Σχέσεις Οθωμανών με Δυτικές δυνάμεις εν μέσω των αγώνων των Ελλήνων

Διαβάστε το πρώτο μέρος: Γάλλοι, Άγγλοι, Γερμανοί, Ιταλοί και άλλοι σύμμαχοι των Οθωμανών, εν μέσω των αγώνων των Ελλήνων

Ολλανδοί Καλβινιστές σύμμαχοι των Οθωμανών

″Κρειττότερον ἐστὶν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ Πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκου, ἢ καλύπτραν λατινικήν” φέρεται να είπε ο Λουκάς Νοταράς, σύμφωνα με τον Δούκα, λίγο πριν την πτώση της Πόλης, δηλώνοντας το ανθενωτικό του μένος κατά των Παπικών.
Το ίδιο όμως έλεγαν και οι Καλβινιστές Ολλανδοί και άλλοι , όταν συγκρούονταν με τους Παπικούς Γάλλους, Ισπανούς και Πορτογάλους φορώντας επάνω τους την ημισέληνο των συμμάχων τους Βερβερίνων μουσουλμάνων (Τούρκων ) Πειρατών ή Κουρσάρων που ενίοτε ήταν ανεξάρτητοι και άλλοτε στη δούλεψη των Οθωμανών .

To μενταγιόν ( 1570 ) γράφει: Liver Turcx dan Paus / καλύτερα ( με ) τον Τούρκο, παρά τον Πάπα και στην άλλη πλευρά: en despit de la mes/ παρά την μάζα, και το αλίευσα από την wikipedia στο λήμμα: Liever Turks dan Paaps.

Η Γαλλική βοήθεια

Το ότι οι Γάλλοι και οι Βρετανοί ( βλ.: British-Ottoman Relations Commerce, Diplomacy, and Violence, Michael Talbot University of Greenwich ), είχαν διαχρονικά άριστες σχέσεις με τους Οθωμανούς είναι γνωστό ( φυσικά στα πλαίσια των γεωπολιτικών συμφερόντων τους, αφού ο ρομαντισμός και ο φιλελληνισμός που μπορεί κάποιος να συναντήσει σε μεμονωμένα πρόσωπα, δεν ισχύει στις διακρατικές διπλωματικές σχέσεις ), αρχίζοντας to 1536 με τις διομολογήσεις/Kapitülasyon / capitulation του Γάλλου Βασιλιά François I / Φραγκίσκου του Α’ με τον Sultan Süleyman-ı Evvel / Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, τον Γάλλο Jacques-Balthazard le Brun που ναυπήγησε πολλά πλοία για τον Σελήμ τον τρίτο ( 1793 ) και φθάνοντας μέχρι τον Ναπολέοντα που τους έγραφε :

« Êtes-vous aveugles à vos propres intérêts ? Avez vous cessé de régner ? […] Si la Russie a une armée de 15 000 hommes à Corfu, pensez-vous que ce soit dirigé contre moi ? Des vaisseaux armés ont l’habitude de se hâter vers Constantinople. Votre dynastie est près de tomber dans l’oubli […] Ne faites confiance qu’à votre véritable amie, la France »
— Lettre de Napoléon à Sélim III ( βλ. Inari Karsh, Empires of the Sand : The Struggle for Mastery in the Middle East, 1789-1923, Harvard University Press, 2001 σελ. 11 )

*δηλ. : Είστε τυφλοί , δεν βλέπετε τα συμφέροντα σας ; - έχετε σταματήσει να Βασιλεύετε ; (...) Αν η Ρωσία έχει στρατό 15.000 ανδρών στην Κέρκυρα, νομίζετε ότι κατευθύνεται εναντίον μου; Τα ένοπλα πλοία έχουν τη συνήθεια να σπεύδουν στην Κωνσταντινούπολη. Η δυναστεία σας πρόκειται να πέσει στη λήθη ... Εμπιστευθείτε τον μόνο αληθινό σας φίλο, τη Γαλλία ”

- Επιστολή από τον Ναπολέοντα στον Σουλτάνο Σελήμ τον τρίτο που είχε μάνα Γαλλίδα.

