...ο άνθρωπος, στην ιστορική του διαδρομή, συνάντησε σημαντικότατους εχθρούς οι οποίοι,
με ανερυθρίαστη σκαιότητα, δε δίστασαν να του αποστερήσουν
ακόμη και τα πιο βασικά και -υπό κανονικές συνθήκες-αναφαίρετα δικαιώματά του
Στο κατώφλι του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με μία σειρά από νέες προκλήσεις, αλλά κι από αδυναμίες που ο άνθρωπος, παρά τις όποιες φιλότιμες προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε να επιλύσει. Το πεδίο των ανθρώπινων δικαιωμάτων, επί παραδείγματι, αποτελεί το σαφέστερο τεκμήριο της διηνεκούς προσπάθειάς του ανθρώπου να δημιουργήσει μία μορφή «κοινωνικού συμβολαίου» και να θέσει όρια στην απληστία του, θεσπίζοντας ηθικούς και νομικούς περιορισμούς. Παρόλα αυτά, πριν προλάβει να λύσει τα προβλήματα που του κληροδότησε το παρελθόν, ανακύπτουν συνεχώς νέα ζητήματα που δεν μπόρεσε να προβλέψει σε προηγούμενες εποχές. Πράγματι, ενώ η νέα χιλιετία και η εξέλιξη της τεχνολογίας και της επιστήμης θέτει επί τάπητος συνεχώς νέα ζητήματα, ο άνθρωπος βρίσκεται στην αλγεινή θέση να κουνά μελαγχολικά το κεφάλι του για όλα αυτά τα αδιέξοδα του παρελθόντος που η συλλογική συνείδηση, συνειδητά ή ασύνειδα υποτίμησε και καταπάτησε.
Τα ανθρώπινα δικαιώματα, και εν γένει ο ίδιος ο άνθρωπος, στην ιστορική τους διαδρομή, συνάντησαν σημαντικότατους εχθρούς οι οποίοι, με ανερυθρίαστη σκαιότητα, δε δίστασαν να του αποστερήσουν ακόμη και τα πιο βασικά και -υπό κανονικές συνθήκες-αναφαίρετα δικαιώματά του. Αλήθεια, γιατί όμως, ενώ εδώ και 2.500 χρόνια μιλούμε μετ’ επιτάσεως για την αναγκαιότητα του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ο ίδιος ο άνθρωπος δεν έχει ακόμη κατορθώσει να προστατεύσει τον εαυτό του από… τον ίδιο του τον εαυτό; Τι έχει κάνει η ανθρωπότητα όλα αυτά τα 2.500 χρόνια για το υπό εξέταση ζήτημα και τελικά που απέτυχε; Ή μήπως, στο πλαίσιο της συλλογικής ευθύνης και μνήμης, οφείλουμε να μιλούμε στο α΄ πληθυντικό; Ας, είναι! Που αποτύχαμε, λοιπόν;
Αν και η ιστορία και οι αναδρομές σε αυτήν αποτελούν έτσι κι αλλιώς μία πολύ προσφιλή επιλογή προκειμένου να διερευνηθούν οι αιτίες των συνεχώς «επανερχόμενων κοινωνικών προβλημάτων», στο συγκεκριμένο θέμα δεν πρόκειται απλά για μία επιλογή αλλά για αδήριτη ανάγκη.
Στην αρχαιότητα, ο Κύρος ο Μέγας, ο πρώτος βασιλιάς της Περσίας, αφού ναι μεν κατέκτησε τη Βαβυλώνα το 539 π.Χ., φρόντισε να κάνει αυτό που με ιδιαίτερη ευκολία θα ονομάζαμε «το πρώτο βήμα»! Κατέγραψε μια σειρά από διατάγματα σε ένα κύλινδρο από ψημένο πηλόi, με τα οποία ουσιαστικά διέταξε την απελευθέρωση των δούλων και όριζε την ανεξιθρησκεία και τη φυλετική ισότητα. Από τη Βαβυλώνα, σύντομα τα «Ανθρώπινα Δικαιώματα», ως ιδέα επεκτάθηκαν και ρίζωσαν στον ελληνικό χώρο. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, παρόλες τις ελλείψεις και τα φαινόμενα καταπάτησης τους στην Ελλάδα, ότι μόνο στον ελληνικό χώρο, τα ανθρώπινα δικαιώματα θα μπορούσαν να βρουν γόνιμο έδαφος προκειμένου να εδραιώσουν το θεωρητικό ηθικοφιλοσοφικό τους υπόβαθρο. Μόνο σε μία πόλη όπως η Αθήνα, όπου η ισονομία και η ισηγορία αποτέλεσαν μια πραγματικότητα, έγινε εφικτή η αναγωγή του ανθρώπου σε υπέρτατη αξία. Μόνο εδώ μπορούσε να υμνηθεί ο άνθρωπος και η αξία του στο στόμα του ρήτορα, του ποιητή και του φιλοσόφου. Όλη αυτή η εμπειρία ενστάλαξε στη συνείδηση του Ρωμαίου και έπειτα ευρωπαίου πολίτη την αίσθηση του αδιαμφισβήτητου ηθικού βάρους του ανθρώπου.
