Σε όλο τον κόσμο παρατηρείται κρίση στην πρόσβαση σε φάρμακα, και η Ευρώπη δεν αποτελεί εξαίρεση. Βασικά φάρμακα με υπερβολική τιμή χορηγούνται με φειδώ σε χώρες υψηλού εισοδήματος εξαιτίας της αυξημένης οικονομικής επιβάρυνσης των εθνικών συστημάτων υγείας. Σε όλη την Ευρώπη, οι ασθενείς δυσκολεύονται να προμηθευτούν τα φάρμακα που χρειάζονται, όπως τα νέα φάρμακα για την ηπατίτιδα C, τον καρκίνο ή την κυστική ίνωση, εξαιτίας των όλο και υψηλότερων τιμών.
Καθώς πρόκειται να συγκροτηθεί η επόμενη Ευρωπαϊκή Επιτροπή έπειτα από τις ευρωεκλογές του Μαΐου, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα κάνουν έκκληση για την ανάπτυξη βιώσιμων πολιτικών φαρμακευτικής έρευνας και ανάπτυξης στην Ευρώπη που θα εξασφαλίζουν προσιτές τιμές φαρμάκων για όλους τους Ευρωπαίους, αλλά και τους ανθρώπους στον υπόλοιπο κόσμο.
Γιατί είναι τόσο ακριβά τα φάρμακα; Η αστρονομική τιμή πολλών βασικών φαρμάκων οφείλεται κυρίως στα μονοπώλια που δημιουργούν τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας των φαρμακευτικών εταιρειών και στην απουσία ανταγωνισμού. Οι υψηλές τιμές των φαρμάκων δυσχεραίνουν την πρόσβαση σε προσιτή θεραπεία που έχουν ανάγκη εκατομμύρια άνθρωποι σε αναπτυσσόμενες χώρες. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα είδαν από πρώτο χέρι πώς μειώθηκε η τιμή των αντιρετροϊκών για τη θεραπεία του HIV/AIDS λόγω του ανταγωνισμού των γενόσημων φαρμάκων, από περισσότερα από 10.000 δολάρια ανά ασθενή τον χρόνο το 2000 σε λιγότερα από 100 δολάρια σήμερα. Αυτές οι θεαματικές μειώσεις τιμών επέτρεψαν την παροχή θεραπείας για τον HIV/AIDS σε πάνω από 22 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Φέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια από τη δημιουργία της Εκστρατείας για την Πρόσβαση σε Βασικά Φάρμακα (https://msf.gr/access?utm_source=front_banner) από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα. Σκοπός της Εκστρατείας για την Πρόσβαση σε Βασικά Φάρμακα είναι να εξασφαλίζει την πρόσβαση σε προσιτά φάρμακα, διαγνωστικά τεστ και εμβόλια, καθώς και να προάγει την έρευνα και ανάπτυξη των φαρμάκων αυτών για τους ανθρώπους που φροντίζει η οργάνωση και όχι μόνο.
Η σοφοσμπουβίρη, ένα νέο φάρμακο για την ηπατίτιδα C που εγκρίθηκε το 2014, συνεχίζει να χορηγείται με φειδώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες λόγω της πολύ υψηλής τιμής της, που είναι 20.000 ευρώ ανά θεραπεία. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα προμηθεύονται το ίδιο φάρμακο με 75 ευρώ ανά θεραπεία από κατασκευαστές γενόσημων φαρμάκων. Το τεράστιο εύρος των τιμών που χρεώνουν οι διάφοροι κατασκευαστές για αυτό το βασικό φάρμακο αντανακλά τον αυθαίρετο τρόπο τιμολόγησης των φαρμακευτικών εταιρειών, με μοναδικό γνώμονα τη μεγιστοποίηση των κερδών μέσω της κατάχρησης του συστήματος ευρεσιτεχνιών.
