Την ώρα που γράφεται το παρόν κείμενο είναι νωπή η πτώση του ελληνικού πολεμικού αεροσκάφους και η τραγική απώλεια του Έλληνα αεροπόρου. Το γεγονός αυτό επιτάσσει σε όλους σεβασμό και ιδιαίτερη προσοχή στην ανάλυση των ελληνοτουρκικών σχέσεων.
Το άρθρο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του, προκειμένου να υπάρξει η ελάχιστη συμβολή στην κατανόηση της κατάστασης που φέρει ανθρώπινες απώλειες τον καιρό της ειρήνης.
Ο λόγος του Τούρκου προέδρου δεν χρειάζεται καμία ιδιαίτερη αποκρυπτογράφηση. Συνιστά έναν χείμαρρο που διεγείρει τα πλήθη και τον όχλο του. Και απέναντι σε έναν χείμαρρο η απάντηση είναι η στρατηγική του ανάσχεση. Και αυτή θα επέλθει, μέσα από τη σύμπηξη, πέραν των άλλων, ενός βαλκανικού μετώπου, ως απάντηση στην απόπειρα επιβολής του μουσουλμανικού τόξου στα Βαλκάνια. Αλλά για τους σκοπούς του άρθρου, δεν θα σταθούμε σε αυτό. Η ανάλυση επιχειρεί να καταδείξει, με πιο αναστοχαστικό και απορηματικό πρίσμα και σε ένα μετά-επίπεδο ανάλυσης το τι έχει στο μυαλό του ο Τούρκος πρόεδρος, τι κινεί τη σκέψη του, ήτοι τη «γνωσιολογία του Ερντογάν».
Η αφετηρία της ανάλυσης ξεκινά από τη νεορεαλιστική προσέγγιση, η οποία βάζει στο επίκεντρο τη θεώρηση των ΗΠΑ: τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο βλέπει η Αμερική τις χώρες και τα πράγματα στην ευρύτερη περιοχή μας. Σ’ αυτό το πλαίσιο, οι ΗΠΑ, όπως είναι γνωστό, κατατάσσουν σε πρώτη και περίοπτη θέση το Ισραήλ, στη συνέχεια την Τουρκία και έπειτα την Ελλάδα. Και αυτό πρέπει να βαραίνει ως θεμελιώδης απόφανση την όποια στρατηγική ανάλυση. Συνέπεια αυτού, το πρώτο ερώτημα έχει να κάνει με τον προβληματισμό, γύρω από το αν όλο αυτό το φλερτ του Ερντογάν με τη Ρωσία και το Ιράν δεν είναι όπως φαίνεται; Μήπως η Τουρκία συνιστά τον χρήσιμο επιτήδειο των ΗΠΑ, στην Ευρασία, οπότε και σε αυτή τη βάση παίζει το συγκεκριμένο παιχνίδι;
Δεύτερο ερώτημα: το δίπολο Ερντογάν - Γκιουλέν συνιστά όντως ένα δίπολο; Μήπως πρόκειται για στρατηγική εργαλειοποίηση του Ισλάμ, σε φιλοδυτικό και αντιδυτικό, προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα όποια συμφέροντα; Εξ ου και ο Τούρκος πρόεδρος δείχνει demek επιθετικός με τη Δύση και τις ΗΠΑ (ενώ είναι στρατηγικά και κρυφά αμερικανόφιλος, αφ’ ης στιγμής στην περιοχή είναι δεδομένη και πασίδηλη πέραν του όποιου φύλλου συκής η πρόσδεση του Έλληνα πρωθυπουργού στο άρμα των ΗΠΑ;).
