Τί χαρακτηρίζει τις σχέσεις συνθετών που πρωταγωνίστησαν στη ρωσική μουσική πρωτοπορία κατά τον 20ο αιώνα; Η αλληλοεπίδραση, η άνευ όρων στήριξη ή η διάθεση διαφοροποίησης; Με αφορμή το 12ο Φεστιβάλ Μουσικής Δωματίου Χανίων διερευνώνται οι ενίοτε επικίνδυνες ισορροπίες στις σχέσεις μυθικών δημιουργών.
Με ποιους διαφορετικούς τρόπους τα ιστορικά γεγονότα επηρεάζουν τον κάθε καλλιτέχνη, αλλά και πώς τα κοινά βιώματα μεταπλάθονται σε εντελώς διαφορετικές δημιουργίες; Τί ενώνει και τί χωρίζει τέσσερις συνθέτες που γεννήθηκαν στην ίδια χώρα και δημιούργησαν κατά την ίδια ιστορική περίοδο;
Οι Ρώσοι Ίγκορ Στραβίνσκι, Σεργκέι Προκόφιεφ, Αράμ Χατσατουριάν και Ντμίτρι Σοστακόβιτς –γεννημένοι το 1882, το 1891, το 1903 και το 1906 αντίστοιχα– αναπτύσσονται και δημιουργούν στο ταραχώδες πρώτο μισό τού 20ού αιώνα. Ο βίος και το έργο τους καθορίζονται από την Οκτωβριανή Επανάσταση και τους Παγκόσμιους Πολέμους.
Επικίνδυνες (πολιτικές) ισορροπίες
Ανάμεσα στην τετράδα αναπτύσσονται πράγματι πολλαπλές συνδέσεις, όμως στο σημείο που διακρίνει κανείς ομοιότητες και ταυτίσεις, αρχίζουν οι αποκλίσεις. Σίγουρο είναι το γεγονός ότι γνώριζαν ο ένας τη μουσική τού άλλου και συχνά εξέφραζαν τον θαυμασμό τους. Οι πραγματικές τους σχέσεις ωστόσο αξίζουν βαθύτερη μελέτη. Για παράδειγμα, έχει θεωρηθεί ότι ο Σοστακόβιτς και ο Προκόφιεφ υπήρξαν φίλοι, όμως βλέπουμε τον έναν να κατακρίνει το μουσικό ύφος τού άλλου. Από την άλλη μεριά, ο Στραβίνσκι αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Προκόφιεφ τον «μεγαλύτερο Ρώσο συνθέτη», μετά από τον εαυτό του («the greatest Russian composer of today - après moi»)
Επίσης, αναπτύσσουν μια ριζικά διαφορετική στάση απέναντι στο σταλινικό καθεστώς, το οποίο έβλεπε με καχυποψία, αν όχι εχθρότητα, κάθε μοντερνιστική τάση. Ενώ οι Στραβίνσκι και Προκόφιεφ εγκατέλειψαν τη Ρωσία –ο πρώτος πριν ακόμη από την Επανάσταση– με την αίσθηση ότι οι πειραματισμοί τους χρειάζονταν περιβάλλον απαλλαγμένο από τη λογοκρισία και τη στράτευση, ο Χατσατουριάν και ο Σοστακόβιτς παρέμειναν στη χώρα και –ως έναν βαθμό– ταυτίστηκαν με τις κατευθύνσεις του καθεστώτος. Ο Χατσατουριάν εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, όμως αργότερα επικρίθηκε από αυτό για τις φορμαλιστικές του τάσεις, όπως και ο Σοστακόβιτς. Πιο σύνθετη είναι η σχέση τού Προκόφιεφ με το σοβιετικό κράτος. Λίγο αργότερα από την επιστροφή του στην Ε.Σ.Σ.Δ. το 1936, συνέθεσε μια έντονα προπαγανδιστική καντάτα (Zdravitsa) για τον εορτασμό των 60ών γενεθλίων τού Στάλιν, αν και έχει επανειλημμένως χαρακτηριστεί ως μη πολιτικός συνθέτης –σε αντίθεση με τον πιο έκδηλα συντεταγμένο με το καθεστώς Σοστακόβιτς–. Διατηρώντας πάντα την καλλιτεχνική του ακεραιότητα, ο Προκόφιεφ δεν έγινε ποτέ μέλος τού Κόμματος, αλλά μετακινήθηκε προς την απλότητα ύφους που απαιτούνταν από ένα κομμουνιστικό κράτος.
