«Δεν χρειάζεται να αναρωτηθείτε πού γεννήθηκα. Όπως καταλαβαίνετε από το όνομα μου, είμαι Νεοέλλην κύων, ανήκω στη φουρνιά εκείνη που οι κηδεμόνες δίνανε στα κατοικίδια τους ονόματα αρχαία και οι γονείς στα παιδιά τους ονόματα χριστιανικά. Μετά άλλαξε ο συρμός και οι επόμενοι Νεοέλληνες έχουν ονόματα αρχαία κι έτσι έχω πολλούς συνονόματους ανθρώπους με τους οποίους μοιράζομαι όχι μόνο το όνομα, αλλά και τον αγαπημένο μας τόπο. Στην επόμενη ερώτησή σας, ”τίνος είσαι εσύ;”, απαντώ ευθέως, ”είμαι αγνώστου μητρός, και φυσικά και πατρός, όχι καθαρόαιμος αριστοκράτης και, ως εκ τούτου, καταδικασμένος να ανακαλύπτω τον εαυτό μου χωρίς πιστοποιητικά γενεαλογίας”...»
Με αυτά τα λόγια συστήνεται ο ήρωας του νέου βιβλίου της Στέλλας Παναγιωτοπούλου «Ίων ο Κύων» (εκδόσεις Ίκαρος), ένα ημίαιμο λαμπραντόρ που ζει στην Αθήνα με τον Άνθρωπό του, λίγο πριν μοιραστεί μαζί μας την απίθανη περιπλάνηση του στον κόσμο, μία «βόλτα» γεμάτη συγκινήσεις και ανακαλύψεις -όχι απαραίτητα πάντα ευχάριστες.
Ο απίθανος, πανέξυπνος Ίων, μεταξύ άλλων πολλών, μαθαίνει ότι οι σημερινοί σκύλοι, όπως και οι σημερινοί λύκοι έχουν κοινό πρόγονο τον γκρίζο λύκο, ότι στην ανασκαφή της Ελεύθερνας στην Κρήτη βρέθηκε λαγωνικό που θάφτηκε δίπλα στον πίθο όπου ήταν θαμμένος ο νεαρός του κύριος, ότι το συναισθηματικό δέσιμο με τον Άνθρωπο του εξηγείται επιστημονικά, ότι οι σκύλοι υπήρξαν πειραματόζωα από αρχαιοτάτων χρόνων και πως οι καθαρόαιμοι είναι «απόγονοι ενός διαρκούς πειράματος ευγονικής», όπως επίσης ότι δεν είναι παντού ασφαλής, καθώς οι Κινέζοι -και δεν είναι οι μόνοι- θεωρούν τους σκύλους εξαιρετικό μεζέ.
Περιδιαβαίνοντας στη λογοτεχνία, την ιστορία και τις επιστήμες, από τον Δαρβίνο μέχρι τον Φρόιντ, λύνει τις απορίες του, ανακαλύπτει τι αληθινά συμβαίνει με τη συνύπαρξη ανθρώπων και ζώων -και επί της ουσίας πέρα από αυτή-, σε ένα απολαυστικό «αφηγηματικό δοκίμιο και όχι μυθοπλασία», όπως υπογραμμίζει η συγγραφέας, που ωστόσο διαβάζεται απνευστί.
-Κυρία Παναγιωτοπούλου, υπήρξε κάποιο γεγονός που πυροδότησε το θέμα του νέου βιβλίου σας (το οποίο κυκλοφορεί δέκα και πλέον χρόνια -εάν δεν κάνω λάθος- από το τελευταίο σας μυθιστόρημα);
Εδώ θα απαντήσω σε πολλά επίπεδα. Ο χρόνος συγγραφής πυροδοτήθηκε από την ηλικία μου. Ενώ είχα ανακαλύψει, ας πούμε, ένα κάποιο ταλέντο στη συγγραφή όταν βγήκε το πρώτο μου βιβλίο, έδωσα προτεραιότητα στη παραγωγική διαδικασία, δηλαδή, στο να κάνω επάγγελμα που πληρώνει τους λογαριασμούς. Η συγγραφή στην Ελλάδα δεν είναι επάγγελμα , είναι εκ των πραγμάτων χόμπυ. Πολύ λίγοι συγγραφείς ζουν από αυτό και θα ήθελα πραγματικά να έχω στατιστικά στοιχεία επί του θέματος. Καλό θα ήταν κάποτε σ’ αυτή τη χώρα να μιλήσουμε ρεαλιστικά και να αρχίσουμε να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους.