Στην Ελλάδα, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα ξεκίνησαν να εμβολιάζουν παιδιά προσφύγων σε Χίο, Σάμο και Λέσβο, κάνοντας χρήση ενός προγράμματος που παρέχει το εμβόλιο κατά του πνευμονιόκοκκου σε προσιτή τιμή για παιδιά που βρίσκονται σε ανθρωπιστικές κρίσεις. Είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται σε μια χώρα υψηλού εισοδήματος o «Ανθρωπιστικός Μηχανισμός», το πρόγραμμα δηλαδή που προσφέρει το εμβόλιο στην ειδική μειωμένη τιμή των 9 δολαρίων ανά παιδί (για τις τρεις δόσεις που απαιτούνται για πλήρη ανοσοποίηση). Η τιμή του στα φαρμακεία περίπου 150 ευρώ (168 δολάρια) ανά παιδί.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η πνευμονία παραμένει η πρώτη αιτία θανάτου παιδιών κάτω των πέντε ετών παγκοσμίως και τα παιδιά που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες –όπως όσα μένουν σε προσφυγικούς καταυλισμούς - διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο.
Οι φαρμακευτικές εταιρείες Pfizer και GSK είναι αυτή τη στιγμή οι μόνοι κατασκευαστές του εμβολίου κατά του πνευμονιόκοκκου, που είναι το ακριβότερο προϊόν στο βασικό πακέτο εμβολιασμού παιδιών σήμερα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, που αντιτίθενται στη διαπραγμάτευση των τιμών με τις φαρμακευτικές εταιρείες, η τιμή καταλόγου για το εμβόλιο φτάνει τα 540 δολάρια ανά παιδί. Η Γαλλία, μια άλλη χώρα υψηλού εισοδήματος, δίνει 189 δολάρια για το ίδιο εμβόλιο. Οι μικρότερες χώρες με μικρότερη διαπραγματευτική δύναμη συχνά βρίσκονται κάπου ανάμεσα: για παράδειγμα ο Λίβανος δίνει περίπου 243 δολάρια.
Διατυπώνεται συχνά το επιχείρημα ότι η χορήγηση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και άλλων μορφών δικαιωμάτων αποκλειστικότητας στις φαρμακευτικές εταιρείες είναι απαραίτητη προκειμένου να προωθηθεί η έρευνα και ανάπτυξη για νέα ιατρικά εργαλεία. Ωστόσο, η ανάπτυξη φαρμάκων με ένα μοντέλο που βασίζεται στο μονοπώλιο έχει μεγάλο κοινωνικό κόστος: οι υπέρογκες τιμές των φαρμάκων πλήττουν την προσιτή φροντίδα υγείας, υπονομεύοντας έτσι το δικαίωμα και την πρόσβαση σε φροντίδα υγείας των ανθρώπων στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Ακόμη, το υφιστάμενο σύστημα δεν έχει καταφέρει να προωθήσει την πραγματική καινοτομία που απαντά στις πιο επείγουσες ανάγκες υγείας. Οι φαρμακοβιομηχανίες δεν επενδύουν σε φάρμακα που θεωρούνται λιγότερο προσοδοφόρα, όπως τα αντιβιοτικά, τα φάρμακα για τον Έμπολα ή τα αντίδοτα για το δάγκωμα των φιδιών, παρόλο που εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Ο δημόσιος και ο φιλανθρωπικός τομέας συνεισφέρουν σημαντικά στην έρευνα και ανάπτυξη φαρμάκων, με επιχορηγήσεις, εκπτώσεις φόρου και δωρεές σε είδος από ερευνητικά ινστιτούτα, παρόχους θεραπείας και ασθενείς που συμμετέχουν σε κλινικές και επιχειρησιακές έρευνες. Παρ′ όλα αυτά, τα φάρμακα, που συχνά αναπτύσσονται με συνεργασίες μεταξύ διαφορετικών τομέων, εξακολουθούν να «ανήκουν» αποκλειστικά στη φαρμακευτική εταιρεία που έχει το μονοπώλιο και παραμένουν απρόσιτα για πολλούς. Για παράδειγμα, το λουτέσιο (177Lu) οξοδοτρεοτίδη, ένα φάρμακο για νευροενδοκρινείς όγκους το οποίο αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από ένα δημόσιο νοσοκομείο στην Ολλανδία, έπαψε φέτος να είναι προσιτό για τους Ολλανδούς ασθενείς επειδή η Novartis εξασφάλισε τα αποκλειστικά δικαιώματα του φαρμάκου και πενταπλασίασε την τιμή του στα 92.000 ευρώ ανά θεραπεία.