Αντλώντας από το παρελθόν
Ενδιαφέρον είναι ότι και οι τέσσερις συνθέτες επηρεάζονται από το παρελθόν και αναφέρονται σε αυτό, με ανόμοιους και πάλι τρόπους. Καθώς όλοι τους διακρίθηκαν –ίσως όχι τυχαία– στη σύνθεση μπαλέτων, μοιάζει σαν να παραλαμβάνουν τη σκυτάλη από τον προκάτοχό τους Τσαϊκόφσκι, με τον καθένα τους να δίνει στο είδος διαφορετική πνοή. Εκτός αυτού, Προκόφιεφ και Σοστακόβιτς αποτίνουν συχνά φόρο τιμής στον Κλασικισμό (με τον Προκόφιεφ να τιτλοφορεί την πρώτη του συμφωνία ως Κλασική και τον Σοστακόβιτς να κινείται διαρκώς στο κλίμα ενός Νεοκλασικισμού που ο ίδιος σταδιακά δημιουργεί). Αντίθετα, η πρεμιέρα τής Ιεροτελεστίας της Άνοιξης του Στραβίνσκι το 1913 αποτέλεσε ένα από τα πιο διάσημα μουσικά σκάνδαλα, καθώς η πρωτοπορία τού έργου βρήκε το κοινό παντελώς απροετοίμαστο. Παρόλα αυτά, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η μουσική του αξιοποιεί όλα τα προϋπάρχοντα στυλ. Περισσότερο από τους άλλους, ο αρμενικής καταγωγής Αράμ Χατσατουριάν βρήκε πολύτιμο υλικό στην παράδοση, το φολκλόρ και τη μουσική τής περιοχής τού Καυκάσου, χρησιμοποιώντας τα ως κύρια υλικά στη συνθετική του δραστηριότητα.
Χιούμορο και πρωτοπορία
Το στοιχείο του χιούμορ, το οποίο είχε σχεδόν εκλείψει στην εποχή τού Ρομαντισμού, επιστρέφει ως σημαντικό χαρακτηριστικό τής περιόδου. Ιδίως στον Προκόφιεφ και τον Σοστακόβιτς, το «αστείο» πραγματώνεται με τρόπο εξαιρετικά ευανάγνωστο. Ο Προκόφιεφ αρέσκεται στο γκροτέσκο, με παραδείγματα διάσπαρτα σε όλο το φάσμα τής μουσικής του, από μινιατούρες για πιάνο όπως οι Visions fugitives, μέχρι μεγάλης κλίμακας έργα. Ο Σοστακόβιτς καταφέρνει να εντάξει το χιούμορ ακόμη και σε συνθέσεις με προπαγανδιστικό χαρακτήρα όπως το μπαλέτο Η Χρυσή Εποχή (The Age of Gold/The Golden Age), με την πόλκα τής τρίτης πράξης να αποτελεί ένα από τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα. Το περιπαικτικό στοιχείο δεν λείπει ούτε από τον Στραβίνσκι, στον οποίο συνήθως βρίσκει έδαφος σε δηκτικά σχόλια για τις κοινωνικές ανισότητες, χρησιμοποιώντας το εργαλείο τής καρικατούρας.
Οι τέσσερις συνθέτες άφησαν ανεξίτηλο στίγμα στη μουσική τού 20ού αιώνα, ωστόσο το πολυπρισματικό στοιχείο τού έργου τους και η ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία τους δύσκολα θα μπορούσε να βρει άμεσους μιμητές. Η συνύπαρξή τους σε έναν προγραμματισμό αποτελεί μια ευκαιρία να σκεφτούμε ότι οποιαδήποτε ομαδοποίηση καλλιτεχνών με χρονολογικά ή υφολογικά κριτήρια –σίγουρα χρήσιμη για την ιστορική γνώση– πρέπει να συνοδεύεται από τη συνείδηση ότι οι ιδιοφυΐες κατευθύνονται σε προσωπικά μονοπάτια. Με δεδομένη την κοινή αφετηρία, ο καθένας χάραξε τον δικό του δρόμο και άφησε τη σφραγίδα του τόσο στο παρόν του, όσο και στους επιγόνους του.
*
ΙNFO:
12Ο Φεστιβάλ Μουσικής Δωματίου Χανίων
26 Αυγούστου – 4 Σεπτεμβρίου 2024
Minoa Palace Resort & Θέατρο Αρχαίας Άπτερας
Περισσότερα εδώ
Online αγορά εδώ