«Ομφαλός της Γης» και κέντρο του αρχαίου κόσμου για πάνω από 1.000 χρόνια: Λίγοι είναι οι αρχαιολογικοί χώροι που έχουν το «ειδικό βάρος» των Δελφών. Το Μαντείο των Δελφών θεωρείται από πολλούς συνώνυμο της έννοιας του αρχαίου κόσμου, καθώς σε αυτό απευθύνονταν από βασιλείς και ηγεμόνες μέχρι και απλοί άνθρωποι, ζητώντας χρησμούς και πληροφορίες, δίνοντας πολύτιμα δώρα και αφιερώματα στον θεό Απόλλωνα και συμμετέχοντας σε αγώνες και διαγωνισμούς.
Η Πυθία και οι διφορούμενοι χρησμοί της έπαιξαν τον ρόλο τους στην πορεία της ιστορίας όπως τη γνωρίζουμε, ενώ οι ίδιοι οι Δελφοί και το Μαντείο βρέθηκαν πολλές φορές στο επίκεντρο έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων, συμβάλλοντας στις εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο, μα και πέρα από αυτόν, καθώς η αίγλη και η φήμη του Μαντείου ξεπερνούσαν τα όρια του ελληνικού κόσμου.
Δεν είναι τυχαίο που ήταν από τους Δελφούς που υποτίθεται ότι προήλθε το θεωρούμενο από πολλούς «κύκνειο άσμα» του αρχαίου κόσμου- ο υποτιθέμενος «πικρός χρησμός» της Πυθίας στον απεσταλμένο του αυτοκράτορα Ιουλιανού, του αποκαλούμενου Παραβάτη, «Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ» (αν και η αυθεντικότητά του αμφισβητείται από σύγχρονους ιστορικούς, ως εφεύρημα μονοθεϊστή συγγραφέα).
Ο Μάικλ Σκοτ, καθηγητής Κλασικής και Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Γουόργουϊκ και διευθυντής του Warwick Institute of Engagement, θεωρείται ένας εκ των κορυφαίων ειδικών στον κόσμο όσον αφορά στους Δελφούς και τον αρχαίο ελληνικό κόσμο εν γένει. Ο ίδιος είναι, μεταξύ άλλων, επίτιμος δημότης Δελφών και συγγραφέας του βιβλίου «Δελφοί: Το Κέντρο του Αρχαίου Κόσμου» (2014, Εκδόσεις Ψυχογιός)- και παρουσιάζει, μιλώντας στη HuffPost Greece, την ιστορία των Δελφών, από την αρχή τους μέχρι την παρακμή τους.
HuffPost Greece: «Το Κέντρο του Αρχαίου Κόσμου». Γιατί θεωρείτε τους Δελφούς ως κάτι τέτοιο; Ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει τη σημασία και την επιρροή των Δελφών, ωστόσο δεν απείχαν πολύ από το να αποτελούν μια «πραγματική» πολιτική δύναμη;
Καθηγητής Μάικλ Σκοτ: Οι Δελφοί ήταν γνωστοί στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ως «ομφαλός», ως κέντρο του κόσμου, κυρίως λόγω ενός μύθου που μας παρουσιάζεται από τον Στράβωνα, πως ο Δίας άφησε ελεύθερους δύο αετούς από τις άκρες του κόσμου και εκεί που συναντήθηκαν – το κέντρο του κόσμου- ήταν οι Δελφοί. Το ιερό (και η πόλη- κράτος των Δελφών που υπήρχε γύρω του) σίγουρα αξιοποίησε αυτή τη μυθική φήμη κατά τη διάρκεια όλης της ιστορίας των Δελφών, για να κάνει τις πόλεις-κράτη και τα φύλα του ευρύτερου ελληνικού κόσμου να θεωρούν τους Δελφούς κεντρικό σημείο- τόσο για θρησκευτικά δρώμενα, για πολιτικούς σκοπούς και επιδείξεις, για αθλητικούς και μουσικούς αγώνες, για εορτασμούς νικών σε πολέμους, όσο και για ένα μεγάλο εύρος άλλων δραστηριοτήτων, από διπλωματικές διαπραγματεύσεις μέχρι φιλοσοφικές συζητήσεις. Ως αποτέλεσμα οι Δελφοί για πάνω από 1.000 χρόνια ήταν ένα μέρος όπου οι άνθρωποι συνέχιζαν να συρρέουν, επενδύοντας σε αυτό, δίνοντάς του προσοχή και επιδιώκοντας να το αποτελέσουν υπερμάχους του. Αυτό είναι ένα πολύ εντυπωσιακό ρεκόρ.
