Είναι προφανές ότι η επικείμενη άρση των περιοριστικών μέτρων δεν σημαίνει βιαστική επιστροφή στον προηγούμενο κόσμο. Για να ανακάμψουμε από αυτήν την κρίση και να προστατευθούμε από τα επακόλουθά της, πρέπει, αντίθετα, να προβούμε σε ουσιαστική αναθεώρηση της προηγούμενης «κανονικότητας» και να δομήσουμε την ικανότητα προσαρμογής μας σε ένα νέο, βιώσιμο και ανθεκτικό κόσμο. Για να το κάνουμε αυτό, θα πρέπει πρώτα απ’όλα να ξανασκεφτούμε την λειτουργία της πόλης και της κατοικίας ως καταφυγίων αλλά και κυρίως να ανακατευθύνουμε τις επενδύσεις μας υπέρ της αειφόρου ανάπτυξης.
“Ο κατ’οίκον περιορισμός όσο πρωτόγνωρος κι ενοχλητικός κι αν ήταν μας υπενθύμισε την πρωταρχική λειτουργία του κτηρίου και της κατοικίας ως καταφυγίου και εστίας.”
Το πρώτο καταφύγιο απέναντι στις υγιεινιστικές και κλιματικές κρίσεις ήταν πάντα η κατοικία. Στον απόηχο αυτής την υγιεινιστικής κρίσης, είναι μάλλον προφανές ότι ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα τρίπτυχο νέων κρίσεων : της περιβαλλοντικής, την υγιεινιστικής και της οικονομικής που διασταυρώνονται και αλληλοτροφοδοτούνται ! Στο περιβαλλοντικό μέτωπο, πρώτα απ’όλα, ας μην ξεχνάμε ότι η κλιματική κρίση με τις γνωστές της επιπτώσεις συνεχίζει να υπάρχει και μαζί της και οι κίνδυνοι για την υγεία που αυτή επιφέρει. Μια άλλη διάσταση της περιβαλλοντικής κρίσης συνδέεται άλλωστε με την πιθανή επιστροφή στο Ι.Χ αυτοκίνητο, στην οπισθοχώρηση του carpooling, στην επαναφορά των γραμμικών διαδρομών «αγορά-χρήση-απόρριψη» εις βάρος των κυκλικών προσεγγίσεων που περιλάμβαναν την επαναχρησιμοποίηση.
Ιδιαίτερα όσον αφορά στο κύκλωμα της κατασκευής ( σε μια μάλιστα χώρα με παράδοση κατασκευαστικής δραστηριότητας και κατασκευαστικών εταιριών με διεθνή εμβέλεια) η κινητοποίηση πρέπει να είναι συνολική. Από τη μία πλευρά ως προς την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, μειώνοντας την πίεση στον πλανήτη με την υιοθέτηση μοντέλων χαμηλών εκπομπών άνθρακα, ενεργειακά αποδοτικών, με περιορισμένους τους μη ανανεώσιμους πόρους, προωθώντας ιδιαίτερα την κυκλική οικονομία. Από την άλλη πλευρά, ως προς την κατασκευή ή την προσαρμογή των κτιρίων και γενικότερα τη δημιουργία ανθεκτικών χώρων διαβίωσης που επιτρέπουν στους πληθυσμούς να έχουν πρόσβαση σε καλύτερη ποιότητα ζωής, διασφαλίζοντας παράλληλα μια λειτουργία «καταφυγίου».
Είναι μάλλον βέβαιο ότι η δεύτερη κρίση που μας περιμένει μακροπρόθεσμα θα είναι και πάλι υγεινιστική. Και άλλοι ιοί όπως ο SARS-COV2 θα μπορούσαν να εμφανιστούν ξανά και οφείλουμε να προετοιμαστούμε για να καταπολεμήσουμε την εξάπλωσή τους. Σε αυτόν δε τον αγώνα, το κτίριο, το δομημένο περιβάλλον και το περιβάλλον κατοίκησης έχουν κεντρικό ρόλο. Ο κατ’οίκον περιορισμός όσο πρωτόγνωρος κι ενοχλητικός κι αν ήταν μας υπενθύμισε την πρωταρχική λειτουργία του κτηρίου και της κατοικίας ως καταφυγίου και εστίας. Πρέπει ωστόσο να προχωρήσουμε πέρα από αυτήν τη λειτουργία και να προβούμε σε σημαντικές προσαρμογές και βελτιώσεις. Χρειαζόμαστε κτίρια και κατοικίες υγιείς, ευέλικτες και ευπροσάρμοστες, που να μπορούν εύκολα να ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες μας, σε περιόδους κρίσης και όχι μόνο.