Οι μομφές που κάποιος θα μπορούσε να αποδώσει στον αρχαίο ελληνικό κόσμο για την αδυναμία του να παραχωρήσει πλήρη δικαιώματα σε όλους τους ανθρώπους του «κλεινοῦ ἄστεως» (σκοπίμως αποφεύγεται ό όρος «πολίτης») καταρρίπτονται ως σαθρές. Το επιχείρημα ότι «η δημοκρατική Αθήνα είχε δούλους» και ως εκ τούτου δεν μπορεί να θεωρηθεί δημοκρατική ή ότι τάχα «δε σέβεται τον ίδιο τον άνθρωπο παρά μόνο τον Αθηναίο πολίτη» είναι αντίστοιχο με το να κατηγορήσει κανείς ένα μωρό που άρχισε να μπουσουλά πριν βρει το θάρρος και τη δύναμη να σταθεί όρθιο στα πόδια του. Αντί να επικεντρωθούμε στην αδυναμία της Αθήνας, θα έπρεπε ο σύγχρονος άνθρωπος να σκεφτεί τι έκανε προκειμένου να θεραπευθούν αυτά τα ελλείμματα. Άραγε, έγιναν έκτοτε όλα όπως αρμόζουν στον άνθρωπο; Ή μήπως όχι;
Ας μην αναφερθούμε στους διωγμούς που υπέστησαν οι χριστιανοί από τους Ρωμαίους. Αυτοί είναι γνωστοί! Ούτε όμως στους διωγμούς που υπέστησαν οι «Εθνικοί» από τους χριστιανούς και τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, οι οποίοι κατέστρεψαν όλους τους αρχαιοελληνικούς ναούς, επέβαλαν τον χριστιανισμό… διά σπάθης σαν άλλοι… (ας αποφύγω τους παραλληλισμούς), κατέσφαξαν άμαχο πληθυσμό και τόσες άλλες περιπτώσεις καταπάτησης. Έτσι, αν και ο Μεσαίωνας βρίθει από παραδείγματα βίαιης καταστολής, η περίπτωση της σφαγής των 15.000 Θεσσαλονικέων το 390 μ.Χ., αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση που χρήζει έστω μίας αναφοράς, όχι ως απόδειξη του μεγέθους της βαρβαρότητας του ανθρώπου αλλά ως ένδειξη της αδυναμίας του να μετεξελιχθεί και να μετουσιώσει τις προηγούμενες κατακτήσεις σε μία νέα πραγματικότητα. Το συγκεκριμένο έγκλημα μέσα στον ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης από τον «Μέγα» και «Άγιο» Θεοδόσιο, που συνηθίζουμε να το χαρακτηρίζουμε ως «πολιτικό έγκλημα» (παρά τις θρησκευτικές …σκιές του), αφενός σηματοδοτεί την έναρξη του Μεσαίωνα για τη Θεσσαλονίκη (sic) κι αφετέρου αναδεικνύει το μέγεθος της βαρβαρότητας του ανθρώπου όταν αποφασίζει να προτάξει το δίκαιο… «της πυγμής του»! Οι ευθύνες είναι κοινές και βαραίνουν εξίσου τόσο τον «Άγιο» και «Μέγα» αυτοκράτορα Θεοδόσιο όσο και την εκκλησία! Ίσως η εκκλησία να ευθύνεται περισσότερο (έστω για την «αγιοποίηση» ενός ακόμη στυγνού αυτοκράτορα), όμως ας μην βάλουμε στο ζυγό τις ευθύνες, καθώς δεν έχει και τόση σημασία αυτό για το παρόν άρθρο, όσο το ίδιο το γεγονός της σφαγής!
