Το αεροδρόμιο της πρωτεύουσας της Κεντρικής Αφρικανικής Δημοκρατίας, το Μπανγκί, είναι μια υποτυπώδης λωρίδα ασφάλτου συν μια αίθουσα αναμονής, όμοια με σταθμό του ΚΤΕΛ σε επαρχιακή κωμόπολη της Ελλάδας. Αν έλειπαν οι στρατιωτικές δυνάμεις της Γαλλίας και του ΟΗΕ - η πρώτη εικόνα που αντικρίζεις μόλις βγάλεις το κεφάλι σου από την άτρακτο - πιθανότατα να ήταν ακόμα πιο στοιχειώδες· ίσως ένας διάδρομος με καλά πατημένα σκύρα και αυτό είναι όλο, όπως συμβαίνει άλλωστε στα υπόλοιπα αεροδρόμια της χώρας.
Με το που περνάς τον πρόχειρο έλεγχο της βίζας και του εμβολιασμού, μια κόκκινη σκόνη ξεκινά να χορεύει μαζί σου, όπου κι αν πας. Εξάλλου, οι δρόμοι, όπως τους έχουμε στο νου μας, είναι ελάχιστοι. Μάλιστα, τα πιο κεντρικά σημεία του ιστού της πόλης ενώνονται με χωματόδρομους, όμοιους με τις δικές μας δασικές οδούς, δρόμοι που θα έσπαγαν μέσα σε δυο μέρες τα αμορτισέρ των περισσότερων επιβατηγών μας.
Μετά έρχονται χιλιόμετρα από εναλλασσόμενους πάγκους μπροστά από ισόγειες φτηνές κατασκευές κατοικιών, ένα κονφετί από υπαίθριους χασάπηδες, κομμωτές, μανάβηδες, γυρολόγους και τεχνίτες του ξύλου. Από την έξω μεριά, χιλιάδες άνθρωποι παζαρεύουν, ανήλικα σπρώχνουν τα «πους-πους» - τα αυτοσχέδια τροχήλατα - κοτόπουλα βόσκουν ελεύθερα, πωλητές μάνγκο περιφέρουν με γεωμετρική ισορροπία τα εμπορεύματα στο κεφάλι τους, ενώ ακόμα παραέξω γυαλίζουν δεκάδες ημιαυτόματα στα χέρια των πολλαπλών σωμάτων ασφαλείας –αστυνομία, στρατός, κυανόκρανοι - φορτωμένων σε καρότσες αγροτικών.
Μία ακραία ασταθής χώρα
Η Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία είναι μια ακραία ασταθής χώρα, με ξέφρενες ανισότητες, όπου επιπλέον ένα άγραφο πλήθος μικρών και μεγαλύτερων στρατών επιχειρούν στην επικράτεια της. Οι συγκρούσεις είναι συνεχείς, έχοντας οδηγήσει σήμερα περισσότερους από 600.000 αμάχους να ψάξουν καταφύγιο αλλού μέσα στη χώρα και να κοιμούνται πρόχειρα σε κέντρα υγείας, εκκλησίες, τζαμιά, καταυλισμούς ή και στα δάση· ένας άλλος άγνωστος αριθμός έχει κατατρέξει πέρα από τα σύνορα.
Πολλές από τις αποστολές των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, αν και ξεκίνησαν να καλύπτουν παιδιατρικές έκτακτες ανάγκες, έπρεπε να ανταποκριθούν στα τραύματα του πολέμου, που εδραιώνεται πια στα ίδια μέρη, ή στα υγειονομικά ζητήματα των πρόχειρων γειτονιών των προσφύγων. Τέτοια είναι η κατάσταση σε μέρη όπως η Μπογκουίλα, το Καρνό, το Μπατανγκάφο, το Μπαμπάρι, η Μπρία, η Μπακούμα και το Αλιντάο.