Την ίδια στιγμή ο Ναπολέων είχε αναθέσει στον εξ απορρήτων του Stefanopoli/ Στεφανόπουλο , να μιλήσει - βολιδοσκοπήσει τον Κολοκοτρώνη και τον Λαλαίο Αλή Φαρμάκη για να κάνουν χριστιανομουσουλμανική επανάσταση ζητώντας να τεθεί ο Μοριάς υπό Γαλλική επικυριαρχία ( βλ. Νικ. Βερνίκος : Το σχέδιο αυτονομίας της Πελοποννήσου υπό Γαλλική Επικυριαρχία, εκδ. αφων Τολίδη 1997 ).

Πάμπολλοι αξιωματικοί του Ναπολέοντα, μετά το Βατερλό έσπευσαν να καταταγούν στον Οθωμανικό και Αιγυπτιακό στρατό.

Μην ξεχνάμε, ο Ιμπραήμ όταν κατάκαιγε τον Μοριά και το Μεσολόγγι, είχε Γάλλους αξ/κους μαζί του, ο δε αρχιναύαρχος του Ιμπραήμ στο Ναβαρίνο πάνω από τους τρεις μουσουλμάνους ( επιμελώς αποσιωπημένος ) ήταν ο Γάλλος Jean-Marie Letellier ( βλ. σχετικό άρθρο μου εδώ)

Οθωμανός διπλωμάτης στο Παρίσι, θύμα της άγνοιάς του και των εκεί Ελλήνων

Ο Morali Seyyid Ali efendi ( γεννήθηκε στον Μοριά το 1757 - 1809 αποκεφαλισμός ), ήταν Ελληνόφωνος Πελοποννήσιος/ Μοραϊτης Οθωμανός και ο πρώτος επίσημος - όχι ad hoc διπλωμάτης - στο Παρίσι το 1796 (σχετ. Deux ottomans à Paris sous le Directoire et l’Empire: Relations d’ambassade , Stephane Yerasimos, Paris 1998). Έπεσε θύμα της μη γνώσεως άλλων γλωσσών, πλην της μητρικής του Ελληνικής, καθώς και θύμα Ελλήνων του Παρισιού που του μετέφραζαν άλλα αντί άλλων για να τον εκθέτουν. Αυτό είχε σαν συνέπεια να μεταφέρει (μέσω άλλου μεταφραστή οθωμανικής γλώσσας) λάθος πληροφορίες στην Υψηλή Πύλη.

Πέραν τούτου, έπεσε θύμα και της συγκυρίας, της επίθεσης του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο δηλ. περιοχής οθωμανικής εποπτείας όπου ο εν λόγω Seyyid Ali efendi δεν ήξερε τι στάση να κρατήσει: Υπέρ της Αιγύπτου και εξ αντανακλάσεως των Οθωμανών, άρα κατά του Ναπολέοντα που τον φιλοξενούσε ως φίλο/ σύμμαχο; ή υπέρ του Ναπολέοντα και επομένως κατά της Αιγύπτου και του κράτους του; ή να κάνει τον ουδέτερο, άρα να μην τον εμπιστεύονται ούτε Γάλλοι ούτε Οθωμανοί ; Είχε πέσει θύμα της έλλειψης εμπειρίας του και των Ελλήνων που τον ”δούλευαν”. Συνέπεια ήταν να ανακληθεί στην Πόλη και μετά από σειρά λαθών ( παρότι ήταν γενικά τίμιος ) , έχασε το κεφάλι του το 1809.

Τα εν συντομία παραπάνω, είναι άλλη μια απόδειξη, - όπως οι αναφορές του Εβλιγιά Τσελεμπί , του Σουλεϊμάν Πενάχ εφέντι της Γαστούνης, του Μοραβή Γιουσούφ Μπέη του Ναυπλίου, του Γιουσούφ Μουχλίς πασά της Πάτρας, των Καρυστινών Ευβοιωτών μουσουλμάνων, των Βαλαάδων Μακεδόνων, Τουρκοκρητικών, Τουρκοκυπρίων ( λινοβάμβακων ) κ.ά , πως οι περισσότεροι μουσουλμάνοι του Ελλαδικού χώρου, δεν ήξεραν γρί Τούρκικα , μόνο Ελληνικά ή/ και λίγες λέξεις Τούρκικες ή αρβανίτικα. Προφανώς αυτό δηλώνει πως ήταν ντόπιοι πληθυσμοί εξισλαμισμένοι ( όπως στρατιωτικά οι γενίτσαροι - * βλ. σχετ. Γ. Νικολάου : Εξισλαμισμοί στην Πελοπόννησο εκδ. Ηρόδοτος 2006 ). Πιθανόν , ήταν Ελληνικής ή/και αρβανίτικης καταγωγής και όχι Τούρκοι. Φυσικά αυτό δεν τους έκανε λιγότερο σκληρούς . Βασικά οι χριστιανικοί πληθυσμοί, από αυτούς δεινοπάθησαν, ( οι κοτζαμπάσηδες είναι άλλο κεφάλαιο , το αφήνω για άλλη φορά ) παρά από τους γνήσιους Τούρκους που κυρίως ήταν στη Μ.Ασία και την Ανατολία, ερχόμενοι στην Βαλκανική και Ελλάδα μόνο για θητεία ή σε εκστρατείες. Οι μόνιμοι ήταν οι εξισλαμισμένοι.

