίας.
«Παρόλο που στη διάρκεια του έτους η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο, εμείς δεν αισθανόμαστε την κίνηση αυτή αν και κάθε μέρα η Γη βρίσκεται σε διαφορετική θέση απ′ αυτή που βρισκόταν την προηγούμενη. Έτσι από κάθε νέα θέση αντικρίζουμε τον Ήλιο από μια διαφορετική γωνία καθώς μετακινείται καθημερινά από τη δύση προς την ανατολή. Γι’ αυτό άλλωστε βλέπουμε και διαφορετικούς αστερισμούς στις διαφορετικές εποχές...»
Ίσως δε, στην ψηφιακή εποχή όπου το βλέμμα είναι στραμμένο συνεχώς σε μία οθόνη, το βιβλίο -γραμμένο με τον γνωστό γλαφυρό τρόπο του Δ. Σιμόπουλου- δώσει μια καλή αφορμή να σηκώσουμε λίγο τα μάτια προς τον ανοιξιάτικο ουρανό, αναζητώντας μέσα στα άστρα και στους αστερισμούς φερ′ ειπείν, την Κόμη της Βερενίκης με την περίφημη «ιστορία αγάπης και αφοσίωσης, που δεν μπλέκεται με τη μυθολογία, αφού αφορά ένα πραγματικό πρόσωπο, τη Βερενίκη, κόρη του δυνάστη της Κυρήνης Μάγα και της Απάμης, που ήταν κόρη του βασιλιά της Συρίας Αντίοχου Α΄...»
Η HuffPost προδημοσιεύει απόσπασμα από το πρώτο βιβλίο της σειράς «Ο Ουρανός της Ελλάδας την Άνοιξη».
Και επιπλέον, κείμενο το οποίο ο κ. Σιμόπουλος υπογράφει ειδικά για τη HuffPost, απαντώντας στις απορίες μας για την παρατήρηση του ουρανού και γυρίζοντας πίσω στον χρόνο, στις νεανικές εξορμήσεις του σ′ εκείνον τον μικρό λοφίσκο έξω από την Πάτρα.
Ο Διονύσης Σιμόπουλος γράφει για τη HuffPost:
«Η αγάπη μου για τον ουρανό δεν είναι κάτι το πρόσφατο ούτε κάτι που προέρχεται από την επαγγελματική μου ενασχόληση με την αστροφυσική. Ίσως να είναι κάτι που όλοι, λίγο πολύ, έχουμε χαραγμένο στη γενετική μας δομή από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε όρθιος πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη. Και ίσως αυτό να είναι που ώθησε κι εμένα να κοιτάξω ψηλά τον νυχτερινό ουρανό όταν ως πρόσκοπος στις εξοχικές μας εξορμήσεις αναζητούσα να εντοπίσω την Μικρή Άρκτο και τον Πολικό. Κι έτσι ίσως αυτή μου η αγάπη να είναι απόρροια και αποτέλεσμα των εξορμήσεών μας στον Ομπλό, τον μικρό λοφίσκο έξω από την Πάτρα, όταν στην προσπάθειά μας να αποκτήσουμε το πτυχίο εξειδίκευσης στην Ουρανογραφία κάναμε τα πρώτα μας βήματα στην αναγνώριση των αστερισμών.
“Καθώς το Φεγγάρι ξεμύταγε πάνω από την κορυφή του Παρνασσού τα έκθαμβα μάτια μας αντίκρισαν ένα θέαμα κυριολεκτικά απερίγραπτο: κρατήρες επί κρατήρων φαίνονταν λες και βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής, ενώ οι τεράστιες ξερές πεδιάδες που ο Γαλιλαίος είχε βαφτίσει «θάλασσες» διασχίζονταν από τεράστιες χαράδρες και οροσειρές.”
