Εκατό χρόνια μετά τη συγκρότησή του από τη γαλλική αποικιοκρατική πολιτική, ο Λίβανος εξακολουθεί να επηρεάζεται από τα ιστορικά ρήγματα –πολιτικά, θρησκευτικά και οικονομικά- που διαπερνούν την εύθραυστη υφή του, αλλά και τα νέα ρήγματα που έχουν ανακύψει μέσα από τις πολλές κρίσεις της Μέσης Ανατολής.
Η Γαλλία ανακήρυξε την ίδρυση του κράτους του Μεγάλου Λιβάνου την 1η Σεπτεμβρίου 1920. Η ανάδυση του Λιβάνου, τον οποίο η γαλλική κυβέρνηση απέκοψε από τα εδάφη της ευρύτερης Συρίας, αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της γαλλικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή. Προκειμένου να καταστείλει το αραβικό εθνικό κίνημα, το Παρίσι αποφάσισε να δημιουργήσει μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα στην περιοχή, τεμαχίζοντας την Λεβαντίνη από τη Μεσόγειο έως την ανατολική έρημο της Συρίας.
Σε αυτή τη νέα πολιτική γεωγραφία, ο Λίβανος είχε ιδιαίτερη σημασία. Οι χριστιανοί αποτελούσαν, οριακά, την πλειονότητα σε ένα κράτος που είχε μεγάλη κοινότητα μουσουλμάνων (Σουνιτών και Σιιτών), αλλά και σημαντική κοινότητα Δρούζων μεταξύ των δεκαοκτώ θρησκευτικών και εθνοτικών κοινοτήτων που το αποτελούσαν. Οι Μαρωνίτες θα διατηρούσαν την πολιτική και οικονομική πρωτοκαθεδρία. Ενώ στα ανατολικά, η κατακερματισμένη Συρία, έχοντας χάσει τις πύλες της προς τη Μεσόγειο –τη Βηρυτό και την Τρίπολη- θα παρέμενε απομονωμένη και αδύναμη.
Δύο δεκαετίες μετά, ο γαλλικός έλεγχος της περιοχής είχε εξαντληθεί, γεγονός που επιβεβαιώθηκε το 1943 με την ανεξαρτησία του Λιβάνου, η οποία βασίστηκε στο αποκαλούμενο Εθνικό Σύμφωνο. Επρόκειτο για μια διακοινοτική συμφωνία για το μέλλον και τον εξωτερικό προσανατολισμό της χώρας. Ο Λίβανος θα ήταν ένα κράτος με αραβική ταυτότητα και θα διατηρούσε την ανεξαρτησία του έναντι των αραβικών εθνικών φιλοδοξιών και της δυτικής προστασίας.
Σύμφωνα με αυτόν τον συμβιβασμό, οι Μαρωνίτες εξασφάλιζαν την πολιτική πρωτοκαθεδρία τους δίχως να χρειάζονται τη γαλλική προστασία, ενώ οι Σουνίτες εξασφάλιζαν την αραβική ταυτότητα του νέου κράτους και την υπόσχεση για μεγαλύτερη συμμετοχή στις πολιτικές δομές. Με βάση αυτόν τον συμβιβασμό, την απογραφή του 1932 και το τροποποιημένο σύνταγμα του 1943, τα τρία ανώτατα κυβερνητικά αξιώματα -ο πρόεδρος (που είχε αυξημένες εξουσίες), ο πρωθυπουργός και ο πρόεδρος του κοινοβουλίου- μοιράζονταν αντίστοιχα στις τρεις μεγαλύτερες κοινότητες, τους Μαρωνίτες, τους Σουνίτες και τους Σιίτες.
