Υποχρεωτικό ονομάζεται το δημοψήφισμα του οποίου η διενέργεια απαιτείται υποχρεωτικά προκειμένου να κυρωθεί μία κρατική πράξη (λ.χ η σύναψη μίας Διεθνούς Συνθήκης, ή η αλλαγή του Συντάγματος).
Υποχρεωτικό δημοψήφισμα για διεθνείς συνθήκες που παραχωρούν εθνική κυριαρχία προβλέπει το Σύνταγμα της Δανίας αλλά και το Σύνταγμα της Λετονίας.
Υποχρεωτικό δημοψήφισμα προκειμένου να αναθεωρηθεί το Σύνταγμα της χώρας προβλέπεται στην Ευρώπη από τα Συντάγματα της Γαλλίας, της Δανίας, της Ελβετίας, της Ιρλανδίας, της Ισπανίας, της Λετονίας, του Λουξεμβούργου, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της Εσθονίας και της Λιθουανίας (για ορισμένες συνταγματικές αλλαγές), της Ιταλίας (εάν δεν συγκεντρωθεί η απαραίτητη πλειοψηφία σε Βουλή και Γερουσία) και της Αυστρίας (σε περίπτωση ολικής αναθεώρησης), ενώ, σε διεθνές επίπεδο, από τα Συντάγματα της Αυστραλίας, του Εκουαδόρ, της Νότιας Κορέας και των Φιλιππίνων. Εξάλλου, στην Ισλανδία προβλέπεται υποχρεωτικό δημοψήφισμα εάν ο Πρόεδρος θέσει βέτο σε ψηφισμένο νομοσχέδιο, ενώ στην Ρουμανία διενεργείται υποχρεωτικά δημοψήφισμα και για την παύση του Προέδρου της Δημοκρατίας.
Δημοψήφισμα με πρωτοβουλία πολιτών καλείται το δημοψήφισμα το οποίο διενεργείται κατόπιν συλλογής υπογραφών των πολιτών προκειμένου να θεσπισθεί ή να καταργηθεί νόμος ψηφισμένος από την βουλή, να αλλάξει το Σύνταγμα της χώρας, ή ακόμη και σε τοπικό επίπεδο Δήμου ή Περιφέρειας.
Διενέργεια τέτοιου δημοψηφίσματος για κατάργηση νόμου προβλέπεται από τα Συντάγματα της Ελβετίας με συλλογή 50.000 υπογραφών, της Ιταλίας με συλλογή 500.000 υπογραφών, της Λιθουανίας με συλλογή 300.000 υπογραφών, της Ουγγαρίας με συλλογή 200.000 υπογραφών, της Σλοβακίας με 350.000 υπογραφές, της Σλοβενίας με 40.000 υπογραφές, της Φινλανδίας με συλλογή 50.000 υπογραφών, της Κροατίας και της Λετονίας, εάν υπογράφεται από το 10% των ψηφοφόρων και, παγκοσμίως, από τα Συντάγματα της Νέας Ζηλανδίας, της Ουρουγουάης και πολλών πολιτειών των ΗΠΑ (λ.χ. Καλιφόρνια, Όρεγκον, Βόρεια Ντακότα, Ουάσιγκτον, Κολοράντο, Αριζόνα, Μοντάνα, Μίσιγκαν, Άρκανσας και Οκλαχόμα). Εξάλλου, δημοψήφισμα με πρωτοβουλία πολιτών για την αλλαγή του Συντάγματος προβλέπεται από τα Συντάγματα της Ελβετίας με συλλογή 100.000 υπογραφών, της Ιταλίας με συλλογή 500.000 υπογραφών ή της Ρουμανίας με συλλογή 500.000 υπογραφών αλλά και στα Συντάγματα κρατών εκτός Ευρώπης, όπως της Ουρουγουάης. Ιδιαίτερα διαδεδομένα παγκοσμίως είναι επίσης τα δημοψηφίσματα με πρωτοβουλία πολιτών σε επίπεδο Δήμου ή Περιφέρειας.
Προτάσεις νόμου με πρωτοβουλία πολιτών ονομάζονται τα νομοσχέδια που κατατίθενται στην βουλή προς συζήτηση, όχι από την κυβέρνηση ή από κάποιους βουλευτές, αλλά από τους πολίτες, με συλλογή του απαιτούμενου αριθμού υπογραφών. Τέτοια δυνατότητα προβλέπουν τα Συντάγματα της Αυστρίας, κατόπιν συλλογής 100.000 υπογραφών, της Ιταλίας, με συλλογή 50.000 υπογραφών και της Ισπανίας, με συλλογή 500.000 υπογραφών.
Με τα υποχρεωτικά δημοψηφίσματα και τα δημοψηφίσματα και τις προτάσεις νόμου με πρωτοβουλία πολιτών, παρέχεται η δυνατότητα στην κοινωνία να ασκεί άμεσα την εξουσία, να παρεμβαίνει δυναμικά και να έχει λόγο, αποτρέποντας ενδεχόμενες καταχρήσεις εξουσίας εκ μέρους των αντιπροσώπων της.
Το ελληνικό Σύνταγμα δεν προβλέπει υποχρεωτικό δημοψήφισμα για την κύρωση διεθνών συνθηκών ή την αναθεώρηση του Συντάγματος, ούτε δημοψήφισμα ή, έστω, κατάθεση πρότασης νόμου, με πρωτοβουλία πολιτών.
Οι Έλληνες πολίτες στερούνται αυτών των δικαιωμάτων που απολαμβάνουν οι πολίτες πλείστων κρατών παγκοσμίως και παραμένουν στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Όσο και εάν διαδηλώνουν ουδείς τους λαμβάνει υπόψη του.
Ενόψει της επικείμενης αναθεώρησης του Συντάγματος, η εισαγωγή τέτοιων θεσμών θα παρείχε εγγυήσεις ότι οι αποφάσεις θα λαμβάνονται προς όφελος των πολλών και όχι κάποιων ολίγων. Ωστόσο, μέχρι στιγμής, τα πολιτικά κόμματα της βουλής που κρατούν πεισματικά για τον εαυτό τους την αποκλειστική αρμοδιότητα αναθεώρησης του Συντάγματος, είτε αρνούνται με θράσος να αναγνωρίσουν στους πολίτες αυτά τα δικαιώματα (ΝΔ, ΚΙΝΑΛ, ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ, ΠΟΤΑΜΙ, ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΩΩΝ) είτε προτείνουν την καθιέρωσή τους με τέτοιες προϋποθέσεις, ώστε η καθιέρωση καθίσταται σχεδόν αδύνατη και προσχηματική (ΣΥΡΙΖΑ, ΑΝΕΛ).