Η Αμερικανική βοήθεια μετά το Ναβαρίνο

Μετά την καταστροφή του αγκυροβολημένου Οθωμανοαιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο, ο οποίος πιάστηκε στον «ύπνο» - δεν μπορούσαν τα πλοία να κάνουν μανούβρες , αφού ήταν αγκυροβολημένα - , ενώ δεν αναμενόταν, η από «σύμπτωση» έναρξη του κανονιοβολισμού ( σημ. ο Ιμπραήμ αποχώρησε 1 χρόνο μετά από την Πελοπόννησο ) ο Σουλτάνος Mahmud ζήτησε αφενός αποζημιώσεις, αφετέρου επέβαλε μέτρα στις εμπορικές σχέσεις με τις τρεις δυνάμεις ( Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία ), κάτι που τις θορύβησε - ειδικά η Αγγλία άρον άρον ανακάλεσε τον Κόδριγκτον παρά τις δικαιολογητικές επιστολές του - και άμεσα προσπάθησαν να αποκαταστήσουν τις σχέσεις τους.

Εν τω μεταξύ ο Σουλτάνος βρήκε αλλού συμμαχία. Στις 7 Μαΐου 1830, υπέγραψε την «Türk Amerikan Dostluk, Ticaret ve Seyr-i Sefâin Antlaşması / Τουρκοαμερικανική συμφωνία φιλίας, για το εμπόριο και την ναυσιπλοΐα».

Έτσι, το 1832, οι Αμερικανοί Henry Eckford και Foster Rhodes άρχισαν να ”κτίζουν” ( κατασκευάζουν ) πλοία στο ναυπηγείο που τους είχε παραχωρήσει ο Mahmud στο Aynalıkavak, δηλ. στον αυτοκρατορικό ταρσανά/ναυπηγείο Tersâne-i Âmire ( μέσα στον Κεράτιο Κόλπο ) με την εποπτεία εκ μέρους του Σουλτάνου, του Kaptan-ı Deryalık Çengeloğlu Tahir Paşa, βετεράνου και επιζώντα του Ναβαρίνου. Το πρώτο ατμόπλοιο που ”κτίστηκε” εκεί, , υπό την επίβλεψη του μηχανικού John Reeves, ήταν το Eser-i Hayr που έπλευσε το 1838. Βέβαια ήδη από το 1827 οι Αγγλοι είχαν φροντίσει να τους πωλήσουν ένα ατμόπλοιο κατασκευής τους, το Sürat.

Παράλληλα ”κτίστηκε” το Mahmudiye, ίσως το μεγαλύτερο ιστιοφόρο πλοίο στον τότε κόσμο. Με το πέρας του έργου/ project και την επιρροή του αγγλόφιλου Mustafa Reşit Paşa, μειώθηκε η βοήθεια των ΗΠΑ και οι αγορές/ ναυπηγήσεις /συντηρήσεις του οθωμανικού ναυτικού πέρασαν στους Άγγλους.

* Η Ελλάδα είχε κατορθώσει να πάρει το ατμόπλοιο Καρτερία των ναυπηγείων Rotherhithe ( νοτιανατολικό Λονδίνο ) που ναυπηγήθηκε το 1825, στο Greenland Dock, από τον ναυπηγό Daniel Brent.

Οι ΗΠΑ επανήλθαν το 1870 περίπου, με τα τουφέκια Winchester, τα οποία συνέβαλαν σημαντικά στον οθωμανικό στρατό.

