Εκείνο το φθινοπωρινό πρωινό ανεβαίνοντας την οδό Παναθηναίων, στην Αρχαία Αγορά, το κοινό έδειχνε ενδιαφέρον αλλά και απορία για το παράξενο θέαμα που αντίκριζε. Δύο σοφοί ‘’διαλέγονταν’’ ο καθένας στη δική του γλώσσα. Ο Σωκράτης και ο Κομφούκιος συναντήθηκαν ως εικαστικό σύμπλεγμα, έργο του Κινέζου γλύπτη Wu Weishan, στην αρχαία ελληνική αγορά όχι τυχαία αλλά ως δώρο της νέας κινεζικής αγοράς.
Το έργο αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο προώθησης και σύσφιξης των ελληνοκινεζικών πολιτιστικών σχέσεων, όπως ανακοινώθηκε επίσημα από το Υπουργείο Πολιτισμού (2021). Υπενθυμίζεται, ότι είχαν προηγηθεί Μνημόνια κατανόησης (κατάλογος επιχειρηματικών συμφωνιών ανάμεσα στις δύο χώρες από το 2014).
Ωστόσο, τα ελληνοκινεζικά μνημόνια κατανόησης δεν βοήθησαν τους θεατές του συμπλέγματος να εισέλθουν στο νόημα του συγκεκριμένου έργου.
Τουρίστες Ευρωπαίοι, Κινέζοι αλλά και ένα ελληνικό σχολείο σε εκπαιδευτική επίσκεψη περικύκλωσαν το διαλεκτικό σύμπλεγμα για να αφουγκραστούν ”πώς βιωτέον’’ . (1)
Πρώτοι οι μαθητές έστησαν αυτί μήπως καταλάβουν κάτι από τον Κομφούκιο αλλά απογοητεύτηκαν λέγοντας ότι αυτά που άκουγαν τους φαίνονταν ‘’κινέζικα’’. Οι Ευρωπαίοι με τη σειρά τους, όπως κάθε φορά που δεν κατανοούν κάτι, έλεγαν ακούγοντας τον Σωκράτη ότι αυτά είναι ‘’ελληνικά’’. Μόνο οι Κινέζοι τουρίστες χαίρονταν τη συνύπαρξη των δύο σοφών αλλά και αυτοί δυσκολεύονταν με τη γλώσσα του Σωκράτη ως να άκουγαν και έβλεπαν ‘’Ουράνια Γραφή’’.
Πράγματι, η τοποθέτηση των δύο σοφών στην αρχαία αγορά ως ιδέα προκάλεσε χωροχρονική σύγχυση. Ωστόσο, γρήγορα ξεκαθάρισε το τοπίο στη σύγχρονη αγορά της Αθήνας αφού χρόνια πριν είχε οριστικοποιηθεί η αγορά του λιμανιού στον Πειραιά από την Cosco. Άραγε, η εν λόγω εταιρεία ταξιδεύει στον κόσμο με πυξίδα το πνεύμα του Κομφούκιου;
Την εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι σύνηθες να επιστρατεύονται μέχρι και οι φιλόσοφοι ένθεν κακείθεν ώστε το επικάλυμμα να αποδίδει πνευματικότητα στις επενδύσεις. Πνευματική επένδυση στην υλιστική έκδυση της εποχής. Εξάλλου, η ‘’Cosco Hellas’’, ως σύμπλεγμα της Νέας Τάξης πραγμάτων ξανοίγεται στις θάλασσες, με την πνευματική ”αξιοποίηση’’ των δύο μεγάλων αρχαίων πολιτισμών για την παγκόσμια κυριαρχία.
Η εξωτική Άπω Ανατολή με τα ταξίδια του Δασκάλου (Fu zi) στη Δύση επιχειρεί να εξάγει τη σινική πνευματικότητα και να προτάξει τον πολιτισμό των ιδεογραμμάτων στην κριτική που δέχεται για την παλινόρθωση του καπιταλισμού που ακολουθεί, μετά τον θάνατο του Μάο Τσε Τουνγκ.