Στα βόρεια σύνορα της χώρας με το Τσαντ, στην Πάουα, 90.000 άνθρωποι μένουν κυνηγημένοι. Στην ανατολική πλευρά τα πράγματα είναι ακόμα πιο βαλτωμένα. Εδώ, πέρα από το αίμα του πολέμου, οι λεηλασίες στις δομές μας και οι δολοφονίες ασθενών και προσωπικού μέσα στα κέντρα υγείας, μας οδηγούν σε πρωταρχικούς προβληματισμούς για τα όρια της δράσης μας. Τέτοιες ήταν οι περιπτώσεις στις πόλεις του Μπανγκασού και του Ζέμιο, όπου οι αποστολές έκλεισαν.
Αέναη μάχη επιβίωσης
Αλλά και πέρα από τον πόλεμο, η καθημερινή ζωή στη χώρα είναι και αυτή μια ασίγαστη μάχη επιβίωσης. Στην Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία η πλειοψηφία του πληθυσμού είναι αποκομμένη όχι μόνο από τις ιατρικές υπηρεσίες, αλλά και από τα στοιχειώδη μέσα κατανάλωσης.
Εδώ, το ημερομίσθιο του ανειδίκευτου εργάτη είναι σχεδόν 3 ευρώ. Ακόμα μεγαλύτερη μοιάζει η ψαλίδα όταν περάσει κανείς την πόρτα των σουπερ-μάρκετ. Για να υπάρχει αναλογία, ας φανταστούμε ότι ένας εργαζόμενος που αμείβεται στην Ελλάδα με το κατώτατο ημερομίσθιο βλέπει στα ράφια τις παρακάτω τιμές: δημητριακά 30 ευρώ, χυμός 20 ευρώ, 200 γραμμάρια τυρί 15 ευρώ, μισό κιλό μέλι 60 ευρώ, σοκολάτα 15 ευρώ.
Πέρα από τα καταναλωτικά είδη, τα εργαλεία και οι πρώτες ύλες είναι επίσης άπιαστες για τον μέσο εργάτη, ώστε να μπορέσει να φτιάξει στο σπίτι του, ακόμα και μόνος του, ένα αξιοπρεπές πάτωμα, να τοποθετήσει παράθυρα αντί για μονοκόμματα κόντρα-πλακέ, ή να αντικαταστήσει το μουχλιασμένο ταβάνι και την τρυπημένη στέγη: με ανάλογα της ελληνικής αγοράς, είναι σαν ο παραπάνω άνθρωπος να μπαίνει σε μια μάντρα οικοδομών για να αγοράσει 100 ευρώ ένα σακί τσιμέντο, 125 ευρώ ένα κυβικό άμμο, 400 ευρώ έναν νιπτήρα ή 15 ευρώ ένα κιλό πρόκες.
Ανελέητη φτώχεια και διπλωματικά παιχνίδια
Γιατί όμως η φτώχεια είναι τόσο ανελέητη; Καταρχάς ο πόλεμος είναι διαρκής. Μάλιστα δεν μαίνεται μόνο μεταξύ οργανωμένων, αλλά και ανοργάνωτων πρώην στρατών, που προσπαθούν τώρα πια να επιζήσουν μέσα από τη από μαφιόζικη προστασία ή το πλιάτσικο. Η χώρα δοκιμάζεται φυσικά και από τα διπλωματικά παιχνίδια για την οικονομική της επιρροή, που ανεβοκατεβάζουν προέδρους και ελέγχουν τα τραπεζικά της αποθέματα. Επιπλέον, η πιο προσιτή, εγχώρια παραγωγή καταστράφηκε τα τελευταία 20 χρόνια από εμπρησμούς και λεηλασίες επιχειρήσεων, που στη μεγάλη τους πλειοψηφία δεν αποκαταστάθηκαν.
Στη διαλυμένη οικονομική βάση, να προσθέσουμε ότι η Κεντρική Αφρική δεν έχει καμία ακτή και κανένα λιμάνι. Οι περισσότερες εισαγωγές έρχονται με φορτηγά πλοία που δένουν στη Ντουάλα του γειτονικού Καμερούν, για να διασχίσουν άλλα 1.500 χιλιόμετρα σε νταλίκες. Πέρα από τους ενδιάμεσους έμπορους και μεταφορείς, δεκάδες στρατοί στήνουν μπλόκα στη χερσαία πορεία ζητώντας λύτρα για να συνεχίσει το εμπόρευμα τη διαδρομή του.
