Πριν από μερικά χρόνια, διάβαζα την Ιστορία του Θουκυδίδη. Είχα ξαπλώσει στο κρεβάτι, και ελαφρά αφηρημένος ήμουν στον λόγο του Αθηναίου Αλκιβιάδη στους Σπαρτιάτες, όπου είχε πάει προδίδοντας την πατρίδα του. Προδότης ήταν και το γνώριζα από τότε που το διδασκόμουν στη βασική εκπαίδευση. Καθώς όμως διάβαζα το κείμενο, έπιασα τον εαυτό μου να έχει πειστεί από τον λόγο του Αλκιβιάδη, όπου έλεγε ότι η προδοτική του πράξη ήταν καλή. Ήταν ένα πραγματικό σοκ για εμένα. Αυτό με δίδαξε κάτι το οποίο πιστεύω ότι είναι χρήσιμο για τον πολίτη οποιασδήποτε δημοκρατικής χώρας. Δεν ακούς τον λόγο ενός πολιτικού, αλλά μονάχα τον διαβάζεις. Αυτό σε προστατεύει. Σου δίνει χρόνο να σκεφτείς. Να μην σε παρασύρει, διαμέσου της ροής του λόγου του, εκεί που ο ίδιος το επιθυμεί.
Το κείμενο του Θουκυδίδη είναι ολόκληρο ένα πραγματικό σχολείο. Σε αυτές τις λίγες γραμμές που έχω στη διάθεση μου, θα ήθελα να προσθέσω κάτι ακόμα. Σε ένα σημείο αναφέρεται ότι ο πόλεμος είναι πρωτίστως μια οικονομική υπόθεση. Και αυτό είναι μια διαχρονική αλήθεια. Κατά κανόνα, νικητές είναι εκείνοι που έχουν τη δυνατότητα να διαθέσουν περισσότερα μέσα, είτε μιλάμε για πολεμιστές, είτε για τρόφιμα, είτε για όπλα, από τον αντίπαλο τους. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα τον 20ο αιώνα, τέλειωσαν με νικητές τις συμμαχίες που είχαν υπεροχή στο ανθρώπινο δυναμικό που μπορούσαν να κινητοποιήσουν, την αγροτική αλλά και την βιομηχανική παραγωγή.
Ο Αριστοτέλης έχει συνεισφέρει πολλά στην ανθρωπότητα. Τα Πολιτικά του είναι εξαιρετικά επίκαιρα σε σχέση με ένα σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε ως κράτος. Ο Μεγάλος φιλόσοφος, από τα Στάγιρα της Χαλκιδικής, γράφει ότι δεν είναι καλό να αλλάζει μια πολιτεία συνέχεια τους νόμους. Ο δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου υποστηρίζει ότι η τήρηση των νόμων είναι μια διαδικασία μακροχρόνια, που αποκτάται με την συνήθεια της τήρησης τους. Όταν λοιπόν οι νόμοι αλλάζουν συνεχώς, ο πολίτης τελικά δεν τους τηρεί, αποκτά μια τάση απείθειας σε αυτούς.
Εδώ είναι να απορεί κανείς με τους πολιτικούς μας. Το εγχειρίδιο, το manual, είναι γραμμένο στα ελληνικά, στη μητρική μας γλώσσα (εντάξει στα αρχαία αλλά τέλος πάντων). Πραγματικά είναι ανεπίτρεπτο αυτό που συμβαίνει σε αυτήν την όμορφη γωνιά της Γης, όπου οι νόμοι αλλάζουν συνεχώς.
Δάσκαλος του Αριστοτέλη ήταν ο Πλάτων. Όλα τα κείμενα που έγραψε ο Πλάτωνας έχουν διασωθεί. Ένα από τα πιο σημαντικά, ένα από εκείνα με τη μεγαλύτερη επίδραση, είναι η Πολιτεία του. Έχουν γραφτεί πολλά για το κείμενο αυτό. Υπάρχουν και διαφωνίες μεταξύ των μελετητών του, όσον αφορά την ερμηνεία του. Εγώ, εδώ, θέλω να επισημάνω ένα πράγμα μόνο. Κάτι στο οποίο δίνει πολύ μεγάλη σημασία. Και αυτό είναι η παιδεία και η αξιοκρατία που παράγεται διαμέσου αυτής. Παιδεία και αξιοκρατία, θεμελιώδεις αρχές ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Βέβαια ο Πλάτωνας είχε κάτι άλλο στο νου του, για την μορφή του πολιτεύματος, όμως δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι αυτά τα δύο έχουν ισχύ κι εφαρμογή σήμερα.