Όλοι ξέρουν για το Μαντείο, μα στο βιβλίο σας τονίζετε πως οι Δελφοί ήταν κάτι πολύ παραπάνω. Θα μπορούσατε να μας παρουσιάσετε συνοπτικά τι ήταν οι Δελφοί;
Οι Δελφοί ήταν φυσικά ένας χώρος όπου λαμβάνονταν συμβουλές μαντικού χαρακτήρα- και η αληθινή ακμή του Μαντείου των Δελφών ως ίσως του ισχυρότερου και πιο αξιοσέβαστου μαντείου όλου του ελληνικού κόσμου ήταν από τον 7ο ως τον 5ο αιώνα πΧ. Ωστόσο αν εστιάζουμε μόνο στο Μαντείο των Δελφών, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί οι Δελφοί ήταν τόσο ελκυστικοί σε ένα τόσο μεγάλο και μεταβαλλόμενο εύρος κοινωνιών για τόσο καιρό μετά τον 5ο αιώνα πΧ.
Ήταν κρίσιμο το ότι, επειδή άνθρωποι άρχισαν να καταφθάνουν σε μεγάλους αριθμούς από παντού στους Δελφούς για να συμβουλευτούν το Μαντείο (και από τον 6ο αιώνα για αθλητικούς και μουσικούς διαγωνισμούς, εφάμιλλους των αρχαίων Ολυμπιακών), οι Δελφοί γρήγορα έγιναν ένας καλό μέρος για να επικοινωνούνται πληροφορίες σε μεγάλους αριθμούς ανθρώπων. Ως αποτέλεσμα, έγινε δημοφιλές το να αφιερώνονται μνημεία εντός του ιερού στον θεό Απόλλωνα, τα οποία όμως μετέδιδαν ένα μήνυμα στους θνητούς επισκέπτες των Δελφών (για την πρόοδο μιας πόλης ή ενός προσώπου, για νίκη στη μάχη, για νέο status κ.α.) Και δεδομένου πως κανένα από αυτά τα μνημεία δεν θα πεταγόταν ποτέ (ανήκαν στον θεό), αυτό σήμαινε πως θα εκτίθονταν για πάντα. Στο πέρασμα του χρόνου, ως εκ τούτου, οι Δελφοί συγκέντρωσαν ένα «ψηφιδωτό»/ ιστορικό πίνακα μνημείων που σχετίζονταν με όλους τους παίκτες και τις στιγμές- κλειδιά στην ελληνική ιστορία. Και αυτό άρχισε να γίνεται ελκυστικό από μόνο του, για ανθρώπους που έρχονταν να δουν τα μνημεία, μα και για να προσθέσουν τα δικά τους σε αυτή τη μεγάλη αφήγηση της ιστορίας- ακόμα και Ρωμαίοι αυτοκράτορες ήθελαν να έχουν μνημεία στους Δελφούς. Οπότε οι Δελφοί ήταν ένα ιερό- με αθλητικούς και μουσικούς αγώνες και ένα μαντείο- μα ήταν επίσης και ένα μέρος για να δεις και να σε δουν (τόσο αυτοπροσώπως, όσο και υπό τη μορφή μνημείων), και καθώς αυτός ο ιστορικός πίνακας γινόταν όλο και πιο πολύπλοκος, γινόταν ο ίδιος ελκυστικός ως ένας τρόπος να αναλογιστεί κανείς και να σκεφτεί για τη ζωή, μα κι επίσης ως φόντο για σημαντικές συζητήσεις και ιδέες. Οι Δελφοί έγιναν ένας μικρόκοσμος για τον ελληνικό κόσμο και όλα όσα είχε πετύχει- και όλοι ήθελαν να έχουν σχέσεις με αυτό.
Θα μπορούσατε να μας παρουσιάσετε συνοπτικά την ιστορία των Δελφών; Πότε βρέθηκαν στο ζενίθ της ισχύος και επιρροής τους;
Οι Δελφοί άρχισαν ως μαντείο τον 8ο αιώνα πΧ και έγιναν χώρος- κλειδί για μαντικές συμβουλές κατά τον 7ο με 5ο αιώνα πΧ. Ως τα τέλη του 6ου αιώνα πΧ είχαν ξαναχτιστεί και επεκταθεί, χάρη στην όλο και μεγαλύτερη προσοχή που τους δινόταν, και έγινε σημείο- επίκεντρο για να μνημονεύονται οι ελληνικές νίκες επί των Περσών κατά τις αρχές του 5ου αιώνα πΧ. Από τον 4ο αιώνα πΧ, αν και το Μαντείο έπαιζε λιγότερο κεντρικό ρόλο σε πολιτικά θέματα, οι Δελφοί παρέμειναν το ίδιο σημαντικοί ως χώρος αθλητικών και μουσικών αγώνων, και ανταγωνιστικής επίδειξης μέσω του ιστορικού πίνακα των μνημείων και αφιερωμάτων στον θεό Απόλλωνα. Ήταν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που χτίστηκαν οι μόνιμες εγκαταστάσεις γυμνασίων των Δελφών και ο ίδιος ο ναός του Απόλλωνα ξαναχτίστηκε για άλλη μια φορά.