Από την άλλη μεριά, οι μεταφορές μέσω εμπορικών αεροπλάνων είναι και αυτές δυσθεώρητες στο κόστος τους: για να στείλει κανείς κάτι στην Ευρώπη από την αφρικανική πρωτεύουσα, πρέπει να πληρώσει έξι ευρώ ανά κιλό, όταν στην κοντινή Κένυα πληρώνει ένα με δύο. Τέλος, οι διακοπές του ηλεκτρικού, για το μεγαλύτερο μέρος της μέρας, κάνουν αδύνατη μια παραγωγή κλίμακας και μάταιη την προμήθεια πιο παραγωγικού εξοπλισμού για τους τεχνίτες.
Εξαιτίας των παραπάνω, ένα παζάρι κακής ποιότητας υλικών απλώνεται γραμμικά σε όλους τους μεγάλους δρόμους. Εκατοντάδες πάγκοι και μικρά περίπτερα, όχι μεγαλύτερα από δύο μέτρα, σμίγουν για χιλιόμετρα. Φυσικά, εδώ δε θα βρεις είδη μιας ανώτερης βιομηχανίας, παρά κακό οικοδομικό χάλυβα, αυτοσχέδιους τσιμεντόλιθους, σαθρά καλώδια, πενιχρά πλαστικά είδη και ντόπια τροφή, όπως αυγά, κοτόπουλα, πατάτες, και τους πλούσιους τρόπους που μπορεί να μαγειρευτεί η μπανάνα και το αλεύρι της μανιόκας, το πιο θεμελιώδες φαγητό εδώ. Αυτά είναι ίσως και τα μόνα προσβάσιμα είδη για τον ταπεινό ντόπιο μισθό. Ποτέ δε θα βρεις ένα φίλτρο νερού που θα σε σώσει από τον τύφο, τη δυσεντερία και τη χολέρα, γιατί ο μέσος κάτοικος δεν έχει ποτέ τα μέσα να το αγοράσει. Ακόμα και αν αρκετές φορές που θα ανοίξεις εδώ τη βρύση, ίσα-ίσα για να πλύνεις τα χέρια σου, το νερό που θα τρέξει θα σε πλημμυρίσει ανησυχία.
Μηχανικός στο κέντρο της Αφρικής
Αυτή είναι λοιπόν η κατάσταση που αλυσοδένει τη χώρα. Είναι ευνόητο, ότι στα παραπάνω πλαίσια οι ανάγκες σε φαρμακευτικό υλικό είναι υπέρογκες, όχι μόνο λόγω των επιθέσεων ενάντια στον πληθυσμό, αλλά και λόγω της φτώχειας και της ανεπάρκειας του κράτους να παρέχει την πιο στοιχειώδη φροντίδα. Η αγωγή ενάντια στην ελονοσία, στη φυματίωση, στον HIV, στις αρρώστιες του αναπνευστικού και ο γενικός εμβολιασμός των παιδιών άνω του ενός έτους, είναι ανάμεσα στα κύρια φάρμακα που περιλαμβάνονται στον προγραμματισμό των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Σε αυτά προστίθεται και το ιατρικό υλικό που καλύπτει τα χειρουργεία για τραύματα πολέμου και τροχαία ατυχήματα. Δυστυχώς, καθώς η κρίση κλιμακώνεται, οι άμεσες και εφεδρικές ανάγκες της οργάνωσης απαιτούν πια μεγαλύτερες υποδομές· κάπως έτσι εργάστηκα, σαν μηχανικός εργοταξίου, για την ανέγερση των κεντρικών αποθηκών φαρμάκων της οργάνωσης, ένα κέντρο διανομής από το Μπανγκί για το σύνολο της χώρας.