Ουσιαστικά η Τουρκία ξαναπέρασε στη ζώνη επιρροής των ΗΠΑ, τον Φεβρουάριο - Μάϊο του 1945, όταν άφησε την ανοχή και τις συμπάθειες της ουδετερότητας ( ως επιτήδειος ουδέτερος ) προς τους ηττημένους Ναζί και εκμεταλλεύτηκε τη συγκυρία να γίνει το ”τείχος” των ΗΠΑ και μετά του ΝΑΤΟ προς την τότε ΕΣΣΔ .

Οι Ρώσοι σώζουν τον Σουλτάνο από τον Ιμπραήμ – Ομοίως και οι Άγγλοι

Το 1831-1832, ο Mehmet Ali Paşa, στασίασε κατά του Σουλτάνο, με αίτημα την ανεξαρτησία της Αιγύπτου. Λόγω του καλού εξοπλισμού του στρατού του από τους Γάλλους, με τον εξωμότη Joseph Anthelme Sève / Süleyman Paşa, επικράτησε εύκολα των οθωμανικών στρατευμάτων και άρχισε να κινείται κατά της Πόλης.

*Ο Γάλλος από τη Λυών, Joseph Anthelme Sève/ Süleyman Paşa , παντρεύτηκε μιά Ελληνίδα που έσωσε από το σκλαβοπάζαρο του Ιμπραήμ , ονόματι Μαρία - Myriam Hanem , με την οποία απέκτησε τρία παιδιά, τη Ναζίλ, τον Άσαμα και τον Μαχάδι. Εγγονή της Ναζίλ ήταν η Βασίλισσα Ναζλί , σύζυγος του Βασιλιά Φουάντ Ι και μητέρα του Βασιλιά Φαρούκ . Η Fawzia Fuad της Αιγύπτου κόρη του Φουάντ Ι , γνωστή ως Muluk Fawzia του Ιράν, έγινε βασίλισσα του Ιράν ως πρώτη γυναίκα του Mohammad Reza Pahlavi . Εικόνα και πληροφορίες από Wikipedia.

Το Νοέμβριο του 1832, κατέλαβε το Ικόνιο κατανικώντας τον γνωστό μας Κιουταχή ( μέχρι πρότινος συμπολεμιστή του στην Ελλάδα ) προχωρώντας για την Κιουτάχεια/ Kütahya (Φεβρουάριος 1833), οπότε ο Σουλτάνος, ζήτησε τη βοήθεια των «εχθρών του» Ρώσων για τη σωτηρία της Πόλης, τονίζοντας το Χριστιανικό Βυζαντινό παρελθόν της, προκειμένου να τους «ευαισθητοποιήσει». Στη συγκεκριμένη συγκυρία, συνέπεσαν τα συμφέροντα Οθωμανών- Ρώσων για την αποτροπή δημιουργίας νέου ισχυρού Αιγυπτιακού μουσουλμανικού κράτους που θα μπορούσε ενδεχομένως ν΄ αντισταθεί στα σχέδια της Ρωσίας. Από τις Ρωσικές βάσεις της Μαύρης Θάλασσας , κατέπλευσαν στο Hünkar İskelesi, στο Βόσπορο της Πόλης, τα Ρώσικα πλοία για να αποτρέψουν ή υπερασπιστούν το Σουλτάνο, κάτι το οποίο τελικά δεν χρειάσθηκε. Πριν την αποχώρησή τους οι Ρώσοι, υπέγραψαν τη Συνθήκη του Hünkar İskelesi (26 Ιουνίου / 8 Ιουλίου 1833) με την οποία – μεταξύ άλλων - , ορίστηκε πως οι Οθωμανοί θα έκλειναν τα Δαρδανέλλια σε οποιονδήποτε ήθελε να εισέλθει με εχθρικό σκοπό στη Μαύρη Θάλασσα κατά των Ρώσων. Αντίστοιχα, η συνθήκη Ειρήνης μεταξύ Ιμπραήμ και Σουλτάνου υπογράφτηκε στην Κιουτάχεια/ Kütahya. Ο Σουλτάνος παραχώρησε στον Ιμπραήμ τη Συρία και την Κιλικία, όπου υπάγονταν τα Άδανα, ενώ αναχώρησαν τα Αιγυπτιακά στρατεύματα από τη Μ.Ασία. Τελικά οι συμφωνίες ίσχυσαν για λίγο λόγω των επεμβάσεων των λοιπών μεγάλων δυνάμεων της εποχής. Οπότε έγινε και δεύτερος Οθωμανο-Αιγυπτιακός Πόλεμος τον Ιούνιο του 1839. Βασικό πεδίο μάχης, η περιοχή κοντά στον Ευφράτη, μεταξύ Συρίας και Μεσοποταμίας, με νίκη των Αιγυπτίων. Μάλιστα ο Οθωμανικός στόλος προσχώρησε και ενοποιήθηκε στον Αιγυπτιακό. Όμως η Αγγλία, η Αυστρία ( είχε λιμάνι την Τεργέστη τότε ) και η Πρωσία επενέβησαν υπέρ των Οθωμανών. Ο Αγγλικός στόλος παρενέβη ενεργά αναγκάζοντας τους Αιγύπτιους να υπογράψουν συνθήκη ειρήνης παρότι νικούσαν, υποχρεούμενοι να περιοριστούν αμιγώς στην Αίγυπτο υπό Οθωμανική εποπτεία.