Το είδος του βιβλίου, αφηγηματικό δοκίμιο και όχι μυθοπλασία, έχει σχέση με συνειδητή μου απόφαση να στραφώ προς αυτό το είδος γιατί αξιοποιεί καλύτερα τις δικές μου προσωπικές δυνατότητες και ενδιαφέροντα. Ο συνδυασμός δυνατοτήτων (και αδυναμιών) είναι μοναδικός για τον κάθε άνθρωπο, όπως και το κίνητρο που είναι αυστηρώς προσωπικό. Τέλος το θέμα πυροδοτήθηκε από δυο πράγματα. Αφενός από τη σχέση μου με τον σκύλο μου (συναισθηματικό κίνητρο) και αφετέρου από το γεγονός ότι το ευρύτερο ζήτημα της σχέσης μας με τα ζώα είναι αυτή την εποχή σε έξαρση και θεώρησα ότι είναι γόνιμο πεδίο για μια ευρύτερη τοποθέτηση σε μια ποικιλία θεμάτων (διανοητικό κίνητρο).
-Για ποιον λόγο επιλέξατε την πρωτοπρόσωπη αφήγηση -όταν ο ήρωας σας είναι ένα ημίαιμο λαμπραντόρ;
Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση μου βγήκε αυθόρμητα αλλά εξυπηρετεί καθοριστικά το όλο εγχείρημα. Είχε τεράστια σημασία να προσεγγίσω τα πολύπλοκα ζητήματα που διαπραγματεύομαι από την οπτική γωνία ενός σκύλου. Καταρχήν διότι ο σκύλος αποφεύγει στενά πολιτικές τοποθετήσεις και νάρκες. Μιλάει ως σκύλος για τα πράγματα που τον αφορούν. Και μέσα από την οπτική ενός σκύλου γίνονται τοποθετήσεις ευρύτερα πολιτικές και φιλοσοφικές. Το κείμενο μπορεί να διαβαστεί σε δυο επίπεδα. Κυριολεκτικά όπως το βλέπει ένας σκύλος και μεταφορικά επίσης αν μπορεί να το δει ο άνθρωπος αναγνώστης.
Παραδείγματος χάριν στο κεφάλαιο « Πρόσκληση σε γεύμα» ο ‘Ιων συνειδητοποιεί ότι ο σκύλος είναι εκλεκτός μεζές στο Βιετνάμ και σε κάποιες άλλες περιοχές του πλανήτη. Τι σημαίνει αυτό; Ότι ένας σκύλος δεν μπορεί να κυκλοφορεί αμέριμνος στους δρόμους του Βιετνάμ. Κινδυνεύει κυριολεκτικά η ζωή του. Ως εκ τούτου δεν είναι όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα ασφαλή για όλους είτε είναι ζώα είτε είναι άνθρωποι. Ο πλανήτης έχει τεράστια κοινωνική και πολιτισμική ποικιλότητα και η αγαστή συνύπαρξη των πάντων με τους πάντες είναι απλώς ανεδαφική. Και αυτό ακουμπά τα δικαιώματα όχι μόνο των ζώων αλλά και των ανθρώπων. Άλλο ένα παράδειγμα. Ο ‘Ιων ‘διαβάζει τη «Φάρμα των ζώων» ως σκύλος. Τι γίνεται εδώ; Πολλοί θεωρητικοί των δικαιωμάτων των ζώων μιλούν για την απελευθέρωση των ζώων κυριολεκτικά. Και ο ‘Ιων βλέπει ‘διαβάζοντας’ ως κυριολεξία τη Φάρμα ότι αυτό είναι ουτοπικό. Οι αναγνώστες της Φάρμας, ως γνωστόν, διαβάζουνε άλλα πράγματα στο συγκεκριμένο βιβλίο.