Η στήριξη της ανεξαρτησίας του Λιβάνου πάνω σε αυτόν τον συμβιβασμό σήμαινε την αποκρυστάλλωση του συστήματος του κοινοτισμού. Στο εσωτερικό, η πραγματική πολιτική και οικονομική ισχύς που διατηρούσαν οι Μαρωνίτες βρισκόταν σε ασυμμετρία με τις εν πολλοίς ανεκπλήρωτες υποσχέσεις που είχαν λάβει οι Σουνίτες για μεγαλύτερη συμμετοχή στις πολιτικές δομές της χώρας, καθώς και με την πολιτική και οικονομική περιθωριοποίηση των Σιιτών. Αυτή η ασυμμετρία θα διευρυνόταν με την άνιση οικονομική ανάπτυξη της δεκαετίας του 1950. Ταυτοχρόνως, ο Λίβανος έπρεπε να διαμορφώσει εξωτερική πολιτική με τρόπο που δεν θα παραβίαζε την ουδέτερη γραμμή του Εθνικού Συμφώνου.
Οι δύο εμφύλιες συγκρούσεις του Λιβάνου
Υπό αυτό το πρίσμα, το Εθνικό Σύμφωνο θα βρισκόταν στο επίκεντρο των δύο μεγάλων κρίσεων που θα αντιμετώπιζε ο Λίβανος τις επόμενες δεκαετίες, τη σύντομη εμφύλια σύγκρουση του 1958 και τον μεγάλο εμφύλιο πόλεμο του 1975. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ήλθε η πρώτη σημαντική θραύση. Η κρίση του Σουέζ (1956), το δόγμα Άιζενχαουερ (1957) και η ένωση της Συρίας με την Αίγυπτο (1958) είχαν βαθιά επίδραση στον Λίβανο και αυτομάτως μετατράπηκαν σε κρίσεις που σχετίζονταν άμεσα με τον προσανατολισμό της χώρας. Τον Μάιο του 1958 ξέσπασαν συγκρούσεις στη Βηρυτό ανάμεσα στους οπαδούς του φιλοδυτικού Μαρωνίτη προέδρου Καμίλ Σαμούν και της φιλονασερικής μουσουλμανικής αντιπολίτευσης. Η πρώτη αυτή εμφύλια σύγκρουση έληξε με την παρέμβαση των ΗΠΑ και την αποβίβαση πεζοναυτών στις ακτές της Βηρυτού.
Όμως, η εύθραυστη εσωτερική ισορροπία του Λιβάνου είχε δεχθεί ένα καθοριστικό πλήγμα και το εσωτερικό ρήγμα ανάμεσα στις κοινότητες είχε αρχίσει να διευρύνεται, παράλληλα με τη σημαντική αμφισβήτηση της πληθυσμιακής απογραφής του 1932, στην οποία βασιζόταν η κατανομή των εξουσιών στις κοινότητες. Μετά από μια σχεδόν δεκαετή εσωτερική ανακωχή που είχε δημιουργήσει την ψευδαίσθηση σταθερότητας, οι νέες περιφερειακές κρίσεις έθεσαν τον Λίβανο ξανά υπό πίεση. Η αραβική ήττα του 1967 όξυνε το εσωτερικό πολιτικό κλίμα στον Λίβανο και αύξησε τον αριθμό των Παλαιστινίων προσφύγων, που ήδη υπήρχαν εκεί από τον πόλεμο του 1948. Η κρίση του 1970 στην Ιορδανία προκάλεσε τη μετάβαση των Παλαιστινίων μαχητών της PLO στον Λίβανο. Και οι συμφωνίες απεμπλοκής μετά τον πόλεμο του 1973 είχαν ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση της βαρύτητας της αραβοϊσραηλινής σύγκρουσης στον Λίβανο.