Ίσως πάλι η αγάπη μου για τον ουρανό να έχει προέλευση μια πραγματικά αξέχαστη εμπειρία μου στον Παρνασσό το καλοκαίρι του 1960 όταν για πρώτη φορά είδα τον ουρανό με τ’ άστρα, αλλά και το Φεγγάρι, μέσα από τους φακούς ενός τηλεσκόπιου. Γιατί παρ’ όλο που έχουν περάσει έξη ολόκληρες δεκαετίες από εκείνο το καλοκαίρι, η θύμησή του μένει ανεξίτηλα χαραγμένη βαθιά μες στο μυαλό μου. Ήταν τότε που σε μια πανέμορφη πραγματικά περιοχή στις πλαγιές του Παρνασσού, στην Περδικόβρυση της Αμφίκλειας, χιλιάδες πρόσκοποι απ’ όλον τον κόσμο γιορτάζαμε το Χρυσό Ιωβηλαίο του θεσμού στη χώρα μας μ’ ένα «Τζάμπορυ», με μια κατασκήνωση αλλιώτικη από τις άλλες. Τα βράδια ιδιαίτερα ήταν πραγματικά αξέχαστα.
Στις πλαϊνές σκηνές είχαν κατασκηνώσει οι πρόσκοποι της Αμερικής που όπως θα περίμενε κανείς, ιδιαίτερα την εποχή εκείνη, ήταν η καλύτερα εξοπλισμένη ομάδα. Στο άνοιγμα που δημιουργούσαν οι σκηνές τους βρίσκονταν τρία μικρά τηλεσκόπια στημένα πάνω στα τρίποδά τους που στα ασυνήθιστα τότε μάτια μας φάνταζαν σαν τεράστιες εξώκοσμες μηχανές. Και όμως, για τρία συνεχόμενα βράδια κανείς δεν τους έδινε σημασία, γεγονός που έκανε την λαχτάρα μου ακόμη πιο μεγάλη. Ως που στο τέλος δεν μπόρεσα να κρατηθώ άλλο και πήρα την μεγάλη απόφαση να δοκιμάσω την δεξιοτεχνία μου στα Αγγλικά ζητώντας τους να δούμε το Φεγγάρι. Και όπως ήταν φυσικό, κανείς δεν έφερε την παραμικρή αντίρρηση. Μας έδειξαν μάλιστα με μεγάλη τους χαρά πώς να χρησιμοποιήσουμε το προσοφθάλμιο για να σκοπεύσουμε καλύτερα τα αντικείμενα της παρατήρησής μας.
Έτσι καθώς το Φεγγάρι ξεμύταγε πάνω από την κορυφή του Παρνασσού τα έκθαμβα μάτια μας αντίκρισαν ένα θέαμα κυριολεκτικά απερίγραπτο: κρατήρες επί κρατήρων φαίνονταν λες και βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής, ενώ οι τεράστιες ξερές πεδιάδες που ο Γαλιλαίος είχε βαφτίσει «θάλασσες» διασχίζονταν από τεράστιες χαράδρες και οροσειρές. Εκείνη την εποχή ο άνθρωπος δεν είχε πετάξει ακόμη στο Διάστημα και κανείς μας δεν μπορούσε τότε ούτε καν να φανταστεί ότι σε εννέα χρόνια κάποιος συνάνθρωπός μας θα έκανε κυριολεκτικά μια βόλτα στο Φεγγάρι. Κι όμως εκείνο το βράδυ αισθάνθηκα ότι το προαιώνιο αυτό όνειρο της ανθρωπότητας είχε ήδη γίνει πραγματικότητα με πρωταγωνιστή τον υποφαινόμενο! Και ίσως αυτή να ήταν και η αιτία που χρόνια τώρα διακονώ την υπέροχη αυτή επιστήμη.
Την εμπειρία, κι όχι μόνο, που απέκτησα όλα αυτά τα χρόνια για τα μυστικά τ’ ουρανού περιέλαβα σε μια σειρά τεσσάρων βιβλίων (ένα για κάθε εποχή) στα οποία περιγράφω ορισμένα στοιχεία παρατηρησιακής αστρονομίας (με ή και χωρίς τηλεσκόπιο) και όσα περιλαμβάνουν οι αστερισμοί του ουρανού όπως φαίνονται από την χώρα μας! Το πρώτο αυτής της σειράς με τίτλο “Ο Ουρανός της Ελλάδος την Άνοιξη”, θα βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία από τις 20 Φεβρουαρίου! Τα υπόλοιπα θα ακολουθήσουν ένα κάθε τρεις μήνες».