Και γιατί λοιπόν, χωρίς ίχνος συνωμοσιολογίας, αλλά υπό το πρίσμα της ψυχρής ανάλυσης ο Τούρκος πρόεδρος είναι demek αντιαμερικανός; Γιατί γνωρίζει ότι για τα όποια του σχέδια, καταλύτης είναι η στήριξη και δη η υποστήριξη των ΗΠΑ αφενός και η στρατηγική ανοχή του Ισραήλ αφετέρου. Οι ΗΠΑ είναι η γέφυρα της Τουρκίας με την Ευρώπη, με τη Σ. Αραβία και τις χώρες του Κόλπου και κυρίως για τις σχέσεις Τουρκίας και Ισραήλ. Κατεξοχήν οι ΗΠΑ είναι οι μόνες που μπορούν να αποτελέσουν τροχοπέδη στα όποια κουρδικά σχέδια και ο στρατηγικός συντελεστής στο Συριακό (βλ. πιθανή πυραυλική επίθεση των ΗΠΑ εναντίον της Συρίας, παρά τα όποια σενάρια απόσυρσης). Συν τοις άλλοις, ο τουρκικός δανεισμός και η Δαμόκλειος Σπάθη των οίκων αξιολόγησης επιβάλλουν το χάδι και όχι το όποιο ράπισμα από πλευράς ΗΠΑ έναντι της Τουρκίας. Και αυτό ο Ερντογάν το γνωρίζει πολύ καλά.
Κυρίως όμως ο demek αντιαμερικανισμός του Τούρκου προέδρου βασίζεται στο ότι ο Τραμπ, λόγω ιδιοσυγκρασίας εκτιμά τους επιτήδειους και σοβαρούς παίκτες, οι οποίοι λειτουργούν, όπως ο ίδιος (βλ. προσέγγιση με την Κορέα, αλλά και το αξίωμα περί ‘America first’). Σε άμεση συνάφεια, ο Ερντογάν ξέρει και βασίζεται στην τουρκική «διείσδυση» στο αμερικανικό πολιτικό κατεστημένο. Ξιφουλκεί κατά της Δύσης, απειλώντας με το μεταναστευτικό, αλλά συνάμα αποτελεί την εγγύηση, τον θεματοφύλακά της στην περιοχή.
Αν ο Κεμάλ στη νεωτερική εποχή εκδυτίκισε την Τουρκία, εξοβελίζοντας το Ισλάμ, στη μετά-νεωτερική εποχή, ο Erdoğan το εργαλειοποιεί για να διασώσει την εδαφική ακεραιότητα της Τουρκίας, της οποίας ο στρατηγικός προσανατολισμός είναι απαρέγκλιτα προς την Εσπερία. Για να καταστήσουμε εναργέστερα αυτή τη σκέψη: ο Κεμάλ θυσίασε το Ισλάμ για χάρη της Δύσης και για τη γένεση της νεωτερικής Τουρκίας. Ο Erdoğan, αν και φαίνεται ότι, λειτουργικά, το αποθεώνει, στην πράξη, το χρησιμοποιεί για να αντισταθεί στις μετά-νεωτερικές πιέσεις της κρατικής κυριαρχίας. Προχωρεί στην αναπλαισίωσή του, συζευγνύοντας τη θρησκεία με τη στρατηγική και ωθώντας την Τουρκία στη μετεξέλιξή της σ’ ένα μετά-θεοκρατικό κράτος. Είναι άλλωστε η μεταμοντέρνα εποχή που συνηγορεί προς αυτές τις συζεύξεις, ως αναγκαία συνθήκη βηματισμού και επιβίωσης στην υπαρκτή πραγματικότητα. Απλώς ο Ερντογάν ζήλεψε ή δρα α la Turka Richelieu ή Machiavelli, καθώς η πυξίδα του είναι πάντα Δυτική: ατλαντική για την ακρίβεια. Φοράει την «αντιδυτική» προβιά, αλλά ως βοσκός οδηγεί το κοπάδι του στον δρόμο που η Τουρκία ανέκαθεν υπηρετεί (αν η Δύση είναι τόσο κακή, γιατί δεν λέει τίποτα για το ΝΑΤΟ;)
Κατά συνέπεια, σ’ έναν μεταμοντέρνο κόσμο ο Ερντογάν και η Τουρκία κάνουν πράξη την τουρκική εκδοχή του raison d’ etat και της Realpolitik. Ωστόσο, το κρίσιμο διακύβευμα έχει να κάνει με το αν θα τους πάρουν xábar αυτοί στους οποίους υποδύονται τον φίλο, αλλά είναι αδυσώπητος εχθρός ή εργαλείο των αντιπάλων τους και αυτοί στους οποίους υποδύεται τον αντίπαλο, αλλά είναι ανθρωπολογικά ο πιο (μη) αξιόπιστος φίλος που είχαν και θα έχουν στην ιστορία της διεθνούς πολιτικής.