Ο σοφός πολιτικός και Λόγιος αξιωματούχος ( Shi), που έζησε την περίοδο των Ανοίξεων και των Φθινοπώρων ( σύμφωνα με τους ιστορικούς της Κίνας), αναχωρεί από την πατρίδα του την οποία είχε περιηγηθεί και στρατεύεται με την ελπίδα να ξεδιπλώσει ό,τι έμαθε:
″Είπε ο Διδάσκαλος: Μελετάς και την κατάλληλη στιγμή ξεδιπλώνεις ό,τι έμαθες δεν είναι αυτό χαρά; Από τόπους μακρινούς φτάνουν οι φίλοι σου δεν είναι αυτό ικανοποίηση;” (Ανάλεκτα, 1.1) βλέπε, Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου. (2)
Ο Κομφούκιος (Kong Zi ,551-479 ) για την αναζήτηση της Οδού (Dao) αποφασίζει να ταξιδέψει :
″Είπε ο Διδάσκαλος: Η Οδός δεν ακολουθείται! Θα μπω σ` ένα πλεούμενο και θ` ανοιχτώ στη θάλασσα’’ (Ανάλεκτα, 5.7)
Ταξιδεύοντας με τα εμπορεύματα και κλεισμένος στ` αμπάρια και τις αποθήκες έχει το χρόνο σύμμαχο, ώστε να προβληματιστεί εάν και κατά πόσο δύναται η επιστημονική και βιομηχανική ανάπτυξη της πατρίδας του να επιτευχθεί μακριά από την Οδό (Dao). Επισημαίνεται, ότι κατά τον Κομφούκιο για να μην διαταράσσεται η ενυπάρχουσα αρμονία του κόσμου είναι αναγκαία η επικράτηση του Dao στην κοινωνία, η οποία προϋποθέτει την επίτευξη της τέλειας αρμονίας στην ηθική ζωή των μελών της. (Τέλεια ανθρωπιά, Ren). (3)
Το πρώτο ταξίδι του Δασκάλου στην Ελλάδα έγινε στο Φιόρο του Λεβάντε (Ζάκυνθος) το 2014. Με την εμφάνισή του άρχισαν και οι περιπέτειες. Οι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. Αντίθετοι στην εγκατάσταση της προτομής του Κομφούκιου στην ιστορική πλατεία του Αγίου Λουκά ήταν ορισμένοι δημότες και η Μητρόπολη. Ο Δήμος Ζακύνθου στο πλαίσιο αδελφοποίησης με την Shandong (επαρχία της Κίνας, τόπος καταγωγής του Κομφούκιου) αποδέχεται την ορειχάλκινη προτομή του Κινέζου διανοητή. Ωστόσο, για αρκετό διάστημα έμεινε στην αποθήκη περιμένοντας να αποκαλυφθεί, γεγονός που συνέβη τον Οκτώβριο του 2014.
Ένα πρωινό, πριν από δέκα χρόνια οι περίοικοι χωρίς καμία ενημέρωση ξύπνησαν και αντίκρισαν τον Ξένο με τη μακριά γενειάδα ν` αγναντεύει τη θάλασσα από την πλατεία του Αγίου Λουκά. Ιδού ο Κομφούκιος ! Εδώ, που άλλοτε υπήρχε ο προσεισμικός ναός του Αγίου Λουκά και το αρχοντικό Καπνίση, μετέπειτα Ρώμα εμφανίστηκε ο σοφός Δάσκαλος (Fu Zi) ουρανοκατέβατος ίσως εξαιτίας της προσήλωσής του στον Ουρανό (Tian).
Στα ερείπια της ζακυνθινής ιστορίας, δίχως ερωτήματα και ανησυχίες για την ένταξη του στοχαστή στο περιβάλλον, η προτομή φάνταζε αλλόκοτη, ανάμεσα σε ψαροταβέρνες και περίκλειστη από τραπεζοκαθίσματα!
Το καλοκαίρι του 2024,στην απορία Έλληνα τουρίστα για το πως και το γιατί βρέθηκε ο Κομφούκιος σ` αυτή την πλατεία , Ζακυνθινός χωρατατζής του απάντησε ότι δεν ήξερε και επειδή δεν ήθελε να μιλήσει για το περιστατικό ‘’έκανε τον Κινέζο’’. Στη συζήτηση παρενέβη ειδήμων εξηγώντας στον τουρίστα τη συμβολή του Κομφούκιου στην κινεζική φιλοσοφία αλλά και τη συγκριτική θεώρηση του έργου του με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. (4)
Ωστόσο, από την εξέλιξη του διαλόγου για την εγκατάσταση του Κινέζου σοφού στο νησί φάνηκε το αδιέξοδο. Εξάλλου, οι Ζακυνθινοί ήταν πάντοτε φιλόξενοι στο νησί τους, αλλά ο Κομφούκιος στη συγκεκριμένη θέση δεν είχε συνάφεια με τον περιβάλλοντα ιστορικό χώρο. Ενδεχομένως, γι` αυτόν το λόγο δεν προηγήθηκαν τελετές αποκαλυπτηρίων της προτομής. Ειρωνεία της τύχης καθώς ο Δάσκαλος έδινε πρωταρχική σημασία στην εθιμοτυπία και τις Τελετές ( Li ). Ο ειδήμων πληροφόρησε τους παρευρισκόμενους ότι στο ερώτημα τι είναι η τέλεια ανθρωπιά ο Δάσκαλος είπε :
‘’Να καθυποτάσσεις τον εαυτό σου και να επανέρχεσαι στις Τελετές, αυτό είναι η τέλεια ανθρωπιά ’’ (Ανάλεκτα, 12.1)
Άλλοι επισκέπτες και ντόπιοι διερχόμενοι από εκεί περιεργάζονταν την προτομή και διάβαζαν την επιγραφή του βάθρου.