“Οφείλουμε και μπορούμε να σχεδιάσουμε καλύτερα χάρη στις υπάρχουσες καινοτομίες, στην επιλογή εξοπλισμού και υλικών, αλλά και στην ενσωμάτωση έξυπνων συστημάτων παρακολούθησης και διαχείρισης πληροφοριών.”
Ένα υγιές κτίριο σημαίνει καλύτερη ποιότητα αέρα στον εσωτερικό χώρο (εξαερισμός, φίλτρα, αυτόνομος κλιματισμός κ.λπ.). καλύτερη ποιότητα νερού και καλύτερη ποιότητα χώρων υγιεινής (αντιβακτηριακή προστασία, ευκολία στη συντήρηση, άνοιγμα θυρών χωρίς επαφή, διαχωρισμός της ροής ατόμων, αυτοκαθαριζόμενες τουαλέτες και τόσα άλλα). Με βάση λοιπόν αυτές τις νέες απαιτήσεις, οφείλουμε και μπορούμε να σχεδιάσουμε καλύτερα χάρη στις υπάρχουσες καινοτομίες, στην επιλογή εξοπλισμού και υλικών, αλλά και στην ενσωμάτωση έξυπνων συστημάτων παρακολούθησης και διαχείρισης πληροφοριών. Η ευελιξία του χώρου είναι ουσιαστική για τη διαμόρφωση ζωνών σύμφωνα με τις ανάγκες του χρήστη: χώρος εργασίας/γραφείο στο σπίτι, δωμάτια νοσηλείας, δωμάτια μεταβατικής κατοίκησης, αίθουσες απομόνωσης και παρατήρησης, αποθηκευτικοί χώροι για μακροχρόνιο εφοδιασμό κ.λ.π. Τα κτίρια, και κατά προτεραιότητα τα δημόσια κτίρια πρέπει να είναι σε θέση να μετασχηματιστούν με ταχύτητα: μια αίθουσα πολλαπλών χρήσεων πρέπει να μπορεί να φιλοξενήσει αστέγους χωρίς καταφύγιο, ένα συνεδριακό κέντρο να μπορεί να μετατραπεί σε νοσοκομείο, ένα χωριό διακοπών ή διαμερίσματα διαμοιρασμού (AIRBNB) να χρησιμεύσουν ως κέντρα καραντίνας.
Πόλεις μικρών αποστάσεων, μικτές χρήσεις και χώροι διαβίωσης και ανταλλαγής.
Ομοίως, οι πόλεις και οι γειτονιές μας πρέπει να είναι σε θέση να συνεχίσουν να λειτουργούν, ακόμη και στην περίπτωση περιορισμού των μετακινήσεων χάρη σε μια σειρά από τοπικές υπηρεσίες. Αυτό προϋποθέτει ότι θα παραμείνουμε σε εγρήγορση όσον αφορά τη λειτουργική ποικιλομορφία, ένα κεντρικό στοιχείο της «πόλης μικρών αποστάσεων». Μια περιοχή όπου μπορεί κανείς να πλοηγηθεί μεταξύ εργασίας, κατοικίας, σχολείου και καταστημάτων χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιήσει το αυτοκίνητό του. Για αυτό και είναι απαραίτητο να ενισχύσουμε αυτό το θεμελιώδες μοντέλο της «βιώσιμης πόλης» της συνύπαρξης κατοικίας, εμπορίου, γραφείων, μακριά από κάθε έννοια ζωνοποίησης χρήσεων.
Η ποιότητα ζωής συνδέεται επίσης εγγενώς με τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, είδαμε να αναπτύσσονται πρωτοβουλίες αλληλεγγύης μεταξύ γειτόνων αλλά και μεταξύ των διαφορετικών γενεών. Η πόλη πρέπει να είναι σε θέση να επιτρέπει τη γέννηση Τόπων ζωής και ανταλλαγών, έτσι ώστε να ευνοεί το συλλογικό πνεύμα και τους δεσμούς αλληλεγγύης. Βασικό εξάλλου συστατικό της ποιότητας ζωής, τα ψηφιακά εργαλεία και η καλή συνδεσιμότητα, συνέβαλαν σημαντικά χωρίς καμιά αμφισβήτηση στη διατήρηση των δεσμών κατά τη διάρκεια αυτών των τελευταίων εβδομάδων: επικοινωνία με την οικογένεια, ομαδική εργασία, συνέχιση του εκπαιδευτικού έργου από το σπίτι, ή ακόμα και διασφάλιση της συνέχειας μιας θεραπείας χάρη στην τηλεϊατρική.
