13/4/41
Σήμερα έχομε μια υπέροχη λιακάδα. Ομως το χιόνι από τα βουνά μας φέρνει κρύο αέρα. Μια υγρασία διαβολεμένη. Ολα μου τα κόκκαλα πονούν. Η σκηνή μου στάζει ολόκληρη νερό. Ολο λάσπη. Αεροπλάνο Ιταλικό πετάει από το πρωί κ(αι) ρίχνει προκηρύξεις, ποιος ξέρει τι γράφουν. Πάντως ασφαλώς θα μας ζητούν να παραδοθούμε. Να παραδοθούμε εμείς σε ποιους, τους Ιταλούς! «Το πράγμα αστειότης»! που λέει κ(και) η μαντάμ Σουσού (Ψαθάς).
«Σε συνθήκες που δοκιμάζουν σκληρά τις ανθρώπινες αντοχές, η τήρηση ημερολογίου μπορεί να ερμηνευτεί ως μια άσκηση ψυχικής εξισορρόπησης. Και μόνο ο διαρκής συναγελασμός, η έκθεση στα βλέμματα ή στις διαταγές των άλλων ωθούν στην αναζήτηση προσωπικού χρόνου. Το ημερολόγιο συμβολίζει αυτή τη διεκδίκηση της ιδιωτικότητας. Επιπλέον, όπως και η επιστολογραφία, ανοίγει ένα παράθυρο διαφυγής, νοερής βέβαια, από τη σκληρή πραγματικότητα, μια στιγμή ανάπαυλας ώστε το άτομο να διαχειριστεί τον παραλογισμό και τη φρίκη του πολέμου». (Ιωάννης Δ. Στεφανίδης, καθηγητής διπλωματικής ιστορίας στην Νομική Σχολή του ΑΠΘ).
Στο μακρύ ταξίδι για το μέτωπο του Ελληνοϊταλικού αγώνα
Ο Στέφανος Δούκας αρχίζει να τηρεί το Ημερολόγιό του στις 8 Νοεμβρίου του 1940, ημέρα που η μονάδα του αφήνει τον καταυλισμό της «υπό τα πεύκα» στον Χολαργό και ξεκινά το μακρύ ταξίδι της για το μέτωπο του Ελληνοϊταλικού αγώνα. Ως λοχαγός του Πυροβολικού, απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων (τάξη 1929) διοικεί πυροβολαρχία ορειβατικού πυροβολικού των 75 χιλιοστών, η οποία ανήκει στο 2 Σύνταγμα Ορεινού Πυροβολικού της 2 Μεραρχίας (Αθηνών). Στις 22 Νοεμβρίου η πυροβολαρχία του εντάσσεται στο απόσπασμα του αντισυνταγματάρχη Ιωάννη Δημοκωστούλα. Στο απόσπασμα αυτό, ο Δούκας θα υπηρετήσει μέχρι τις 5 Απριλίου 1941.
Το Ημερολόγιό του εκτείνεται σε 164 ημερήσιες καταγραφές. Το ίδιο διάστημα, ο ίδιος, κατά κανόνα επικεφαλής της ομάδας, του διανυκτέρευσε σε 40 διαφορετικές θέσεις.
Το μοναδικό δημοσιευμένο ημερολόγιο μόνιμου αξιωματικού, διοικητή μονάδας
Ανάμεσα στα δεκάδες ημερολόγια του Ελληνοϊταλικού πολέμου, το ημερολόγιο αυτό που με τίτλο «Υπό το νανούρισμα των εκρήξεων. Το Πολεμικό Ημερολόγιο του Λοχαγού Στέφανου Δούκα 1940 – 41» (εκδόσεις Επίκεντρο) παρουσιάστηκε την Δευτέρα 31 Μαρτίου στους χώρους του Πολεμικού Μουσείου, του οποίου υπήρξε πρώτος πρόεδρος, ξεχωρίζει, μεταξύ άλλων, διότι είναι ίσως το μοναδικό δημοσιευμένο ημερολόγιο μόνιμου αξιωματικού, διοικητή μονάδας. Επίσης διότι φιλοτεχνεί το πορτρέτο ενός ανθρώπου με φιλοπατρία, φιλοτιμία και γενναιότητα αλλά κυρίως με προσήλωση στην έννοια της πειθαρχίας. «Είχε χαρακτηριστικά ήρωα. Δεν ήταν, δηλαδή, ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Εζησε για χρόνια και με επιλογή του ηρωικά. Ανήκε στο ξεχωριστό είδος εκείνων των ανθρώπων που κάποια ώρα, ακολουθώντας το δικό τους πεπρωμένο, ξεφεύγουν από την κοινή ανθρώπινη κατάσταση. Και ενεργούν, έτοιμοι να καούν αν χρειαστεί, στο βωμό των αρχών τους, ερμηνεύοντας διαφορετικά από το μέγα πλήθος των ανθρώπων τη ζωή και το θάνατο», αναφέρει ο δημοσιογράφος Κωνσταντίνος Αγγελόπουλος (1945 – 2022) για την προσωπικότητα του Σ. Δούκα στο βιβλίο.