Πράγματι, το ενδιαφέρον μας εκπηγάζει κυρίως από την προσπάθεια να σκεπαστεί με ένα πέπλο μυστηρίου μία τόσο βάναυση πράξη που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα παιχνίδι «επιβολής ισχύος» μεταξύ της κοσμικής και της θρησκευτικής εξουσίας, του αυτοκράτορα Θεοδόσιου και του επισκόπου Μεδιολάνων, Αγίου Αμβρόσιου αντίστοιχα. Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί δίνουν μία προσέγγισηii, ενώ άλλοι, όπως ο Ιωάννης Μάλαλας και ο Θεοφάνης ο Ομολογητής μας δίνουν μία άλλη, ας μου επιτραπεί, κάπως πιο ξεκάθαρη εικόνα του τρομερού αυτού γεγονότος. Δεν παρουσιάζουμε εδώ τις δύο προσεγγίσεις, καθώς δεν είναι δουλειά αυτού του άρθρου η ιστορική εμβάθυνση. Εξάλλου στόχος μας είναι η ανάδειξη του ίδιου του γεγονότος της σφαγής, της αφαίρεσης του δικαιώματος της ζωής 15.000 ανθρώπων για πολιτικούς ή για θρησκευτικοπολιτικούς λόγους κατά κάποιους άλλους! Όπως και να ’χει, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος φέρεται ότι μετάνιωσε, δεδομένης βέβαια της νίκης του επισκόπου Αμβρόσιου, και «ταπεινώθηκε» σε μια διαδικασία… εξιλέωσης, προσευχής και υπακοής! Έτσι, η εκκλησία καταδικάζει το γεγονός, το χαρακτηρίζει πολιτικό και μόνο, «υποδέχεται» τον ηθικά ηττημένο αυτοκράτορα ξανά στις τάξεις της και στη συνέχεια, αφού τον συγχωρεί… για τη σφαγή, τον αναγορεύει «Μέγα» και «Άγιο».
Παρόλες αυτές τις εγκληματικές συμπεριφορές που η ανθρώπινη ιστορία έχει να καταδείξει (και που δυστυχώς ακόμη και σήμερα επιτρέπει στις θάλασσες της γειτονιάς μας), υπήρξαν ευτυχώς πολλές και ισχυρές προσπάθειες του ανθρώπου να συμβάλλει στην εδραίωση της αξιοπρέπειας του. Ακόμη και μέσα στην καρδιά του Μεσαίωνα έγιναν κάποιες σοβαρές κινήσεις. Κορυφαία στιγμή μπορεί να θεωρηθεί η υπογραφή της Μάγκνα Κάρτα από τον Άγγλο βασιλιά Ιωάννη τον Ακτήμονα το 1215. Με αυτή, ο βασιλιάς, υπό την απειλή εμφυλίου πολέμου βέβαια, αποκήρυξε κάποιες από τις εξουσίες του και κυρίως αυτές που σχετίζονταν με την παράνομη και άνευ δίκης φυλάκιση των υπηκόων του. Στο ίδιο πνεύμα, μερικούς αιώνες αργότερα (1628), το αγγλικό Κοινοβούλιο συντάσσει και αποστέλλει στον βασιλιά Κάρολο Α΄ την «Έκκληση για Δικαίωμα» με στόχο να περιορίσει τη σκληρή οικονομική πολιτική του βασιλέαiii. Η «Έκκληση για Δικαίωμα» ουσιαστικά αποτέλεσε δήλωση πολιτικών ελευθεριών, και συμπύκνωσε σε τέσσερις βασικές αρχέςiv όλες τις προηγούμενες κατακτήσεις που τίθεντο συνεχώς υπό αμφισβήτηση από τον εκάστοτε μονάρχη, ακόμη και αυτές που ο Ιωάννης ο Ακτήμονας είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει τέσσερις αιώνες πριν.