Παρατηρώντας τη γοητευτική κινεζική γραφή κάποια κυρία από την ομήγυρη θυμήθηκε τον Ελληνοκινέζο ναυτικό και όχι ποιητή (όπως έλεγε ο ίδιος) Νίκο Καββαδία:
″Την ανεξήγητη γραφή να λύσω πολεμώ
που σου χαράξαν πειρατές Κινέζοι στις λαγόνες” (Πούσι, Λύχνος του Αλλαδίνου,1947).
Ένας πολυταξιδεμένος Κεφαλλονίτης ναυτικός παρεμβαίνοντας στη συζήτηση μίλησε για τα παθήματα και τις περιπέτειες του Κομφούκιου, ακόμα και στην πατρίδα του, την εποχή του αλλά και στο σύγχρονο Πεκίνο. Τον Ιανουάριο του 2011 τοποθετήθηκε στην πλατεία Tiananmen (Πλατεία του Ουρανού), άγαλμα του Κομφούκιου εννέα μέτρων ως ‘’πολιτιστικό θεμέλιο’’ της σύγχρονης Κίνας κατά τα λεγόμενα του γλύπτη Wu Weishan. Ο σοφός με τη ρόμπα του κοιτούσε προς τη κατεύθυνση του πορτρέτου του Μάο Τσε Τουνγκ που δεσπόζει στην πλατεία. Ένας διάλογος του Κομφούκιου με τον Μάο στη σύγχρονη ‘’κομμουνιστική’’ Κίνα ; Μαοϊκοί και Νεοκουμφουκιανοί ίσως συνέχιζαν τον διάλογο μεταξύ Παράδοσης και Νεωτερικότητας που είχε αρχίσει από τα παλιά...( 5)
Ενδεχομένως, οι μοντέρνοι ‘’εκσυγχρονιστές’’ Κινέζοι, με το πνεύμα του Κομφούκιου περί κοινωνικής αρμονίας επιχειρούν να αμβλύνουν το διευρυνόμενο ταξικό χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Πολιτική που διατηρεί και προβάλλει μέσα τον Μάο και έξω τον Κομφούκιο. Το τέλειο δίδυμο του Κινεζικού ‘’επιχειρείν’’.
Ωστόσο, η τοποθέτηση του αγάλματος δεν είχε διάρκεια και όπως λέει ο λαός ‘’τρεις ημέρες κρατάει το θαύμα…’’ έτσι και στο Πεκίνο δεν πρόλαβαν να περάσουν τέσσερις μήνες και ο Σοφός μεταφέρθηκε ξαφνικά στον Κήπο των γλυπτών. Ποιος ξέρει γιατί; Ίσως, τέσσερις μήνες στο κέντρο των εξελίξεων ήταν αρκετοί για τον Κομφούκιο ώστε να σκεφτεί πως είναι δύσκολο να καθοδηγήσεις τους ανθρώπους στην τέλεια ανθρωπιά με τη σκέψη και τις τελετές. Η δύναμη των όπλων έδειχνε ισχυρότερη...αλλά όχι για την τέλεια ανθρωπιά.
Ο Κεφαλλονίτης εξιστορώντας τα τεκταινόμενα στο Πεκίνο και χαριτολογώντας είπε ότι ο σύντροφος Μάο θα έφευγε και εκείνος από καιρό αν μπορούσε να ξεπηδήσει από το πορτρέτο του βλέποντας την καπιταλιστική πολιτική των Προέδρων από τον Τενγκ Σιαοπίνγκ έως τον σημερινό Σι Τζινπίνγκ. Όπως ακούστηκε, συνέχισε, η μεταφορά του Κομφούκιου δεν έγινε εξαιτίας κάποιας διαδήλωσης στην Τιενανμέν αλλά από διαδικτυακή αναταραχή.