Οι ειδικές δυσκολίες στη διαδικασία της κατασκευής στην Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία είναι κομμάτι της ίδιας πραγματικότητας· τα υλικά είναι στην πλειοψηφία τους εξαιρετικά φτηνής ποιότητας, αν και η προμήθεια τους είναι πολύ ακριβή. Τσιμέντα, τούβλα, βίδες, σωλήνες, πλαστικοί σύνδεσμοι, λαμαρίνες, είναι πάντα αμφίβολο αν θα ανταπεξέλθουν, ακόμα και κατά την εφαρμογή. Φυσικά, ούτε λόγος για πιο σύγχρονα υλικά, που σε άλλους τόπους είναι αυτονόητα στις πιο συμβατικές οικοδομές· καμία λύση για μόνωση ή στεγανοποίηση, παρά μόνο ο αυτοσχεδιασμός. Το κόκκινο ξύλο είναι ίσως το μοναδικό αξιοπρεπές υλικό, ένα δώρο των αρχαίων τροπικών δασών, που οι χυμοί του χαρίζουν ανώτερες αντοχές και προστασία από τη βροχή. Όμως, η κοπή, η μεταφορά, το πλάνισμα και τα φινιρίσματά του κάνουν και πάλι αμφίβολη την προμήθεια του.
Οι τεχνικές δεξιότητες του προσωπικού ακολουθούν τη φτώχεια των πρωτόλειων τεχνικών μέσων που πιάνουν στα χέρια τους για να πλάσουν. Η μαεστρία στην κατεργασία του ξύλου, τη συγκόλληση των μετάλλων, το καλούπωμα των ξυλότυπων, την ανέγερση των στεγών και τους χρωματισμούς είναι γενικά υποτυπώδης, πέρα από ελάχιστους τεχνίτες που είχαν την τύχη να μαθητεύσουν πλάι σε ταλαντούχους μάστορες και να εκπαιδευτούν σε τεχνικά σχολεία.
Οι ανισότητες δεν έχουν σύνορα
Στα καρέ της καθημερινότητας με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα δεν μπορείς να παρακάμψεις τις σκέψεις για την τεράστια έκταση του ανθρώπινου κόσμου, όπου απλώνονται οι ανισότητες, οι καταστροφές και οι αρρώστιες. Άλλωστε, πριν από εμάς, τα σύνορα τα έχουν περάσει πρώτα-πρώτα όλες αυτές οι δυστυχίες.
Πράγματι, πόσο μακριά να είναι άραγε μια ανατολική επαρχία του Αφγανιστάν, όπου η γυναικεία θνησιμότητα κατά τον τοκετό είναι 130 φορές πάνω από τη μέση ευρωπαϊκή, σε σχέση με τη Μυτιλήνη, όπου χρειάζονται άμεση ψυχική νοσηλεία οι πρόσφυγες της Μόριας; Πόσο μακριά είναι το Μπανγκί των παιδιών που δεν εμβολιάστηκαν ποτέ και των εκτοπισμένων αμάχων, από την κλινική των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στην Κυψέλη, όπου καταφτάνουν πρόσφυγες, θύματα χρόνιων βασανισμών; Το νεραϊδένιο νησί της Λέσβου, γεμάτο ελιές, δεν είναι για όλους τόπος ειρήνης· για κάποιους είναι μια πλωτή φυλακή που προσθέτει ψυχικά τραύματα πάνω στα σωματικά.
Όμοια, οι ταλαιπωρημένες φιγούρες γύρω από την Αχαρνών και την πλατεία Αμερικής σου διαλύουν την απάθεια, όσο και μια διαδρομή στις πόλεις της Κεντρικής Αφρικής, εκεί όπου οι φτωχοί ψάχνουν να κερδίσουν ένα μεροκάματο, σπρώχνοντας κορμούς και λαμαρίνες με αυτοσχέδια τροχήλατα. Η κατάρα δεν γνωρίζει σύνορα, διαχέεται μέσα στο χώρο των μεγαλουπόλεων και των τροπικών δασών, στη γυμνή γη της Άπω Ανατολής και του Αιγαίου.