Όλες αυτές οι προσπάθειες, άρχισαν σταδιακά να εδραιώνονται και να αποφέρουν καρπούς. Ο άνθρωπος του ύστερου Μεσαίωνα, καθώς εισέρχεται στην περίοδο της Αναγέννησης, αρχίζει σταδιακά να διεκδικεί έναν πια ουσιαστικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική ζωή της εποχής του και του τόπου του. Αντιδρά στο φόβο που του επέβαλλε η αυθεντία και η βία της εξουσιαστικής αρχής, επιχειρεί να φωτίσει τον πνευματικό ζόφου του Μεσαίωνα και αναπτύσσει όλες εκείνες τις διανοητικές του δυνάμεις που κρατούσε σε μία συνειδητή νάρκωση. Ο άνθρωπος, στην περίοδο της Αναγέννησης, θα πετύχει ίσως το σημαντικότερο βήμα για την ίδια του την ύπαρξη, την εδραίωση της ηθικής του υπόστασης και τον ρόλο του στη Νέα Εποχή.
Διαβάστε στο Δεύτερο Μέρος: Από την Αναγέννηση στο Σήμερα: Οι τρεις βασικοί σταθμοί
1 Τα διατάγματα του Κύρου του Μέγα για τα ανθρώπινα δικαιώματα καταγράφηκαν στην ακκαδική γλώσσα σε ένα πήλινο ψημένο κύλινδρο με σφηνοειδή γραφή.
2 Από τους εκκλησιαστικούς ιστορικούς μόνο ο Σωζομενός και ο Θεοδώρητος κάνουν λόγο για τη σφαγή, με τον δεύτερο μάλιστα να εξιλεώνει τον αυτοκράτορα καθώς μιλά για την μετάνοια του και τις προσευχές του και τη συγχώρεση που έλαβε.
3 Ο βασιλιάς Κάρολος Α΄, μπροστά στην άρνηση του κοινοβουλίου να χρηματοδοτήσει την εξωτερική του πολιτική, επέβαλε εξαναγκαστικά εξωτερικά και εσωτερικά δάνεια, στρατώνιζε το στράτευμα στις ιδιωτικές κατοικίες των υπηκόων του προκειμένου να μειώσει το κόστος συντήρησης τους, επέβαλλε φόρους χωρίς τη συμφωνία του Κοινοβουλίου, φυλάκιζε χωρίς απόδειξη ενοχής κ.ά. Η Έκκληση για Δικαίωμα ουσιαστικά περιόριζε αυτές τις αυθαιρεσίες του βασιλιά.
4 1. Μη επιβολή φόρων χωρίς τη συναίνεση του Κοινοβουλίου, 2. Κανένας υπήκοος δεν μπορεί να φυλακίζεται χωρίς αποδείξεις, 3. κανένας στρατιώτης δεν μπορεί να στρατωνίζεται από πολίτη και 4. ο Στρατιωτικός Νόμος δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί εν καιρώ ειρήνης
Βιβλιογραφία για τα ιστορικά γεγονότα ή Προτάσεις για περαιτέρω διερεύνηση
Γιάτσης Σωτήρης, Η σφαγή στον Ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης το 390 μ.Χ. Ένα πολιτικό έγκλημα του Θεοδοσίου Α΄, Εώα και Εσπερία, τομ. 6 (2004-2006),σελ.211-232
Runciman Steven Sir, ”Βυζαντινός πολιτισμός”, εκδ. Γαλαξίας-Ερμείας.
Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη». Εκδόσεις Πορεία.
Καλτσόγια-Τουρναβίτη, Ν., «Ουτοπία και ορθολογισμός. Τα ιδεολογικά θεμέλια της Γαλλικής Επαναστάσεως και οι εμφανίσεις τους στην εποχή μας», Ευθύνη 204 (1988), 607-623.
Δασκαλάκης, Γ. Δ., «Πολιτικοί προσανατολισμοί στη Γαλλία του 18ου αιώνα και προ της Επαναστάσεως». Ευθύνη 204 (1988), 590-606.
Hondt, Jacques d’, «Ἐλευθερία καὶ ἰσότητα: ἀπὸ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση στὸν Karl Marx; » , Διαλεκτική, 4 (1990), σσ. 77-90.
«Ιστορία της Ανθρωπότητας» (12τομο, στηριζόμενο εις την 6τομη διαίρεση της εκδόσεως της UNESCO) , Σαρλ Μοραζέ -με τη συνεργασία άλλων- τόμος 8ος: ‘Το κοινωνικό και επαναστατικό κίνημα στη Ρωσία τον 19ο αιώνα’, σελ. 3929-3932, εκδοτικός οργανισμός Χ. Τεγόπουλος – Ν. Νίκας & ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα.
Serge Berstein , Pierre Milza, ”Ιστορία της Ευρώπης 3 - 1919 έως σήμερα”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1997