Ηταν το 1872 όταν ο Γεώργιος Α΄ αγόρασε ένα κτήµα στις υπώρειες της Πάρνηθας, στο Τατόι, με σκοπό να το επεκτείνει σταδιακά και να το μετατρέψει σε πρότυπη αγροτοκτηνοτροφική µονάδα. Εκεί αποφάσισε να κτίσει και τη θερινή του έπαυλη, πιστό αντίγραφο της «αγροικίας» στο αυτοκρατορικό συγκρότηµα Πέτερχοφ της Αγίας Πετρούπολης, έτσι ώστε η οικογενειακή του κατοικία να παραπέµπει στον τόπο καταγωγής και τις νεανικές αναµνήσεις της συζύγου του Όλγας.
Έκτοτε το Τατόι αποτέλεσε πυρήνα της οικογενειακής ζωής και συνάµα κέντρο λήψης αποφάσεων. Συνδέθηκε µε ιδιωτικές στιγµές, αλλά και µε κρίσιµες ώρες της ελληνικής ιστορίας. Κι είναι αυτά τα κομμάτια της ιστορίας που ψηφίδα - ψηφίδα ανασύρουν οι άνθρωποι της Διεύθυνσης Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού στους οποίους έχει ανατεθεί το έργο της καταγραφής και τεκµηρίωσης των αντικειµένων που προέρχονται από το Τατόι αλλά και τις άλλες κατοικίες µελών της τέως βασιλικής οικογένειας.
Περισσότερα από 100.000 αντικείμενα κάθε είδους συσκευασμένα σε κούτες, όπως οικιακός εξοπλισμός, έργα τέχνης, ενδύματα, τάπητες, στρατιωτικά είδη, παράσημα, βιβλία, αρχειακό υλικό, γεωργικά εργαλεία, κά φυλάσσονται σήμερα στο πρώην βασιλικό κτήμα Τατοΐου, καθώς και σε άλλους χώρους του ΥΠΠΟ. Για πρώτη φορά η ελληνική Πολιτεία, μετά την ολοκλήρωση των εργασιών το 2025, θα γνωρίζει με ακρίβεια την έκταση και την αξία των συλλογών του πρώην βασιλικού κτήματος Τατοΐου.
Τα τελευταία τέσσερα χρόνια βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη το ευρύ, σύνθετο και διεπιστημονικού χαρακτήρα έργο της αποκατάστασης και αξιοποίησης του πρώην βασιλικού κτήματος Τατοΐου, χρησιμοποιώντας πηγές χρηματοδότησης, εθνικούς και κοινοτικούς πόρους από το ΕΣΠΑ και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, καθώς και ιδιωτικές χορηγίες.
Στοιβαγμένα σε κούτες μέσα σε ένα κοντέινερ
Τι είναι αυτό που αφηγούνται τα χιλιάδες αυτά αντικείμενα στοιβαγμένα σε κούτες μέσα σε ένα κοντέινερ, αρχειοθετημένα διαφορετικές χρονικές περιόδους; Μα φυσικά, τις ιστορίες των ιδιοκτητών τους. Τις μικρές και μεγάλες ιστορίες των μελών της πρώην ελληνικής βασιλικής οικογένειας που, συγγενεύοντας με τους μεγαλύτερους βασιλικούς οίκους του πυρήνα του τότε γνωστού κόσμου, της Ευρώπης, αποτέλεσαν μέλη ενός διεθνούς τζετ σετ με ισχυρές διασυνδέσεις.
Η έλευση του Γεωργίου Α΄στον θρόνο το 1863 παρέχει το σημείο εκκίνησης και η έλευση της Δικτατορίας το 1967 το σημείο λήξης της «ζωής» αυτών των αντικειμένων. Το Απριλιανό πραξικόπηµα ακολουθούν σειρά γεγονότων που οδηγούν στην ξαφνική αναχώρηση του τέως βασιλέα Κωνσταντίνου και της οικογένειάς του από την κατοικία τους στο Τατόι, όπου έκτοτε «παγώνει» ο χρόνος. Τα πρώτα συνεργεία του Υπουργείου Πολιτισµού µπαίνουν στον χώρο τη δεκαετία του 2000.