Οι περιφερειακές εξελίξεις και η προσαρμογή τους στη σύνθετη πραγματικότητα του Λιβάνου είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδυση ενός νέου ρήγματος στο εσωτερικό της χώρας, ανάμεσα στους Μαρωνίτες και τους Παλαιστίνιους της PLO. Το 1975 ο Λίβανος ήταν πια σε οριακή κατάσταση. Οι Μαρωνίτες ήθελαν να διατηρήσουν την πολιτική και οικονομική πρωτοκαθεδρία που είχαν εδώ και μισό αιώνα. Οι Σουνίτες και οι Δρούζοι επεδίωκαν την ανατροπή του εσωτερικού status quo και του Εθνικού Συμφώνου. Οι Παλαιστίνιοι της PLO επεδίωκαν να μετατρέψουν τον Λίβανο σε βάση για την απελευθέρωση των κατεχόμενων εδαφών από το Ισραήλ. Και οι περιθωριοποιημένοι Σιίτες είχαν αρχίσει να οργανώνονται υπό την καθοδήγηση του Ιμάμη Μούσα αλ Σάντρ. Ήταν η περίοδος της κυριαρχίας των πολιτοφυλακών, που πλέον χάρασσαν τα εσωτερικά «σύνορα» του Λιβάνου.
Ο εμφύλιος πόλεμος του Λιβάνου ξεκίνησε στις 13 Απριλίου 1975 και επρόκειτο να διαρκέσει δεκαπέντε χρόνια. Θα ήταν ένας πόλεμος με αυξομειώσεις στην έντασή του και σύντομα θα προσέλκυε τις βλέψεις των γειτονικών κρατών. Πράγματι, από τον Ιούνιο του 1982, η ισραηλινή εισβολή μετέτρεψε τον Λίβανο σε πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Συρία, προσθέτοντας ακόμη μια διάσταση στον εμφύλιο πόλεμο. Η ανάδυση της Χεζμπολά κατά τη διάρκεια του εμφυλίου ήταν το συνδυαστικό αποτέλεσμα της επιρροής της Ιρανικής επανάστασης του 1979, της ριζοσπαστικοποίησης των Σιιτών υπό την ισραηλινή στρατιωτική παρουσία και της περιφερειακής σύγκλισης της Συρίας με το Ιράν.
Μετά το τέλος του εμφυλίου, οι Μαρωνίτες έχασαν την πολιτική κυριαρχία που είχαν πριν τον πόλεμο και ο Λίβανος πέρασε υπό τον έλεγχο του συριακού καθεστώτος. Μια Pax Syriana που σήμαινε τον πλήρη έλεγχο του Λιβάνου από τη Δαμασκό. Ταυτοχρόνως και με ορισμένες τροποποιήσεις, το πολιτικό σύστημα του κοινοτισμού διατηρήθηκε, αυτή τη φορά υπό την ασφυκτική εποπτεία της Δαμασκού και τη σύμφωνη οπτική της Σαουδικής Αραβίας.
Η Συρία, το Ιράκ και τα νέα ρήγματα στον Λίβανο
Η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ το 2003 αποσταθεροποίησε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, κυρίως όμως τη Συρία και τον Λίβανο. Ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε στο Ιράκ μετά την ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν μετέφερε σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, ασφαλώς και στον Λίβανο, την πόλωση ανάμεσα στις σουνιτικές και τις σιιτικές κοινότητες της περιοχής, η οποία οξυνόταν από την περιφερειακή διένεξη της σουνιτικής Σαουδικής Αραβίας με το σιιτικό Ιράν. Από το 2005 ο Λίβανος μετατράπηκε και πάλι σε πεδίο όπου συνέκλιναν αντίθετες οπτικές και βλέψεις. Η δολοφονία, τον Φεβρουάριο του 2005, του Σουνίτη πρώην πρωθυπουργού και αντιπάλου του συριακού καθεστώτος, Ραφίκ Χαρίρι, προκάλεσε έντονους κραδασμούς και το ρήγμα ανάμεσα στο σουνιτικό αντι-συριακό μπλοκ και το σιιτικό φιλο-συριακό μπλοκ διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο. Υπό την κλιμακούμενη πίεση ΗΠΑ, Γαλλίας και Σαουδικής Αραβίας, οι συριακές δυνάμεις αποχώρησαν από τον Λίβανο μετά από τρεις δεκαετίες.