Ο άνθρωπος που έγραφε για την μητέρα του με Μ (κεφαλαίο), ο άνθρωπος από τον οποίο οι αρμόδιοι της CIA ενημερώθηκαν για τα τεκταινόμενα όταν ξέσπασε η δικτατορία του 1967, ήταν εκείνος που ενσάρκωνε το ότι «το καθήκον στην υψηλότερη μορφή του είναι θρησκεία», όπως είχε πει η συνοδοιπόρος του, Ιωάννα Τσάτσου σύμφωνα με τον Κωστή Αιλιανό, πρέσβη ετ, ο οποίος αναφέρθηκε στη μακρά, πολυσχιδή διαδρομή του Στέφανου Δούκα. Στα βουνά της Αλβανίας κερδίζει τον Νοέμβριο του 1940 το πρώτο παράσημο στρατιωτικής ανδρείας. Τον τελικό κατάλογο θα συμπληρώσουν το Βρετανικό Παράσημο Διακεκριμένων Πράξεων (D.S.O.) και το Γαλλικό παράσημο του Αξιωματικού (Officier) της Λεγεώνος της Τιμής. Όπως και στο Αλβανικό μέτωπο, έτσι και στην Αντίσταση, ο φόβος του είναι κάτι άγνωστο. Σε διαρκή επαφή με το στρατηγείο των Συμμάχων (Δύναμη 133 Μέσης Ανατολής), συλλέγει πληροφορίες, προμηθεύεται όπλα και εκρηκτικές ύλες, μετέχει στις ομάδες Τσιγάντε και ΜΙΔΑΣ 614 και οργανώνει την ομάδα σαμποτέρ Απόλλων. Το 1943 ανεβαίνει και πάλι στο βουνό για να υπηρετήσει ως στρατιωτικός σύμβουλος το αντάρτικο σύνταγμα του 5/42 του βενιζελικού αξιωματικού Δημητρίου Ψαρρού. Τα μεταεμφυλιακά χρόνια βρέθηκε στο τιμόνι της ΚΥΠ.
Ημερολόγιο, ένα καταφύγιο λογικής σε συνθήκες κόλασης
«Ο αρχικός του στόχος στην καταγραφή ενός ημερολογίου στο Αλβανικό μέτωπο ήταν μια μορφή λογοδοσίας για τα πεπραγμένα του», ανέφερε με τη σειρά της η Λίνα Δημητρίου, εκπαιδευτικός, δρ Ιστορίας, φωτίζοντας από τη δική της σκοπιά την ψυχολογία και τα κίνητρα πίσω από τις προσωπικές καταγραφές εν καιρώ πολέμου. «Πρόκειται για μια παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές κι ένα υποκατάστατο επικοινωνίας, καταφύγιο λογικής σε συνθήκες κόλασης, συνθήκες όπου ο εαυτός είναι σε τραγικά μεγάλη δοκιμασία καθώς αναμετράται με τις εσωτερικές του δυνάμεις αλλά και τη μοίρα και το πεπρωμένο του». Σύμφωνα με την ίδια, η εν θερμώ καταγεγραμμένη ημερολογιακή γραφή την ώρα του τιτάνιου αγώνα επιβίωσης στα βουνά έδωσε μια γενιά «σφυρηλατημένη« σε στερήσεις.
Η προσμονή ενός γράμματος
Για το κρύο, την πείνα, την λαχτάρα για σπιτικό φαγητό, την αβάσταχτη αγωνία για κρυοπαγήματα, την προσμονή ενός γράμματος, την απόλαυση ανάγνωσης ενός περιοδικού, και τη μέρα ανάπαυσης – όαση αναφέρθηκε στη συνέχεια ο Κωνσταντίνος Καραμεσίνης, αντιπτέραρχος εα, πρόεδρος του Πολεμικού Μουσείου, λέγοντας χαρακτηριστικά ότι στις συνθήκες πολέμου «νικητής είναι αυτός που κάνει τα λιγότερα σφάλματα».
Για τα ημερολογιακά αυτά κείμενα που «θα ζήσουν μια δεύτερη ζωή», μίλησε τέλος κι ο ιστορικός, υπεύθυνος των ιστορικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, Τάσος Σακελλαρόπουλος αφού εγκωμίασε τη συστηματική δουλειά του επιμελητή της έκδοσης – και συγγραφέα του εισαγωγικού της σημειώματος – Ιωάννη Δ. Στεφανίδη. «Τα κείμενα αυτά δίνουν τη διάσταση της ευρύτερης ζωής του μετώπου, τις σιωπές και τους διαλόγους του επαγγελματία στρατιωτικού», ανέφερε ο κύριος Σακελλαρόπουλος για να καταλήξει: «Αντιλαμβανόμαστε, μεταξύ άλλων, ότι σ’ αυτές τις συνθήκες δεν φτάνει η παλληκαριά αλλά χρειάζεται κι η σοβαρότητα. Το βιβλίο αυτό θα πρέπει να διδαχθεί στις Σχολές Ευελπίδων από κοινού με ένα φρόνημα επαγγελματικό, πατριωτικό και … σιωπηλό».
Την παρουσίαση του βιβλίου που πλαισιώνεται από φωτογραφικό υλικό αλλά και σκίτσα του δεκανέα του Αλβανικού μετώπου, Αλέξανδρου Αλεξανδράκη, συντόνισε ο κτήτωρ του ημερολογίου, γιος του Στέφανου Δούκα, Κωνσταντίνος Δούκας.