Η κοινωνική και κοσμική αρμονία φαίνεται ότι δεν επετεύχθη ακόμη στην Κίνα καθώς ‘’ουδείς προφήτης δεκτός εστιν εν τη πατρίδι αυτού ‘’ .( Κατά Λουκάν 4, 24)
Το όραμα του Κομφούκιου συνεχίστηκε με τα ταξίδια του στη Δύση και την ίδρυση ομώνυμων Ινστιτούτων σε περισσότερες από ογδόντα χώρες. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα ιδρύθηκαν έως σήμερα ‘’Confucius Institute’’ σε τέσσερα πανεπιστήμια : Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (2009), ΑΠΘ (2018), Θεσσαλίας (2019) και Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής (2023).
Συνοψίζοντας, αυτό το σύντομο χρονικό του ταξιδιού του Kung Fu tse στον μεταμοντέρνο κόσμο του ύστερου καπιταλισμού, η ηθική φιλοσοφία του και η αναζήτηση της τέλειας ανθρωπιάς (Ren) φαίνεται μάλλον απόμακρη και αδιάφορη για την εκκοσμικευμένη Δύση αλλά και για την ανεπτυγμένη Ανατολή που αποστρέφεται πλέον το Υπερβατικό (Ουρανό /Tian ) και την Εθιμοτυπία (Τελετές / Li).
Ο ήλιος έδυε στην παραλιακή οδό Λομβάρδου στη Ζάκυνθο. Ο περιφραγμένος Σοφός, περικυκλωμένος από τους καλοφαγάδες τουρίστες, παρέμενε σκεπτικός ατενίζοντας τη θάλασσα, ενθυμούμενος τις κερασιές της πατρίδας του Shandong (‘’Ανατολικά των βουνών’’) σύμβολο της τέλειας ανθρωπιάς. (6)
Ανάμεσα στα τραπεζοκαθίσματα γεμάτα ή άδεια, νύχτα ή μέρα προσκαλεί τους περαστικούς να συναντήσουν την απόμακρη ‘’τέλεια ανθρωπιά’’ που είναι τόσο κοντά, λέγοντας:
″Τα άνθη της κερασιάς
πως ανεμίζουν καθώς πέφτουν
μπορεί να μην σε σκέφτομαι ;
μα μένεις τόσο μακριά !”
″Είπε ο Δάσκαλος:Δεν τη σκέφτεται καθόλου, αλλιώτικα,πώς θα της έλεγε πώς μένει
μακριά;” (Ανάλεκτα 9.31)
Σημειώσεις – Βιβλιογραφία
- 1. NEA – KYOUN KIM, Κομφούκιος και Σωκράτης. Η αντίληψη για την αυτοπραγμάτωση και την επιμέλεια της ψυχής. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 1 (1984) 305-313.
- 2. Όλες οι παραπομπές του άρθρου ακολουθούν την έκδοση: Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου.
Φιλοσοφικές ομιλίες με τους μαθητές του, Τόμος Α΄ -Β΄, Εισαγωγή – Μετάφραση- Ερμηνευτικές σημειώσεις Σωτήρης Χαλικιάς, Ίνδικτος, Αθήναι 2001.
- 3. Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, Εισαγωγή, σελ.33-37
- 4. YANG SHEN- KENG, Συγκριτική μελέτη περί της ηθικής θεωρίας της μεσότητος παρ` Αριστοτέλει και παρά Κομφούκιο, Διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι 1978 και Δημήτρη Βελισσαρόπουλου, Ιστορία της Κινεζικής Φιλοσοφίας. Τόμος Πρώτος, σελ. 167-210, Εκδόσεις ‘’ΔΩΔΩΝΗ’’, Αθήνα- Γιάννινα, 1981.
5.Σωτήρης Χαλικιάς, Παράδοση και Νεωτερικότητα στην Κίνα. Το χρονικό μιας αναπάντητης πρόκλησης, Ίνδικτος, Αθήνα 2013.
6.Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου,Τόμος Β΄,σελ.133.
Υ. Γ Το παρόν άρθρο γράφτηκε με αφορμή την παρουσία του Κομφούκιου στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και τη συμπλήρωση δέκα ετών (Οκτώβριος 2014 – 2024) από την τοποθέτηση της προτομής του στην πλατεία του Αγίου Λουκά στη Ζάκυνθο.
Ανδριανή Στράνη