Άγγλοι και Οθωμανοί

Το ανατολικό ζήτημα, έγινε οξύ μετά το 1833.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έγινε « ο μεγάλος ασθενής » όταν άρχισαν οι σχέσεις της με τις ΗΠΑ ( ναυπήγηση πλοίων ) και τη Ρωσία ( προστασία έναντι Αιγυπτίων και προσπάθεια απομάκρυνσης από τη σφαίρα επιρροής Αγγλο-Γάλλων ).

Τότε ο Άγγλος υπουργός εξωτερικών Λόρδος Palmerston ( μετέπειτα Πρωθυπουργός με το περίφημο διαχρονικό απόφθεγμα: Τα έθνη δεν έχουν σταθερούς φίλους ή εχθρούς. Έχουν μόνο σταθερά συμφέροντα ), παρακολουθώντας τις κινήσεις της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή, φοβήθηκε τυχόν Ρωσική επέκταση στην Ινδία. Όπως επισήμανε ο Bailey (1942 ), η πολιτική της Αγγλίας να διατηρεί ”την εδαφική ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ″, ήταν βασικός της πυλώνας, που διαταράχθηκε με την Ελληνική επανάσταση , αφού της ανέτρεψε τα σχέδια, οπότε αμέσως θέλησε να ποδηγετήσει την επανάσταση αυτή με τα δάνεια και τους ανθρώπους της, που βοήθησαν προς την σύμφωνη γνώμη / συγκατάθεση των Κεφαλών του αγώνα του ’21. Μην ξεχνάμε πως οι πρώτοι που ενημέρωσαν τον Γιουσούφ Μουχλίς Πασά της Πάτρας ότι επίκειται Στάση ( isyani ) στην Πελοπόννησο, ήταν οι Άγγλοι και ειδικά ο υποπρόξενος/Konsolos Κατράϊ και μετά ο Πρόξενος Γκρήν ( σχετ.: Απομνημονεύματα Π.Π.Γερμανού , σελ 94, 103,104 και αφήγηση Μοραβή Γιουσούφ Μπέη του Ναυπλιώτη, σελ. 83, υποσημ. 152, Σοφία Λάϊου – Μαρίνος Σαρηγιάννης , Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών 2019 ).

Επίσης όπως μας πληροφορεί ο στρατιωτικός διοικητής της Πάτρας Γιουσούφ Μουχλίς Πασά ( 1821 -1825 ), οι προμήθειες που ελάμβανε η πολιορκούμενη από τους Ελληνες πόλη, ήταν με χρήματα και συναλλαγματικές του, προς τους Άγγλους και έφταναν ( αν έφταναν λόγω αποκλεισμού ) με ναυλωμένα πλοία από τη Ζάκυνθο ( βλ. σχετ. Ειρήνη Καλογεροπούλου, σελ. 45, Όψεις της Επανάστασης του ’21, πρακτικά συνεδρίου 2015, εκδ. Περιοδικό Μνήμων, 2018).

Ο Άγγλοι επιθυμούσαν, υποστήριζαν και εκμεταλλεύονταν την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας , για δικούς τους εμπορικούς – οικονομικούς σκοπούς καθώς και την σύντομη ασφαλή διέλευση προς την Ινδία, χωρίς να χρειάζεται να πηγαίνουν το γύρο του κόσμου μέσω του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδος, για να φτάσουν στην Ινδία.