Κατευθύνσεις επενδύσεων για ένα ανθεκτικό και βιώσιμο περιβάλλον
Για δε τους κυβερνώντες που είναι υπεύθυνοι για την κατάστρωση σχεδίων ανάκαμψης, η εξίσωση είναι κυριολεκτικά ο τετραγωνισμός του κύκλου. Πώς μπορούμε να σώσουμε τον οικονομικό μας ιστό και τις χιλιάδες επιχειρήσεις που βρίσκονται σε κίνδυνο, χωρίς να επιστρέψουμε στον προηγούμενο κόσμο και την καταστροφική καταναλωτική όρεξή του για τον πλανήτη; Ας ξεκινήσουμε τουλάχιστον με το να μην επαναλαμβάνουμε τα λάθη μας και ας αποφύγουμε να επικεντρωθούμε σε λύσεις, όπως μετά την κρίση του 2008, μοναδικής αναζήτησης οικονομικών και χρηματοοικονομικών επιδόσεων, αντί να προωθήσουμε μοντέλα βιώσιμης και υπεύθυνης ανάπτυξης που ωφελούν όλους. Τα οικονομικά μέτρα και οι ενισχύσεις που καταβάλλονται σε εταιρείες πρέπει να είναι φορείς μετασχηματισμού και αναδιάρθρωσης προς έναν βιώσιμο και ανθεκτικό κόσμο. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ανακατευθύνουμε τις επενδύσεις γύρω από τις παρακάτω πέντε μεγάλες προκλήσεις:
τις βιώσιμες υποδομές (βιώσιμη κινητικότητα, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κ.λπ.) για τη μείωση των εκπομπών CO2 και τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα μακροπρόθεσμα. Αυτό είναι κεντρικό ζήτημα αφού ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί τον πρόωρο θάνατο δύο εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως.
την ενεργειακή ανακαίνιση κτιρίων: σε δημόσια κτίρια, κτίρια του τριτογενή τομέα και κατοικίες. Αυτή η στρατηγική θα είναι ευεργετική τόσο για το περιβάλλον όσο και για την απασχόληση και την τοπική οικονομία. Ενεργειακά αποδοτικές κατασκευές σημαίνει εξοικονόμηση ενέργειας αλλά και άνετα καταφύγια προσαρμοσμένα στην κλιματική αλλαγή, σημαίνει επίσης αντιμετώπιση της ενεργειακής ένδειας.
την βελτιστοποίηση των εφοδιαστικών αλυσίδων και των πόλων κυκλικής οικονομίας. Ας επενδύσουμε για να επιτρέψουμε στη βιωσιμότητα των μικρών εφοδιαστικών αλυσίδων. Σε όλους τους τομείς δραστηριότητας, μπορούμε να παρέχουμε μεθόδους επισκευής, επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης. Αν αυτό καταστεί δυνατόν, η μετατόπιση της παραγωγής περιορίζει τον κίνδυνο διακοπής της αλυσίδας εφοδιασμού.
Την υπεύθυνη ψηφιακή τεχνολογία, που θα μας επιτρέψει να εξοικονομήσουμε ενέργεια, να μοιραστούμε χώρους και υπηρεσίες, να διατηρήσουμε τους ηλικιωμένους στο σπίτι σε καλύτερες συνθήκες, να μορφώσουμε τα παιδιά μας σε ασφάλεια έστω και προσωρινά...
Την βιοποικιλότητα και την αστική γεωργία. Αυτή η περίοδος κρίσης μας έφερε σε επαφή με τη βιοποικιλότητα με διάφορες μορφές ( ακόμη και με την υπερίσχυση της βιοφωνίας έναντι της ανθρωποφωνίας) και απέδειξε ότι η αστική γεωργία και τα τοπικά δίκτυα τροφίμων δεν είναι μια οριακή πρωτοβουλία αλλά μάλλον μια απάντηση στις βασικές ανάγκες των κατοίκων των πόλεων.
Πρέπει και μπορούμε να κάνουμε αυτές τις επιλογές προς όφελος και των μελλοντικών γενεών, με το πνεύμα διαγενεακής αλληλεγγύης και διαγενεακής συνδιαχείρισης που πρεσβεύει η αειφόρος ανάπτυξη. Δεδομένου μάλιστα ότι προβλέπονται μαζικές επενδύσεις για έξοδο από την κρίση, ας σχεδιάσουμε έγκαιρα για να τις κατευθύνουμε προς δράσεις που ευνοούν την μετάβαση σε μια νέα «οικονομία της ζωής» όπως επικαλείται ο Jacques Attali, σε μια νέα κατάσταση ισορροπίας και όχι επιστρέφοντας σ΄αυτές που θα μας φέρουν πίσω στον προηγούμενο κόσμο.
Ευχαριστίες: Ευχαριστώ τους φοιτητές μου, του 8ου εξαμήνου του Τμήματος Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου για τον γόνιμο αν και εξ αποστάσεως διάλογο στο μάθημα «Πολιτική γης και Κατοικίας» που τροφοδότησε σε μεγάλο βαθμό αυτές τις σκέψεις.