Η HuffPost προδημοσιεύει απόσπασμα από το βιβλίο:
«Στο κέντρο σχεδόν του ανοιξιάτικου ουρανού βρίσκεται ένας πολύ μικρός αστερισμός, γεμάτος όμως περίφημα αστρονομικά αντικείμενα και μια υπέροχη ιστορία. Πρόκειται για τον αστερισμό της Κόμης της Βερενίκης. Η ιστορία του αστερισμού αυτού είναι μια ιστορία αγάπης και αφοσίωσης, που δεν μπλέκεται με τη μυθολογία, αφού αφορά ένα πραγματικό πρόσωπο, τη Βερενίκη, κόρη του δυνάστη της Κυρήνης Μάγα και της Απάμης, που ήταν κόρη του βασιλιά της Συρίας Αντίοχου Α΄. Η ονομασία του αστερισμού αυτού έγινε πριν από αρκετά χρόνια ο τίτλος ενός υπέροχου βιβλίου εκλαϊκευμένης αστρονομίας από τον πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου της Κρήτης Γιώργο Γραμματικάκη, η μεγάλη απήχηση και επιτυχία του οποίου έγινε κατόπιν αφορμή για τη δημιουργία μιας πετυχημένης σειράς τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ με θέματα από τις σύγχρονες φυσικές και αστρονομικές έρευνες. Την ιστορία της πανέμορφης Βερενίκης περιγράφουν πιο κάτω, με τον γνωστό γλαφυρό τους τρόπο, οι δύο πολυγραφότατοι φίλοι και συνάδελφοι Μάνος Δανέζης και Στράτος Θεοδοσίου, πρώην καθηγητές Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
«Η Βερενίκη, έπειτα από περιπέτειες και διάφορους αρραβώνες, παντρεύτηκε τον Πτολεμαίο τον Γ΄ τον Ευεργέτη. Για κακή τους όμως τύχη, αμέσως μετά τον γάμο τους ο άντρας της αναγκάστηκε να εκστρατεύσει στη Συρία (246-243 π.Χ.). Τότε, η νεαρή νύφη έκανε τάμα στη θεά του έρωτα Αφροδίτη ότι θα έκοβε σύρριζα τα πλούσια μαλλιά της, την κόμη της δηλαδή, αν ο αγαπημένος άντρας της επέστρεφε σώος και νικητής από την εκστρατεία. Πέρασαν τρία χρόνια αγωνίας, αλλά μόλις πληροφορήθηκε την επιστροφή του νικητή άντρα της, η Βερενίκη έκοψε σύρριζα τα μαλλιά της και τα αφιέρωσε στον ναό της Αφροδίτης. Η πράξη της αυτή την έκανε πολύ αγαπητή στον λαό. Ο αστρονόμος Κόνων ο Σάμιος, για να κολακέψει το βασιλικό ζευγάρι, μια και η κόμη εξαφανίστηκε από τον ναό, είπε ότι τα μαλλιά της βασίλισσας ανηρπάγησαν από τους θεούς και έγιναν αστερισμός. Δείχνοντας τα επτά (λαμπρότερα) άστρα του πλοκάμου, ο Κόνων είπε ότι ο Δίας μετέφερε την κόμη ακριβώς εκεί, για να τη βλέπουν οι άνθρωποι και να επαινούν την αγάπη της Βερενίκης για τον σύζυγό της, τη θεοσέβειά της και τη συνέπεια του λόγου της. Όλες αυτές τις χάρες της τις τραγούδησε στο ποίημά του “Βερενίκης πλόκαμος” ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, ποιητής διάσημος και φίλος του Αράτου».
Ο αστερισμός αυτός περικλείεται από τους αστερισμούς των Κυνηγετικών Σκύλων, τη Μεγάλη Άρκτο, τον Λέοντα, την Παρθένο και τον Βοώτη, ενώ τα λαμπρότερα άστρα του δεν υπερβαίνουν το 4ο μέγεθος. Παρ’ όλα αυτά, στον αστερισμό αυτό περιλαμβάνεται ο Βόρειος γαλαξιακός Πόλος και αρκετοί από τους 2.000 γαλαξίες του σμήνους γαλαξιών της Παρθένου. Ο αστερισμός περιλαμβάνει επίσης αρκετά σφαιρωτά και ανοικτά αστρικά σμήνη, νεφελώματα αστρογένεσης και πλανητικά νεφελώματα.