Μετά το 1825, οι Αγγλικές εξαγωγές στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τη Βηρυτό και την Τραπεζούντα, ήταν τόσο προσοδοφόρες, που τους οδήγησαν στην αναγνώριση της σημασίας των Οθωμανών για την οικονομική ευημερία της Αγγλίας ( σχετ. Bailey). Γι’ αυτό, μετά το ατυχές ( παρά τη νίκη ) για τους Άγγλους, Ναβαρίνο, θορυβήθηκαν λόγω της διατάραξης των εμπορικών σχέσεων , τις οποίες άμεσα αποκατέστησαν, ανακαλώντας και τον Κόδριγκτον .

Στο διάστημα 1833 και 1839 η Οθωμανοί έκαναν στρατιωτικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις ώστε να ξεφύγουν από την ανάγκη προστασίας των ξένων δυνάμεων. Ήταν τότε που Άγγλος ( Σκωτσέζος ) διπλωμάτης Ντέιβιντ Ούρκχάρτ / David Urquhart , κατ΄εντολή του Palmerston έγραψε το βιβλίο: «Η Τουρκία και οι πόροι της» που δημοσίευσε το 1833 - αναφέρεται μάλιστα και στα τότε οθωμανικά μεταλλεία της Χαλκιδικής και την ευρύτερη περιοχής της - , ενώ δημοσίευσε και δεύτερο βιβλίο με τίτλο: «Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία και Τουρκία». Συνέχισε το 1839 με το ” Το πνεύμα της Ανατολής” και το 1860 με το βιβλίο του: «Λίβανος». Όλα εμπορικού – γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για τα συμφέροντα της Αγγλίας στην περιοχή. Μάλιστα η προπαγάνδα του ήταν να αφήσουν την εγχώρια παραγωγή τα «ανατολικά έθνη» και να αγοράζουν εισαγόμενα Αγγλικά ή Αγγλο-Ινδικά ( σχετ. Urquhart 1833 ). Πιστεύεται ότι αυτό το βιβλίο διαβάστηκε ευρέως όταν δημοσιεύθηκε το 1833. Όταν εφαρμόστηκε η προαναφερόμενη ΡωσσοΤουρκική συμφωνία Hünkar İskelesi, ο Urquhart τη θεώρησε άμεσα προσβλητική για την Αγγλία. Ο Palmerston αντέδρασε και ήθελε να εγκαταστήσει Άγγλους αξιωματικούς ως διοικητές μονάδων του Οθωμανικού Ναυτικού για να ελέγχει πλήρως την αυτοκρατορία (στην Ελλάδα το είχαν καταφέρει ήδη από την εποχή των δανείων, το πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 και την Βαυαρική Μοναρχία). Η άποψή του αυτή, ήταν εντελώς επιβεβλημένη, αφού οι Γάλλοι όριζαν τα της Αιγύπτου, οι Πρώσοι τη στρατιωτική εκπαίδευση των Οθωμανών Αξ/κων , οπότε ήθελε οι Άγγλοι να ελέγξουν το Ναυτικό. Τελικά το κατάφεραν με την εμπορική συνθήκη που υπεγράφη με τον Αγγλόφιλο Mustafa Reşit Paşa, αφού έφυγαν από τις ναυπηγήσεις οι Αμερικάνοι και ήρθαν και τρείς Άγγλοι εκπαιδευτές στη «Σχολή Δοκίμων» των Οθωμανών (σχετ. Puryear 1935 ).

Οι πληροφορίες για τα παραπάνω που θίξαμε εντελώς σύντομα , είναι πάμπολλες και προσβάσιμες σε αρχεία και βιβλία για όποιον θέλει να εντρυφήσει σε βάθος . Αν μπορούμε να πούμε ένα συμπέρασμα είναι πως, η ιστορία δεν είναι στάσιμη, είναι δυναμικό ενεργό φαινόμενο, διαχρονικό και σχετίζεται με εμπορικά, οικονομικά φαινόμενα κοινωνιών και γεωπολιτικά συμφέροντα, τα οποία τρέχουν παράλληλα μέχρι σήμερα και φυσικά επαληθεύεται ο Palmerston : Τα έθνη δεν έχουν σταθερούς φίλους ή εχθρούς. Έχουν μόνο σταθερά συμφέροντα.