Ο δικός μου ‘Ιων μπήκε στη ζωή μου πριν από 7 χρόνια. Μετά από μια σοβαρή περιπέτεια υγείας αποφάσισα ότι θέλω έναν σκύλο. [...] ’Ηταν μια από τις καλύτερες αποφάσεις της ζωής μου.
-Από την πρώτη έως και την τελευταία σελίδα, υπάρχει ένας απίθανος πλούτος πληροφοριών, που προϋποθέτει έρευνα και μάλιστα, προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Ποια πληροφορία ήταν η μεγαλύτερη έκπληξη;
Δεν μπορώ να ταξινομήσω τις εκπλήξεις γιατί όταν γίνεται μια έρευνα είναι συνεχείς. Βρίσκω ωστόσο πολύ ενδιαφέρουσα και διασκεδαστική τη περίπτωση του Λόρδου Βύρωνα ο οποίος μετακόμιζε από τόπο σε τόπο παίρνοντας μαζί του έναν απίθανο αριθμό ζώων όλων των ειδών με τα οποία συμβίωνε μέσα στο σπίτι του. Επίσης βρήκα πολύ ενδιαφέροντα και διασκεδαστικά όλα όσα ανακάλυψα για τους τρόπους που διάφορα είδη στη φύση κάνουνε (ή δεν κάνουν) σεξ, γονιμοποιούνται ή επιλέγουν τη συντροφικότητα. Το ότι η χελώνα, ας πούμε, μαζεύει μέσα στο σώμα της το σπέρμα από όλους τους εκάστοτε ‘εραστές’ της, κουβαλάει δηλαδή μέσα της κυριολεκτικά μια τράπεζα σπέρματος και κάποια στιγμή γονιμοποιείται με κάποιο από όλα αυτά είναι μια απίστευτη έκπληξη.
Ωστόσο οι πληροφορίες δεν είναι το κυρίως θέμα. Αυτό που είναι σημαντικό είναι η σύνθεση και ο άξονας πάνω στον οποίο προσαρτώνται οι πληροφορίες ούτως ώστε να αναδειχθούν κάποια ευρύτερα ζητήματα. Επειδή το βιβλίο έχει πολυπρισματική προσέγγιση στην ουσία κάθε φορά που ξεκινούσα ένα νέο κεφάλαιο ήταν σαν να ξεκινούσα ένα νέο βιβλίο.
Τα τρία πρώτα κεφάλαια ασχολούνται με ζητήματα ταυτότητας. Ταυτότητας που προκύπτει είτε από το DNA , είτε από το περιβάλλον μας και τη σχέση μας με αυτό. Ο ‘Ιων ερευνά σε βάθος τη γονιδιακή του σχέση με τον γκρίζο λύκο, όπως επίσης και τη γονιδιακή του σχέση με κάποιους προγόνους του λαμπραντόρ. Είναι όμως ημίαιμος και έτσι δεν έχει πιστοποιητικά καταγωγής. Αυτό τον οδηγεί στις διαφορές καθαρόαιμων και ημίαιμων σκύλων και βγάζει κι από εκεί τα συμπεράσματά του. Είναι ένας σκύλος που αγαπάει την Ελλάδα αλλά η καταγωγή του είναι από αλλού. ‘Ετσι απευθύνεται στον Μάγκα της Πηνελόπής Δέλτα ο οποίος κάποτε λεγόταν Σκαμπ και ήρθε από την Αγγλία αλλά επιλέγει να είναι ρωμιός στην Αίγυπτο. Είναι ετερόχθων ’Ελληνας, είναι φιλέλληνας, άγνωστο, αλλά αγαπάει τον τόπο του.