Το Συμπόσιον είναι ένα ακόμα κείμενο του Πλάτωνα. Από το κείμενο αυτό, θέλω να επισημάνω κάτι το οποίο, ίσως, να εξηγεί πολλές από τις πράξεις των ανθρώπων. Ο Πλάτωνας βάζει τον δάσκαλο του να λέει ότι ο άνθρωπος προσπαθεί να κατακτήσει την αιωνιότητα διαμέσου των πράξεων του ή των απογόνων του.
Ενώ από τον Πλάτωνα έχουν σωθεί τα πάντα, από τους Σοφιστές, έχουν σωθεί ελάχιστα. Οι Σοφιστές είχαν και στην αρχαιότητα άσχημη φήμη. Αυτοί οι εργάτες του λόγου, της φιλοσοφίας και της διανόησης, επέδρασαν στον τρόπο σκέψης. Δεν μπορούμε όμως να αντιληφθούμε τον βαθμό λόγω του ότι έχουν σωθεί τόσο λίγα ως τις μέρες μας. Ένας από αυτούς ήταν ο Πρωταγόρας. Ένα από αυτά που μας έχει σωθεί από αυτόν, έχει να κάνει με τους νόμους. Υποστήριζε ότι η βασική λειτουργία του νόμου είναι η αποτροπή και όχι η τιμωρία. Το αδίκημα διαπράχθηκε. Δεν μπορεί να αλλάξει. Μπορεί όμως, με την κατάλληλη ποινή, να αποτραπούν άλλοι από το να κάνουν τέτοια πράξη στο μέλλον. Είναι κάτι το οποίο ισχύει και σήμερα. Από τα όσα όμως συμβαίνουν γύρω μας, μπορεί να καταλάβει κανείς, ότι η εφαρμογή πάσχει.
Κλείνοντας, θέλω να αναφερθώ στο αρχαίο κείμενο το οποίο διάβασα πιο εύκολα από όλα, με ευχαρίστηση, χωρίς να με κουράσει. Το Έργα και Ημέραι το οποίο έγραψε ο Ησίοδος. Αν θέλει να δει κανείς πώς ήταν η ζωή στην αγροτική, προβιομηχανική Ελλάδα (και όχι μόνο) μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, μπορεί να το διαβάσει. Αυτό που ενδιαφέρει, στα πλαίσια του κειμένου αυτού, είναι η αναφορά που γίνεται για τον αγρότη που, αφού τα έχει κάνει όλα σωστά, μπορεί και απολαμβάνει τα οφέλη και τα αποτελέσματα του κόπου του, του ιδρώτα του. Μα αυτό ακριβώς είναι αυτό που επιθυμεί κι ο κάθε εργαζόμενος και που σήμερα, γενικά, η πλειοψηφία των εργαζομένων στην Ελλάδα δεν μπορεί να απολαύσει. Είναι όμως κάτι που επείγει να αλλάξει. Η κοινωνία μας, με ένα μεγάλο μέρος του δυναμικού εκτός αγοράς εργασίας, με ένα άλλο μεγάλο μέρος υποαμειβόμενο, κινδυνεύει. Η ομαλή λειτουργία της κοινωνίας στηρίζεται στους πολίτες, οι οποίοι πολίτες, για να τη στηρίξουν, θέλουν τουλάχιστον να έχουν εργασία και να απολαμβάνουν τα αποτελέσματα αυτής.
Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία είναι ένας πλούτος ανεξάντλητος. Αν κάποιος ψάχνει βοήθεια για ζητήματα που αντιμετωπίζει, συνήθως, κάπου εκεί μέσα, σε ένα από τα βιβλία, θα τη βρει. Δυστυχώς, την περίοδο που ζούμε, με την πλειοψηφία των εργαζομένων να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα στην καθημερινότητα τους, είναι ίσως και μια πολυτέλεια που να μην μπορούν να αντέξουν. Μέσα από τις παραπάνω γραμμές προσπάθησα να δείξω ότι σε μερικά από τα προβλήματα και τα φαινόμενα, όχι μόνο του καιρού μας, έχουν δειχθεί, έχουν υποδειχθεί λύσεις από τους αρχαίους συγγραφείς. Οι λύσεις, οι ερμηνείες είναι εκεί. Αυτό που μένει να κάνουμε είναι να τις ανακαλύψουμε.