Δύο πολεμικές συρράξεις μαίνονται σήμερα σε απόσταση μικρότερη των 1500 χλμ. από την Αθήνα. Διαβάζοντας για άλλους, παλαιότερους πολέμους στην περιοχή, συγκέντρωσα κάποια κοινά χαρακτηριστικά: οι αναλογίες μεταξύ των πολέμων σε διαφορετικές εποχές και πολιτισμούς είναι εντυπωσιακές.
Τα βιβλία είναι: η Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (5ος αιώνας π.Χ.) του Θουκυδίδη (συνιστώ την εξαιρετική μετάφραση του Άγγελου Βλάχου από τις εκδόσεις Εστία) και Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων (11ος-13ος αιώνας μ.Χ.) του Αμίν Μααλούφ (το διάβασα σε έκδοση Νέα Σύνορα - Λιβάνη του 1983). Τα πολύτιμα κειμήλια από τη μεγάλη βιβλιοθήκη του πατέρα μου, προσφέρουν μια ματιά για πολέμους που χωρίζονται από επτά αιώνες. Αποκαλύπτουν όμως τα κοινά σημεία:
1. Οι άγραφοι κανόνες: Σήμερα υπάρχει το δίκαιο του πολέμου. Όμως ο πόλεμος από πάντα ακολουθεί τους δικούς του κανόνες, που έχουν διαμορφωθεί σιωπηρά. Προειδοποιήσεις, σεβασμός στις θρησκευτικές εορτές, ολυμπιακή εκεχειρία, διαπραγματεύσεις, και επανέναρξη των εχθροπραξιών είναι κοινά. Κατά τις Σταυροφορίες, οι πολιτισμικές συγκρούσεις συχνά οδηγούσαν σε εκπλήξεις και παρανοήσεις. Βέβαια τελικά ο πόλεμος παραμένει μια υπόθεση πολεμιστών, η ευγένεια υπάρχει μόνον όταν δεν διαταράσσει τις ισορροπίες. Ακόμη και σήμερα οι θηριωδίες είναι συχνές, όσο και αν «καταδικάζονται» εκ των υστέρων.
2. Οι αιτίες είναι πάντα πολλές: Η αναγνώριση των πραγματικών ή φαινομενικών αιτίων του πολέμου είναι δύσκολη. Η Ζακλίν ντε Ρομιγί σημειώνει ότι ”η ιστορία του Θουκυδίδη διαβάζεται ως μία διαμάχη μεταξύ της ανθρώπινης λογικής και των παθών που οδηγούν τα έθνη σε λάθη”. Οι αιτίες πάντα υπάρχουν, αλλά γίνονται λιγότερο σαφείς όσο απομακρυνόμαστε χρονικά. Οι εμφύλιοι πόλεμοι, όπως ο Πελοποννησιακός, είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εξηγηθούν παρά τις προσπάθειες του Θουκυδίδη. Όσο προχωράει η ανάγνωση, τόσο φαίνεται το μάταιο του πολέμου. Δύο αιώνες Σταυροφοριών που έληξαν άδοξα δεν μας έκαναν πιο σοφούς. Άφησαν όμως ανεξίτηλο το σημάδι τους, ειδικά στον Αραβικό κόσμο, ακόμη και σήμερα.
3. Η τύχη παίζει καθοριστικό ρόλο: Απρόβλεπτα γεγονότα, όπως ο θάνατος ενός πρίγκιπα, μια πλημμύρα του Νείλου ή η πανούκλα στην Αθήνα, μπορούν να αλλάξουν δραματικά την πορεία ενός πολέμου, ανατρέποντας ακόμα και τα καλύτερα σχέδια.
4. Δεν υπάρχει άνευ όρων αφοσίωση σε έναν εμπόλεμο: Οι συμμαχίες αλλάζουν ανάλογα με τα συμφέροντα. Παράλληλα, μικρότεροι παίκτες (όπως οι πόλεις-κράτη ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες, ή οι Χριστιανοί ορθόδοξοι και οι Εβραίοι στην Εγγύς Ανατολή) συχνά γίνονται πιόνια, ευάλωτα στις ορέξεις των ισχυρών.
5. Οι θρησκείες πνίγονται στο αίμα: Αν και κηρύττουν την αγάπη για τον πλησίον, στην πράξη συχνά προάγουν το μίσος. Εκτός από τις θρησκείες, φανατισμοί και προκαταλήψεις μπορούν να κινητοποιούν τις κοινωνίες πιο αποτελεσματικά από τον ορθό λόγο ή ακόμη και την επίκληση πραγματικών γεγονότων. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε την περίπτωση του Αλκιβιάδη εναντίον του Νικία στην Σικελική εκστρατεία;
6. Οι ατομικές φιλοδοξίες και η έλλειψη εμπιστοσύνης οδηγούν σε μοιραίες διαιρέσεις εντός των εμπολέμων. Ακόμη και οι καλύτερα προετοιμασμένοι στρατοί συχνά υπονομεύονται εκ των έσω. Η αντιπαλότητα μεταξύ των φατριών, οι πολιτικές αντιπαραθέσεις, και οι διαφωνίες σχετικά με τη στρατηγική μπορούν να αποδυναμώσουν ένα στράτευμα, καθιστώντας το ευάλωτο σε εξωτερικές επιθέσεις. Αυτές οι διαιρέσεις ήταν εμφανείς τόσο στον Πελοποννησιακό Πόλεμο όσο και στις Σταυροφορίες.
7. Ένας πόλεμος δεν είναι ποτέ υπόθεση μόνον των εμπολέμων: οι γειτονικοί λαοί θέλοντας και μη καλούνται να λάβουν θέση, να προστατευτούν ή ακόμη και να συμμετάσχουν ενεργά. Αυτό ποτέ δεν είναι εύκολη απόφαση. Το νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται μετά την λήξη ενός πολέμου επανακαθορίζει τις σχέσεις και τις ισορροπίες στην ευρύτερη περιοχή.
8. Οι διαπραγματεύσεις δεν σταματούν ποτέ, ούτε ακόμη και κατά την διάρκεια του πολέμου. Αποστολές πάνε και έρχονται, απειλές εκτοξεύονται και συμβιβασμοί γίνονται συνέχεια. Αν, όπως λένε πολλοί, η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας είναι ο πόλεμος, τότε πρέπει να δούμε μία ιστορική συνέχεια μεταξύ των εξάρσεων και των περιόδων ειρήνης, μέχρι ότου το υφιστάμενο καθεστώς διαταράσσεται εκ νέου δραματικά.
Η ανάγνωση για αυτούς τους πολέμους του παρελθόντος μπορεί να είναι κουραστική, αλλά προσφέρει μια συναρπαστική ματιά στις στρατηγικές και τις αποφάσεις των προγόνων μας. Οι παραλληλισμοί με το σήμερα είναι προφανείς. Η ανθρώπινη φύση, παρά την πρόοδο της τεχνολογίας, παραμένει εντυπωσιακά ίδια.