Τα επόμενα κεφάλαια ασχολούνται με τα συναισθήματα των ζώων (ένα θέμα ιδιαίτερα περίπλοκο που αναπτύσσεται πολύ με τις νευροεπιστήμες σήμερα) την ικανότητα να νοιώθουν αγάπη και πόνο και πως οι αρετές των σκύλων τους οδηγούν σε όλο και πιο σύνθετη συμμετοχή στη ζωή μας. Η άποψή μου είναι ότι οι σκύλοι είναι οι τετράποδοι ψυχοθεραπευτές της καθημερινότητάς μας. Εδώ να σημειώσουμε ότι ο Φρόυντ είχε τεράστια αδυναμία στους σκύλους. Τα τελευταία κεφάλαια είναι ευρύτερα πολιτικά διότι ο ‘Ιων ως ντετέκτιβ αρχίζει να φτιάχνει το χάρτη του κρέατος του κόσμου. Τι τρώνε και τι δεν τρώνε οι Δυτικοί, οι Μουσουλμάνοι, οι Εβραίοι, οι Ινδοί. Και από εκεί προκύπτει ότι τι θεωρείται ιερό, τι μιαρό και τι βρώσιμο διαφέρει ανάλογα με το πολιτισμικό περιβάλλον. ’Αρα ο όρος ζώα, και τα διάφορα είδη, σκύλοι, χοίροι, αγελάδες σημαίνουν εντελώς διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς πληθυσμούς.
- Ποιος είναι ο δικός σας «Ίων» και πόσα χρόνια συμβίωσης μετράτε; Πώς και πότε συναντηθήκατε;
Ο δικός μου ‘Ιων μπήκε στη ζωή μου πριν από 7 χρόνια. Μετά από μια σοβαρή περιπέτεια υγείας αποφάσισα ότι θέλω έναν σκύλο. Έντόπισα μια σελίδα Φιλοζωικής στην Εύβοια, έβλεπα φωτογραφίες και κάποια στιγμή ταξίδεψα ως τη Κύμη και γύρισα μ ‘ένα κουτάβι στην αγκαλιά μου. ’Ηταν μια από τις καλύτερες αποφάσεις της ζωής μου. Η καθημερινή τρυφερότητα, η φροντίδα, τα βλέμματα, τα παιχνίδια είναι μια διαρκής ανάσα και πηγή γέλιου.
-Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση μας με τα ζώα -δεσποζόμενα, αδέσποτα, εν γένει τα ζώα- τι μαρτυρά και αποκαλύπτει για εμάς τους ίδιους;
Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα ζώα έχει σχέση καταρχήν με το πολιτισμικό μας περιβάλλον. Τα ζώα δεν είναι μια ενιαία κατηγορία και η χρήση του όρου ζώα γενικά είναι παραπλανητική και δείχνει, εν μέρει, την άγνοιά μας. Εμείς οι Δυτικοί θεωρούμε ότι ο τρόπος που βλέπουμε τα ‘ζώα’ ισχύει για όλους. Δεν είναι έτσι. Η αντίληψη όλων των ζητημάτων έχει σχέση με τα κοινωνικά πλαίσια. Δεν υπάρχει αντίληψη χωρίς οπτική γωνία. Αλλά και εντός της Δύσης δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για τα ζώα. Τους σκύλους τους χαϊδεύουμε, τις κότες, τις αγελάδες, τα μοσχάρια τα τρώμε, προστατεύουμε κάποια άλλα είδη υπό εξαφάνιση.
Και πάλι θα τονίσω ότι δεν υπάρχει μία ανθρώπινη κοινωνία, όπως δεν υπάρχουν γενικά ‘ζώα’. Το πως τα αντιλαμβανόμαστε αντανακλά τις αξίες της κοινωνίας μέσα στην οποία υπάρχουν κι αυτά.