Οι Δελφοί ήταν ένα ελκυστικό μέρος για μέλη της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας (δημοκρατική ή ρεπουμπλικανική περίοδος της Ρώμης- res publica) με καλή μόρφωση (όπως ο Κικέρωνας) και ήταν εκεί που κατεγράφησαν επίσης οι νίκες των Ρωμαίων επί των Ελλήνων, υπό τη μορφή αφιερωμάτων – μνημείων. Κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Οι Δελφοί συνέχισαν να έχουν την εύνοια πολλαπλών αυτοκρατόρων, και κατάφεραν ακόμα και να επιβιώσουν της στροφής της Ρώμης στον Χριστιανισμό από τον 4ο αιώνα μΧ, με ανέγερση κτισμάτων χριστιανικής λατρείας εντός του ιερού. Το ιερό ωστόσο εγκαταλείφθηκε τελικά ως αποτέλεσμα των εισβολών του 6ου και του 7ου αιώνα μΧ από τον βορρά, που προκάλεσαν καταστροφές σε μεγάλο μέρος της Ελλάδας.
Στο βιβλίο σας γράφετε πως οι Δελφοί ήταν ένα μέρος «διεθνούς/ παγκόσμιας» συνεργασίας, ένα υπόδειγμα διεθνούς διπλωματίας, ίσως παρεμφερές στα Ηνωμένα Έθνη. Θα μπορούσατε να επεκταθείτε επ’αυτού;
Ένας από τους ενδιαφέροντες τρόπους με τους οποίους λειτουργούσαν οι Δελφοί, που τους έκανε να ξεχωρίζουν από άλλα μεγάλα μαντεία, όπως της Ολυμπίας, ήταν το ότι είχε διπλή διαχείριση/ διοίκηση. Από τη μια πλευρά, η πόλη- κράτος των Δελφών και οι Δελφικοί ιερείς διοικούσαν το ιερό. Ωστόσο ταυτόχρονα, από τον 6ο αιώνα πΧ, το ιερό ήταν επίσης υπό τη φροντίδα της Αμφικτυονίας. Επρόκειτο για μια ομάδα πόλεων- κρατών και φυλών από την ηπειρωτική Ελλάδα που έστελναν απεσταλμένους στο συνέδριο της Αμφικτυονίας και λάμβαναν αποφάσεις για τη διοίκηση των Δελφών, μα επίσης είχαν την επίβλεψη σε περιόδους πολέμου και συγκρούσεων. Το συνέδριο, για παράδειγμα, έκανε πόλεμο τον 4ο αιώνα πΧ για την εκδίωξη των Φωκέων, που είχαν προσπαθήσει να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το ιερό. Αυτό το αμφικτυονικό συνέδριο πολλές φορές έχει συγκριθεί με ένα είδος παγκοσμίου συμβουλίου- ένα πρωτότυπο των Ηνωμένων Εθνών ή της ΕΕ. Και η σύγχρονη ΕΕ σίγουρα έχει αξιοποιήσει αυτή την ιδέα- συχνά συνδέοντας τους Δελφούς με έναν αριθμό πρωτοβουλιών για την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας και της κοινοτικής ταυτότητας. Και ενώ τα αρχαία και σύγχρονα παραδείγματα δεν είναι όμοια από πολλές απόψεις, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ήταν η δυνατότητα των Δελφών να συγκαλούν αυτό το συμβούλιο εκπροσώπων σε περιόδους κρίσης που τους επέτρεψε να συνεχίζουν να παίζουν κεντρικό και ισχυρό ρόλο στην ελληνική ιστορία.