Το επονομαζόμενο ανοικτό σμήνος της Κόμης της Βερενίκης δεν έχει κάποιον από τους γνωστούς κωδικούς NGC ή Μεσσιέ (αν και βρίσκεται στον κατάλογο Μελότ με τον αριθμό 111), αφού τα άστρα του είναι διασκορπισμένα σε μια μεγάλη έκταση, με φαινομενική διάμετρο 10 διαμέτρων της πανσελήνου λόγω της μικρής του σχετικά απόστασης από τη Γη, που δεν υπερβαίνει τα 280 έτη φωτός. Οι γαλαξίες όμως που περιλαμβάνει είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακοί, με πρώτο και καλύτερο τον γαλαξία Μ100 ή NGC 4321. Ο γαλαξίας αυτός έχει τη μεγαλύτερη φαινομενική διάμετρο από όλους τους γαλαξίες του σμήνους Κόμης-Παρθένου και απ’ άκρη σ’ άκρη εκτείνεται σε 107.000 έτη φωτός, σε μια απόσταση από τη Γη που φτάνει τα 55 εκατομμύρια έτη φωτός. Στις αρχές του 2006 εντοπίστηκε στον γαλαξία αυτό μια αστρική έκρηξη σουπερνόβα (SN2006Χ). Πρόκειται για μια σουπερνόβα τύπου Ια που μας λέει ότι κάποιος λευκός νάνος στον γαλαξία αυτόν υπερέβη σε υλικά αυτά που ορίζει το όριο Τσαντρασεκάρ (1,4 ηλιακές μάζες) και αναγκάστηκε να εκραγεί.
Ένας άλλος σπειροειδής γαλαξίας, ο NGC 4725, φωτογραφήθηκε από το υπέρυθρο διαστημικό τηλεσκόπιο Σπίτζερ και αποδείχθηκε ότι διαθέτει μία μόνο σπείρα, όταν οι συνηθισμένοι σπειροειδείς διαθέτουν δύο. Ο γαλαξίας αυτός έχει διάμετρο 100.000 ετών φωτός και βρίσκεται σε απόσταση 40 εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη. Στην ίδια περιοχή βρίσκουμε και τον φακοειδή γαλαξία M85 ή NGC 4382. Πρόκειται για τον βορειότερο γαλαξία του σμήνους της Παρθένου και έναν από τους λαμπρότερους. Εκεί κοντά βρίσκεται επίσης και ο σπειροειδής γαλαξίας M98 ή NGC 4192, που τον βλέπουμε σε προφίλ. Έχει έναν μικρό πυρήνα αλλά τεράστιες, εκτεταμένες σπείρες. Νοτιοανατολικά του βρίσκεται ο φωτεινός σπειροειδής γαλαξίας M99 ή NGC 4254, που μας κοιτάζει καταπρόσωπο.
Άλλοι πάλι γαλαξίες που περιλαμβάνονται στον αστερισμό αυτόν είναι ο M64 ή NGC 4826, που είναι γνωστός επίσης και με το παρατσούκλι «Μαυρομάτικος γαλαξίας», λόγω μιας σκοτεινής ζώνης διαστημικής σκόνης που διασχίζει τον λαμπερό του πυρήνα. Βρίσκεται σε απόσταση 17 εκατομμυρίων ετών φωτός και ο παράξενος τρόπος με τον οποίο περιστρέφεται οδήγησε τους επιστήμονες να υποθέσουν ότι ο γαλαξίας αυτός πρέπει να είχε συγκρουστεί με κάποιον άλλον πριν από ένα περίπου δισεκατομμύριο χρόνια. Ένας άλλος σπειροειδής γαλαξίας, ο θεαματικότατος NGC 4565, που μας δείχνει το προφίλ του, διαθέτει το μεγαλύτερο φαινόμενο μήκος από όλους τους παρόμοιους γαλαξίες και γι’ αυτό του έχει δοθεί η χαϊδευτική προσωνυμία «Γαλαξίας βελόνα», λόγω της επιμηκυμένης αυτής εμφάνισής του.