Με τον εμφύλιο πόλεμο στο Ιράκ να λειτουργεί ως επιταχυντής, το Ιράν, το Ισραήλ και η Σαουδική Αραβία κινήθηκαν προκειμένου να ελέγξουν την επόμενη ημέρα στον Λίβανο. Το αποτέλεσμα ήταν μια περίοδος στρατιωτικών συγκρούσεων που ξεκίνησε με τον Δεύτερο Πόλεμο του Λιβάνου (Ιούλιος-Αύγουστος 2006) ανάμεσα στη Χεζμπολά και Ισραήλ, και έληξε με τις συγκρούσεις ανάμεσα στη Χεζμπολά και πολιτοφυλακές Σουνιτών και Δρούζων (Μάιος 2008). Η Χεζμπολά και κατ’ επέκταση το Ιράν και η Συρία διατήρησαν το πλεονέκτημα στον Λίβανο.
Το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στη Συρία το 2011, συνέχεια της αποσταθεροποίησης που είχε προκαλέσει η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ, βύθισε την περιοχή σε μια νέα δίνη. Τρεις δεκαετίες μετά τον Λίβανο, αυτή τη φορά ήταν η γειτονική Συρία που μετατρεπόταν σε πεδίο περιφερειακών ανταγωνισμών. Το Ιράν και η Χεζμπολά κινήθηκαν για να στηρίξουν το καθεστώς Άσαντ απέναντι στις σουνιτικές δυνάμεις και ο Λίβανος έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του συριακού πολέμου. Το ρήγμα ανάμεσα στους Σουνίτες και τους Σιίτες του Λιβάνου διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο, αυτή τη φορά με αφορμή το μέλλον της γειτονικής Συρίας.
Με τη σταδιακή αποκλιμάκωση του πολέμου στη Συρία, ένα νέο ρήγμα αναδύθηκε στον Λίβανο, αυτή τη φορά ανάμεσα σε ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας και τα πολιτικά κόμματα της χώρας.
Η φονική έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού, στις 4 Αυγούστου, έφερε στην επιφάνεια τα καταστροφικά αποτελέσματα δεκαετιών:
Τη διατήρηση του δυσλειτουργικού συστήματος του κοινοτισμού
Τα πολιτικά κόμματα που έχουν μοιράσει το κράτος μεταξύ τους
Μια οικονομία σε συνεχή πτώση και
Μια πολιτική ελίτ που συντηρεί ισορροπίες προκειμένου να διατηρήσει τα προνόμιά της.
Εδώ και πολλά χρόνια, η διατήρηση αυτής της κατάστασης δικαιολογείται από την πολιτική ελίτ της χώρας ως η μοναδική επιλογή που προστατεύει τον Λίβανο από έναν νέο εμφύλιο πόλεμο. Παράλληλα, η Χεζμπολά, που έχει ενισχύσει τη στρατιωτική θέση της μέσα σε αυτό το δυσλειτουργικό σύστημα, αρνείται επίσης την αλλαγή του, καθώς κάτι τέτοιο θα απειλούσε τη θέση της στον Λίβανο και κατ’ επέκταση την περιφερειακή θέση του Ιράν.
Έναν αιώνα μετά τη συγκρότηση του Λιβάνου, τα ιστορικά ρήγματα της χώρας έχουν συγκλίνει με εκείνα που αναδύθηκαν κατά τις κρίσεις των τελευταίων ετών και η χώρα κινείται πια σε ημέρες αβέβαιες, μέσα στη δίνη μιας βαθιάς πολιτικής, οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης που θέτει σε πλήρη αμφισβήτηση ένα πολιτικό σύστημα δεκαετιών.