Μια από τις εικόνες που έχω προσωπικά για τους Δελφούς είναι ότι θα μπορούσαμε να τους θεωρήσουμε ως ένα από τα πρώτα παραδείγματα μιας «υπηρεσίας πληροφοριών»- για την ακρίβεια μιας «ανεξάρτητης», κατά κάποιον τρόπο- πρόθυμης και ικανής να παρέχει πληροφορίες και υποστήριξη/ επιρροή σε πολιτικές δυνάμεις τα συμφέροντα και οι επιδιώξεις των οποίων ευθυγραμμίζονταν με αυτά των Δελφών. Ισχύει κάτι τέτοιο ή όχι;
Νομίζω πως σίγουρα μπορούμε να σκεφτόμαστε τους Δελφούς ως ένα είδος «hub πληροφοριών». Οι άνθρωποι κατέφθαναν στους Δελφούς από όλο τον ελληνικό κόσμο, από τη Σικελία μέχρι το Αφγανιστάν, για κάθε είδους λόγο (μαντείο, αγώνες, αφιερώσεις μνημείων, φιλοσοφικές συζητήσεις κλπ) και έφερναν προφανώς μαζί τους πληροφορίες και νέα. Ως εκ τούτου η κοινότητα που ήταν συγκεντρωμένη στους Δελφούς ανά πάσα στιγμή παρείχε μια ενδεχομένως μοναδική ευκαιρία εντός του ελληνικού κόσμου για τη συλλογή πληροφοριών για ένα μεγάλο εύρος θεμάτων, περιοχών και γεγονότων. Αυτό που είναι ασαφές είναι κατά πόσον τα μέλη της πόλης- κράτους των Δελφών, ή το ιερατείο, είχαν προσπαθήσει ποτέ να κατευθύνουν και να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες με τον τρόπο που λέτε, για να επηρεάσουν την ισορροπία ισχύος έτσι ώστε να εξυπηρετηθούν τα συμφέροντά τους. Χωρίς αμφιβολία οι Δελφοί ενδιαφέρονταν για την ίδια τους την επιβίωση- και έχουμε δει πολλές περιπτώσεις όπου αξιοποιούσαν μια ευκαιρία για να ενισχύσουν τη σημασία τους (για παράδειγμα μετά τις περσικές εισβολές στις αρχές του 5ου αιώνα πΧ). Μα δε νομίζω ότι θα έπρεπε να βλέπουμε τους πολίτες ή το ιερατείο των Δελφών ως συνωμότες που σκόπιμα βοηθούσαν κάποιους και όχι κάποιους άλλους με πληροφορίες.
Οι άνθρωποι πίσω από τους Δελφούς: Ποια ήταν τα πρόσωπα που ήταν κρίσιμης σημασίας στο να γίνουν οι Δελφοί αυτό που ξέρουμε, ως θεσμό και «κέντρο του αρχαίου κόσμου; Και πέραν αυτού, ποιοι ήταν οι μεγαλύτεροι φίλοι και οι μεγαλύτεροι εχθροί τους- και γιατί;
Κρίσιμο ρόλο στη λειτουργία του Μαντείου έπαιζε προφανώς η ίδια η ιέρεια, Πυθία- πάντα Δελφική. Υποστηριζόταν από ένα ευρύτερο ιερατείο, με άνδρες και γυναίκες. Μετά υπήρχε το τοπικό συμβούλιο των Δελφών, που ήταν υπεύθυνο για την καθημερινή διαχείριση του ιερού, και το συνέδριο της Αμφικτυονίας. Αλλά για μένα οι άνθρωποι κλειδιά ήταν οι λιθοξόοι, χτίστες, γλύπτες και μεταλλουργοί που κόπιαζαν για την κατασκευή των θαυμαστών κτιρίων, μνημείων και καλλιτεχνικών έργων που κοσμούσαν τους Δελφούς και τους μετέτρεψαν σε αυτό το θαυμαστό βιβλίο ελληνικής ιστορίας. Αυτοί είναι οι πραγματικοί δημιουργοί της κληρονομιάς των Δελφών.
Οι Δελφοί είχαν φίλους ανά τον ευρύτερο ελληνικό κόσμο- δεν υπήρχε κάποιο συμφέρον στο να έχουν εχθρούς. Μα ίσως να μπορούσαν να θεωρηθούν ως τέτοιοι οι Φωκείς, οι οποίοι προσπάθησαν να καταλάβουν το ιερό τον 4ο αιώνα. Οι Φωκείς είναι οι μόνοι στην ιστορία των Δελφών τα αφιερώματα των οποίων αφαιρέθηκαν από το ιερό.
Τι έφερε το τέλος των Δελφών ως το «κέντρο του αρχαίου κόσμου»;
Ήταν οι βαρβαρικές εισβολές του 6ου και του 7ου αιώνα μ.Χ που σήμαναν το τέλος για τους Δελφούς και μεγάλο μέρος της Ελλάδας. Η τελευταία αρχαιολογική εικόνα που έχουμε για τους Δελφούς είναι αυτή μιας τελικής, απελπισμένης μάχης για την απώθηση εισβολέων, με κτίρια, μνημεία και έργα τέχνης να γκρεμίζονται σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια για κατασκευή αμυντικών τειχών. Μετά ο χώρος εγκαταλείφθηκε και, λόγω κατολισθήσεων, καλύφθηκε και χάθηκε έτσι ώστε για μεγάλο μέρος της περιόδου μέχρι το 1800 κανείς να μην είναι βέβαιος πού βρίσκονταν οι αρχαίοι Δελφοί. Το σύγχρονο χωριό Καστρί χτίστηκε από πάνω τους, που οι ανασκαφείς χρειάστηκε να μεταφέρουν και να ξαναχτίσουν (εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το σύγχρονο χωριό των Δελφών) πριν μπορέσουν να ανασκάψουν τους αρχαίους Δελφούς.