Με λεπτότατη μορφή και διάμετρο 100.000 ετών φωτός, διασχίζεται και αυτός από μια εκτεταμένη ζώνη σκόνης, σε απόσταση 30-55 εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη.
Σημαντική είναι επίσης και η παρουσία ενός ζευγαριού γαλαξιών που συνελήφθησαν από το διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ λίγο μετά τη στιγμή της σύγκρουσής τους. Πρόκειται για το αντικείμενο NGC 4676, που είναι χαϊδευτικά γνωστό και ως «Ποντίκι», λόγω της μεγάλης ουράς υλικών που εκτείνονται από τις άκρες των γαλαξιών. Η «ουρά» αυτή οφείλεται στις βαρυτικές δυνάμεις που εξασκούνται πάνω στους δύο γαλαξίες κατά τη διαδικασία σύγκρουσής τους. Φαίνεται ότι έχει ήδη γίνει η πρώτη επαφή μεταξύ τους και βρίσκονται σε μια ανάπαυλα. Γεγονός όμως είναι ότι οι δύο αυτοί γαλαξίες θα συγκρουστούν επανειλημμένα στα επόμενα μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, μέχρι τελικά να συμπτυχθούν και να σχηματίσουν έναν μεγαλύτερο γαλαξία με πιθανότερη τελικά την ελλειπτική μορφή. Βρίσκονται σε απόσταση 290 εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη και μάλλον πρέπει να είναι μέλη του σμήνους γαλαξιών που φέρει το όνομα του αστερισμού ο οποίος τους περιλαμβάνει.
Το σμήνος γαλαξιών της Κόμης της Βερενίκης βρίσκεται πολύ πιο μακριά απ’ ό,τι το σμήνος της Παρθένου, σε απόσταση που υπολογίζεται ότι φτάνει τα 300 περίπου εκατομμύρια έτη φωτός. Πρόκειται για ένα μεγάλο σμήνος αποτελούμενο από 1.000 μεγάλους γαλαξίες και 30.000 περίπου μικρότερους. Ο αστρονόμος Φριτς Τσβίκυ (1898-1974) κατέγραψε το 1957 περίπου 29.951 γαλαξίες, αν και υπολογίζεται ότι πρέπει να υπάρχουν ακόμα πιο πολλοί. Λόγω της μεγάλης τους απόστασης είναι καλύτερα ορατοί με μεγάλα τηλεσκόπια, με λαμπρότερους τον γιγάντιο ελλειπτικό γαλαξία NGC 4889 και τον NGC 4874.
Από τα υπόλοιπα αστρονομικά αντικείμενα του αστερισμού ξεχωρίζει το σφαιρωτό σμήνος M53 ή NGC 5024, που ανακαλύφθηκε από τον Γιόχαν Μπόντε (1747-1826) το 1775 και τον Μεσσιέ το 1777. Βρίσκεται σε απόσταση 58.000 ετών φωτός και η συνολική του φωτεινότητα υπολογίζεται ότι είναι 200.000 φορές μεγαλύτερη του Ήλιου. Πολύ κοντά βρίσκεται και ένα δεύτερο σφαιρωτό σμήνος, το NGC 5053, με πολύ λιγότερα άστρα, που δεν πρέπει να υπερβαίνουν τα 16.000, και γι’ αυτό φαίνεται ότι είναι το μικρότερο από τα 150 σφαιρωτά σμήνη του Γαλαξία μας. Όπως βλέπετε, λοιπόν, μερικές φορές το μέγεθος (ενός αστερισμού) δεν μετράει όσο το περιεχόμενό του. Και με αυτά τα κριτήρια, ο αστερισμός της Κόμης της Βερενίκης είναι μικρός μεν αλλά και πραγματικά μεγάλος».
* Την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου 2020 και ώρα 8:30 μ.μ., στον «Ιανό» (Σταδίου 24), ο κ. Διονύσης Σιμόπουλος συνομιλεί με τον Νίκο Θρασυβούλου στο πλαίσιο του κύκλου «Συζητήσεις με συγγραφείς στο café του Ιανού» για το σύνολο του έργου του, συγγραφικού και επιστημονικού.