«Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς αν δεν είμεθα τρελοί δεν εκάμαμεν την επανάστασιν, διατί ηθέλαμεν συλλογισθή πρώτον διά πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκαις μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει την δύναμιν την εδική μας την τουρκική δύναμη. Τώρα οπού ενικήσαμεν, όπου ετελειώσαμεν με καλό τον πόλεμόν μας, μακαριζώμεθα, επαινώμεθα. Αν δεν ευτυχούσαμεν ηθέλαμεν τρώγει κατάραις, αναθέματα»
(Απομνημονεύματα Θ. Κολοκοτρώνη στον Γ. Τερτσέτη).
Αν στο πρόσωπο του εθνικού ήρωα εκφράζεται η αγάπη ενός λαού, τότε ο «τρελός» Κολοκοτρώνης ξεχωρίζει ως ο πιο λαοφιλής ανάμεσα στις ιστορικές μορφές που σφράγισαν την πορεία του νέου ελληνισμού.
Το όνομά του δεν έχει σκεπαστεί από τον χρόνο, αντιθέτως παραμένει πρώτο στο πάνθεον των ηρώων μας, όπως έδειξε πρόσφατη δημοσκόπηση με θέμα την πρόσληψη της Επανάστασης του ’21.
Ο γέρος του Μοριά συγκεντρώνει το σχεδόν καθολικό 92,7%. Η μορφή του Κολοκοτρώνη έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στην Ελλάδα σε νομίσματα, στην εκπαίδευση και στο χώρο της τέχνης, αλλά και για την ονοματοδοσία διαφόρων τοποσήμων.
Πόσο καλά, όμως, ξέρουμε το πρόσωπο του ήρωα; Κι αυτό που αναγνωρίζουμε ανταποκρίνεται στη φυσιογνωμία του Κολοκοτρώνη ή έχει διασωθεί ως εξιδανικευμένο πορτρέτο;
Τη μορφή του ανδρός σμιλεύει μέσα από έργα σημαντικών ζωγράφων και γλυπτών, μέσα από γραμματόσημα, λαχεία, ακόμη και από γελοιογραφίες, η νέα έκδοση με τίτλο «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: Από τη μορφή του στην εικόνα της» του αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ Δημήτρη Παυλόπουλου και του ιστορικού Δημήτρη Μιχαλόπουλου.
Στη Huffpost μιλάει ο κ. Παυλόπουλος που αλιεύει τη μορφή του από τα «Κλασικά Εικονογραφημένα» ως τους πιο απίθανους δρόμους που φέρουν το όνομά του Αρχιστράτηγου.
Από τις εικαστικές απεικονίσεις του Κολοκοτρώνη ποια αποδίδει πειστικότερα τη μορφή και ποια απηχεί το ήθος του ήρωα;
Θα έλεγα ότι εγγύτερα προς τα δύο αυτά στοιχεία είναι δύο απεικονίσεις του που συγκροτούν και εικονογραφικά πρότυπα για όσες θα ακολουθούσαν. Πρόκειται για το σχέδιο με μολύβι που το φιλοτέχνησε ο υπολοχαγός, εθελοντής αντιστράτηγος του βαυαρικού εκστρατευτικού σώματος στην Ελλάδα Karl Krazeisen (1794-1878) στο κάστρο του Δαμαλά, στην Τροιζηνία, το 1827, το οποίο διαδόθηκε λιθογραφικά, και τη ζωγραφική σύνθεση που τον απεικονίζει με στολή του Συντάγματος Ελληνικού Ελαφρού Πεζικού, έργο που αποδίδεται στον Γάλλο αξιωματικό, γεωγράφο και χαρτογράφο, μέλος της Επιστημονικής Αποστολής στον Μοριά Jean-Pierre-Eugène-Félicien Peytier (1793-1863), από λεύκωμά του των χρόνων 1829-32.
Υπάρχει κάποια προσωπογραφία που αποκαλύπτει ευφάνταστα κάποιο άγνωστο περιστατικό ή ένα χαρακτηριστικό του;
Έχει σωθεί ανυπόγραφο σκίτσο του Κολοκοτρώνη ως υποδίκου το 1825 στις φυλακές της Ύδρας, δημοσιευμένο παραπάνω από έναν αιώνα αργότερα, το 1930, στην εφημερίδα Η Καθημερινή, με αφορμή και τη μετακομιδή των οστών του από την Αθήνα στην Τρίπολη. Τον παρουσιάζει αγριωπό, μαυρειδερό, καμπουρομύτη, με βλέμμα ζωηρό και με κούτελο πλατύ, όπως τον περιγράφει ο δικαστής του στο Ναύπλιο το 1834 Γεώργιος Τερτσέτης.
Η πιο ”ανθρώπινη”, αντιηρωική ίσως όψη του;
Δύο γλυπτά τον δίνουν σαν αντιήρωα, πιο πολύ ανθρώπινο: το ένα είναι του Λάζαρου Ν. Σώχου (1857-1911), από το 1892, στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, και το άλλο του Γεώργιου Δημητριάδη του Αθηναίου (1880-1941), από το 1938, στο προαύλιο του ναού του Αγίου Σώστη, στον Άγιο Βασίλειο Κορινθίας.
Στην πορεία του χρόνου πώς οι Έλληνες βλέπουμε τον ήρωα; Ο τρόπος δηλαδή που σώζεται στη συλλογική μνήμη έχει, κατά καιρούς, αλλάξει;
Τα περισσότερα εικαστικά έργα για τον Κολοκοτρώνη δείχνουν να κινούνται ανάμεσα στον νεότερο αγωνιστή και στον γηραιότερο ήρωα. Ελάχιστες και επιμέρους διαφοροποιήσεις παρατηρούνται. Η συλλογική μνήμη τον έχει διατηρήσει, ακόμα και σε γραμματόσημα ή σε χαρτονομίσματα, στερεότυπα ―από φόβο να τον δει μακριά από τα καθιερωμένα πρότυπα...
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά γλυπτά στο δημόσιο χώρο είναι ο έφιππος ανδριάντας του αρχιστράτηγου στην οδό Σταδίου. Ερώτημα είναι αν το ευρύ κοινό ακουμπά το βλέμμα του στο έργο του Σώχου. Καθώς είστε πανεπιστημιακός δάσκαλος κι έχετε ασχοληθεί με τη δημόσια γλυπτική, πιστεύετε ότι τα μνημειακά γλυπτά παρουσιάζονται επαρκώς στα σχολικά βιβλία ή διαπιστώνετε έλλειμμα;
Σωστά! Δεν ακουμπά μόνον το βλέμμα του ευρέος κοινού πάνω στον έφιππο Κολοκοτρώνη ―ακουμπούν και τα χέρια του! Έτσι το 2020 έγραψαν με λευκό χρώμα συνθήματα στις δύο ανάγλυφες παραστάσεις του βάθρου του: τη φράση ΝΟ BORDERS, NO NATIONS… Θεωρώ ότι τα σχολικά εγχειρίδια αναπαράγουν τις δεδομένες ηρωοποιητικές εικόνες του Κολοκοτρώνη.
Η έκδοση «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: Από τη μορφή του στην εικόνα της» κυκλοφορεί από τον Δήμο Οιχαλίας.
Ο Δημήτρης Παυλόπουλος είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών της Τέχνης και της Επιτροπής του ΕΚΠΑ για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος συνεργάζεται με το Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας στον Πειραιά και διδάσκει Θέματα Αρχαίας, Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Εταιρείας των Φίλων του Λαού.