Θέλοντας να δείξουν ότι υπάρχει διαφορετικός τρόπος έρευνας και ανάπτυξης, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, μαζί με άλλα πέντε ερευνητικά ινστιτούτα δημόσιας υγείας, ίδρυσαν τη μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία Drugs for Neglected Diseases initiative (Πρωτοβουλία Φαρμάκων για Ξεχασμένες Ασθένειες – DNDi https://www.dndi.org/
Στο συνεργατικό μοντέλο της DNDi, όλες οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη καλύπτονται από δημόσιους και φιλανθρωπικούς δωρητές –συμπεριλαμβανομένων περιστασιακών δωρεών σε είδος από φαρμακευτικές εταιρείες– και η διαχείρισή τους γίνεται σύμφωνα με τις αρχές της. Αυτό επιτρέπει στην οργάνωση να ιεραρχεί τις προτεραιότητές της με βάση τις ανάγκες δημόσιας υγείας και να προσφέρει προϊόντα σε χαμηλές αλλά βιώσιμες τιμές. Πρόσφατα παρουσίασε μια αγωγή που χορηγείται αποκλειστικά από το στόμα για την Ασθένεια του Ύπνου, μια θανατηφόρα ασθένεια που είναι ενδημική στην Αφρική και είναι εδώ και καιρό ξεχασμένη από τις φαρμακευτικές εταιρείες.
Η αστρονομική τιμή των φαρμάκων έχει προκαλέσει κατακραυγή στην Ευρώπη, πυροδοτώντας θετικές πολιτικές εξελίξεις. Το 2016, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εξέφρασε τον προβληματισμό του για τις εξωφρενικές τιμές των φαρμάκων. Στη συνέχεια, κάλεσε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να πραγματοποιήσει μια τεκμηριωμένη ανάλυση του ρόλου και των επιπτώσεων των κινήτρων πνευματικής ιδιοκτησίας στην πρόσβαση σε φάρμακα στην Ευρώπη. Η Επιτροπή πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της και να λάβει συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση της καταχρηστικής πρακτικής της υπερτιμολόγησης.
Οι Ευρωπαίοι πολίτες θα εκλέξουν νέο κοινοβούλιο τον Μάιο, και θα συγκροτηθεί νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή για τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να επιδείξουν πολιτική βούληση και να αναθέσουν στην επόμενη Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει και να προωθήσει πιο προσαρμοσμένους τρόπους για την υποστήριξη της έρευνας και ανάπτυξης και να προαγάγει την καινοτομία, διασφαλίζοντας παράλληλα την πρόσβαση σε προσιτά φάρμακα που χρειάζονται οι ασθενείς.
Τα φάρμακα δεν αναπτύσσονται σε κενό. Είναι ο καρπός μιας τεράστιας συλλογικής προσπάθειας από δημόσιους, φιλανθρωπικούς και ιδιωτικούς φορείς που περιλαμβάνουν ερευνητές, χρηματοδότες, γιατρούς και ασθενείς, και δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται από τις φαρμακευτικές εταιρείες για μεγιστοποίηση των κερδών. Η καλλιέργεια της δίκαιης συνεργασίας μεταξύ όλων των ενδιαφερόμενων μερών θα πρέπει να βρίσκεται στον πυρήνα κάθε ευρωπαϊκής πολιτικής που προωθεί την έρευνα και ανάπτυξη.
Είναι καιρός να μπει η υγεία των ανθρώπων πάνω από τα τεράστια κέρδη των φαρμακοβιομηχανιών.
Απόστολος Βεΐζης
Διευθυντής προγραμμάτων των Γιατρών Χωρίς Σύνορα
*Ο Απόστολος Βεΐζης είναι γιατρός και διευθυντής προγραμμάτων των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Έχει συμμετάσχει σε αποστολές και επείγουσες παρεμβάσεις σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων Αφγανιστάν, Συρία, Αρμενία, Μαλάουι, Ζάμπια, Ρωσική Ομοσπονδία Λίβανο και Κιργιστάν.