Διόλου τυχαίο, λοιπόν, (μια και ο λόγος για την σύζυγο του Γεωργίου Α’, σημειωτέον του μακροβιότερου βασιλιά των Ελλήνων ο οποίος βρέθηκε στο θρόνο από τις 30 Μαρτίου 1863 μέχρι τη δολοφονία του στις 18 Μαρτίου του 1913 ) που η Ολγα κατέλιπε ως πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια της εποχής της, τα Ημερολόγια και τα Σημειωματάριά της. Μετά τη δολοφονία του Γεωργίου είχε επιστρέψει στη Ρωσία, έζησε εκεί τη Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917 και πέθανε στη Ρώµη το 1926. Οπως αποδεικνύεται, υπήρξε ειδική µέριµνα για τη συγκέντρωσή τους τη δεκαετία του 1950, όταν τακτοποιήθηκαν και τυλίχθηκαν προσεκτικά σε γαλλικές εφηµερίδες, µε πλήρη επίγνωση ότι επρόκειτο για πολύτιµες μαρτυρίες µιας εποχής και µιας προσωπικότητας για την οποία έχουµε ακόµη πολλά να µάθουµε.
Με εξαίρεση τις αρχαιότητες, καθώς και κάποια έργα τέχνης και συλλεκτικά αντικείµενα, τα αντικείµενα χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1860 κ.ε., µε τα περισσότερα να ανάγονται στην εποχή της Βασιλείας του Παύλου και της Φρειδερίκης, µετά το 1946 και βεβαίως του Κωσταντίνου Β΄ και της Άννας Μαρίας.
Μια διακριτή ενότητα είναι τα αντικείµενα που ανήκαν στον διάδοχο Αλέξανδρο και την Ασπασία Μάνου. Τα υπάρχοντα του Αλεξάνδρου και της Ασπασίας, βρέθηκαν ανέγγιχτα όπως ακριβώς είχαν συσκευαστεί και αποθηκευτεί µετά τον αιφνίδιο θάνατο του πρώτου από δάγκωμα μαϊμούς το 1920 και την αναχώρηση της συζύγου του από την Ελλάδα. Μεταξύ αυτών, η στολή εθελόντριας της Ασπασίας Μάνου, ή η υπογραφή - αποδεικτικό ότι παρακολουθούσε την διαδικασία χειρουργείου κατά τη διάρκεια των βοηθειών που προσέφερε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Για κάποια άλλα αντικείμενα δεν είναι διακριτός ο ιδιοκτήτης τους. Ο λόγος για εκείνα γύρω από τα οποία απαιτείται περισσότερη έρευνα για να εντοπισθεί ο αρχικός ιδιοκτήτης ή ο δηµιουργός τους ανάµεσα στα µέλη της οικογένειας, όπως συµβαίνει για παράδειγµα µε τα παιδικά τετράδια ασκήσεων γεωγραφίας που βρέθηκαν ανάµεσα στα κατάλοιπα του Κωνσταντίνου Α’.
Κι αν κάτι συναρπάζει περισσότερο τους ανθρώπους της Διεύθυνσης Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνηµείων είναι αυτή η «γνωριμία» με τις προσωπικότητες που έπαιξαν το ρόλο τους στη διαμόρφωση του ρου της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: Η έντονη σχέση με την πρόνοια της βασίλισσας Ολγας, ή η φιλοπεριέργεια κι ο δυναμισμός της βασίλισσας Φρειδερίκης. Κι όσο για τον εντοπισμό ανάµεσα στα µπαούλα οβίδων του Α΄Παγκοσµίου Πολέµου, αυτό έδωσε στο έργο το στοιχείο πολεμικής περιπέτειας.
Η διαδοχή των εργασιών στο πεδίο
Ως προς τη διαδοχή των εργασιών στο πεδίο, τα αντικείµενα αποσυσκευάζονται από τα κιβώτια προσεκτικά, καθώς τα περισσότερα ανοίγονται για πρώτη φορά µετά από πολλά χρόνια και, όπου απαιτείται, λαµβάνονται από συντηρητές τα πρώτα προληπτικά µέτρα. Στη συνέχεια, κάθε αντικείµενο φωτογραφίζεται, καταγράφεται και τεκµηριώνεται από εξειδικευµένους καταγραφείς- αρχαιολόγους, µουσειολόγους, ιστορικούς τέχνης και ειδικούς στην πολιτιστική διαχείριση και την πολιτισµική πληροφορική - στο Ολοκληρωµένο Πληροφοριακό Σύστηµα των κινητών µνηµείων λαµβάνοντας έναν µοναδικό αριθµό ταυτότητας.