Αυτά τα θέματα είναι εξαιρετικά πολύπλοκα και δεν υπάρχουν ούτε απλές, ούτε αυτονόητες λύσεις. Γι’ αυτό και είμαι καχύποπτη προς κάθε ολοκληρωτική αναδυόμενη ‘μονοθεματική’ ιδεολογία όπως μπορεί να είναι εν δυνάμει ο βιγκανισμός. Ο βιγκανισμός ως ατομική επιλογή στη Δύση είναι δεκτή όπως και οι περισσότερες ατομικές επιλογές μας . Αν όμως θελήσουμε να τον δούμε σαν την αυτονόητη απάντηση για τη προστασία και τα δικαιώματα των ζώων τότε τα πράγματα περιπλέκονται. Ο ’Ιων πάντως κάποια στιγμή αρχίζει να βλέπει εφιάλτες ότι του επιτίθενται οι χορτοφάγοι και τον κατηγορούν ότι δεν σέβεται τα ζώα επειδή του αρέσει το κρέας. Επίσης η χορτοφαγία, η οποία υπάρχει ως τάση από αρχαιοτάτων χρόνων, σημαίνει εντελώς άλλα πράγματα στην Ινδία.
-Διαβάζοντας όσα αφηγείται ο «Ίων» αντιλαμβάνεται κανείς ότι είναι σαν να κοιτάζει έναν καθρέφτη. Και ο δικός τους κόσμος έχει «λόρδους και αλήτες», ισότητα δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει ούτε στην κοινωνία των ανθρώπων (όπως λέει χαρακτηριστικά «κάποια ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα»), η γκάμα συναισθημάτων και αντιδράσεων -αγάπη, ζήλεια, αφοσίωση, θλίψη- είναι παρόμοια, η ασφάλεια και η αξία της ζωής μας/τους δεν είναι δεδομένη, ούτε ίδια στον κόσμο.
Και πάλι θα τονίσω ότι δεν υπάρχει μία ανθρώπινη κοινωνία, όπως δεν υπάρχουν γενικά ‘ζώα’. Το πως τα αντιλαμβανόμαστε αντανακλά τις αξίες της κοινωνίας μέσα στην οποία υπάρχουν κι αυτά. Ο ’Ιων στην πορεία της αυτογνωσίας του αντιλαμβάνεται το ειδικό βάρος που έχουν οι σκύλοι στις διάφορες κοινωνίες και καταλήγει ότι είναι ένας Δυτικός σκύλος. Παρατηρώντας τους λόρδους του είδους του οι οποίοι προκύπτουν από μια επίμονη ευγονική των σκύλων ανακαλύπτει ότι το πως αντιλαμβάνεται τον εαυτό του έχει να κάνει και με δικές του επιλογές. Ο Φλας της Βιρτζίνιας Γουλφ, γονιδιακά καθαρόαιμος, άλλαξε πολλές φορές στη ζωή του ανάλογα με το που βρέθηκε και τι βίωσε. Αντανακλάσεις του εαυτού υπάρχουν σε όλες μας τις σχέσεις είτε είναι με ανθρώπους είτε είναι με ζώα. Ο κακοποιητικός χαρακτήρας θα κακοποιήσει και ανθρώπους και ζώα.
Λίγα λόγια για τη Στέλλα Παναγιωτοπούλου
Η Στέλλα Παναγιωτοπούλου γεννήθηκε στην Καβάλα, σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Κοινωνιολογία στο Λονδίνο (LSE) και δίδαξε επί 12 χρόνια αυτά τα αντικείμενα σε αγγλόφωνα κολλέγια στην Ελλάδα. Σε μια αλλαγή πορείας, ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία για άλλα 12 χρόνια, με αντικείμενο θέματα υγείας και βιοηθικής. Σήμερα ασχολείται με τη δημιουργία περιεχομένου σε συναφή ευρωπαϊκά προγράμματα. Έχει εκδώσει μία νουβέλα (Τότε τον είδα για πρώτη φορά) και ένα μυθιστόρημα (Έξοδος προς την Καππαδοκία) στις εκδόσεις Ροδακιό.