Το ψηφιακό δελτίο καταγραφής περιλαµβάνει σειρά στοιχείων και ιδίως σύντοµη περιγραφή, διαστάσεις, χρονολόγηση και φωτογραφία του αντικειµένου, καθώς και βιβλιογραφία. Στη συνέχεια, επιλέγονται και συντηρούνται όσα αντικείµενα πρόκειται να εκτεθούν στους µουσειακούς χώρους που προγραµµατίζεται να δηµιουργηθούν, αλλά και αυτά που έχουν ανάγκη φροντίδας προκειµένου να διατηρηθούν ως περιουσία του ελληνικού κράτους για τις επόµενες γενιές.
Με την ολοκλήρωση των εργασιών, στις κούτες θα τοποθετηθούν οι κωδικοί QR των αντικειµένων, δεδοµένου, ότι ο µοναδικός αριθµός ταυτότητας που αποκτά κάθε αντικείµενο, ενσωµατώνεται στο QR code και είναι άµεσα αναγνώσιµος από το κινητό των όσων παίρνουν μέρος στο έργο. Περαιτέρω, σε επιλεγµένα αντικείµενα θα τοποθετηθεί σύµφωνα προς τον σχεδιασµό ειδική ετικέτα συνδεδεµένη µε σύστηµα RFID για τον εντοπισµό και την παρακολούθηση της θέσης τους και την προστασία από απώλειες.
Τα δυο διακριτά έργα της Υπηρεσίας
Η Υπηρεσία πραγµατοποιεί δύο διακριτά έργα: Το έργο «Τεκµηρίωση και Ψηφιοποίηση Κινητών Μνηµείων του Πρώην Βασιλικού Κτήµατος» με προϋπολογισµό 1.750.000 ευρώ (έναρξη τον Ιανουάριο του 2022 και λήξη τον Δεκέµβριο του 2025), υλοποιείται στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαµψης και Ανθεκτικότητας, µε τη χρηµατοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Next Generation EU και αποτελεί τµήµα της Δράσης (Measure) «Ανάπτυξη υποδοµών και αποκατάσταση κτιρίων στο πρώην βασιλικό κτήµα στο Τατόι». Στόχος του έργου είναι η καταγραφή και τεκµηρίωση 50.000 αντικειµένων που φυλάσσονται σήµερα στο Πρώην Βασιλικό Κτήµα Τατοΐου. Στα τέλη του µήνα ολοκληρώνεται το φυσικό αντικείµενο του Α΄Διεθνούς Διαγωνισµού, µε ανάδοχο τη UNISYSTEMS, που αφορά στην καταγραφή και τεκµηρίωση περίπου 8.500 αντικειµένων.
Το δεύτερο έργο, το οποίο επίσης βρίσκεται ακόµη σε εξέλιξη.
Η Πράξη «Καταγραφή και τεκµηρίωση επιλεγµένων συλλογών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και του πρώην βασιλικού κτήµατος Τατοΐου», έχει προϋπολογισµό 1.123.800,00€ και υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος ΕΠΑνΕΚ 2014-2020 απολογιστικά και µε αυτεπιστασία. Στοχεύει κυρίως στην πρωτογενή καταγραφή και τεκµηρίωση µεγάλου µέρους των αντικειµένων που φυλάσσονται σήµερα στο Πρώην Βασιλικό Κτήµα Τατοΐου και συγκεκριµένα 41.700 αντικείµενα κάθε είδους µε έµφαση στη µικροτεχνία και στα αντικείµενα αξίας από την οικοσκευή, καθώς και στη συµπλήρωση των καταγραφών στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, συνολικά 8.300 εκθέµατα προερχόµενα από την Προϊστορική Συλλογή, τη Συλλογή Γλυπτών και τη Συλλογή Αγγείων και Μικροτεχνίας.
Μετά την ολοκλήρωση των καταγραφών, ένα από τα ζητούµενα είναι ακριβώς να ξαναπιάσουν οι άνθρωποι της υπηρεσίας αυτό το νήµα προς τα πίσω και να εντοπίσουν την πορεία και την ιστορία των αντικειµένων, να αποκαταστήσουν τα σύνολα που µε το πέρασµα των χρόνων και τις περιπέτειες των ιδιοκτητών τους διαλύθηκαν και να αποδώσουν το αρχικό τους πλαίσιο. Και κάπως έτσι η «μικρή» ιστορία να συναντήσει τη «μεγάλη».
Στο κείμενο χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από την παρουσίαση της Μαρίας Ξένης Γαρέζου, Αναπληρώτριας Προϊσταμένη Διεύθυνσης Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων στη Διημερίδα «Καταγράφοντας το Παρελθόν, Σχεδιάζοντας το Μέλλον» στην Εθνική Πινακοθήκη (9 και 10 Νοεμβρίου 2023).