Αφορμή της συνέντευξης στάθηκε η αναδρομική παρουσίαση στο Ιδρυμα Β&Μ Θεοχαράκη της δουλειάς του Γιάννη Γαΐτη τον Μάρτιο του 1923 με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννηση του, τηνιακής καταγωγής, δημιουργού. Πώς, όμως, να αρκεστεί κανείς σε ένα μόνο γεγονός συνομιλώντας με έναν θεωρητικό και κριτικό της τέχνης που έχει επιμεληθεί δεκάδες εκθέσεις, συνεργαστεί με γνωστά Ιδρύματα πολιτισμού της Ελλάδας και του εξωτερικού και συνδεθεί - σε πολλές περιπτώσεις αξεδιάλυτα - με ιδιαίτερες προσωπικότητες του χώρου της τέχνης;
Η συζήτηση με τον διευθυντή εικαστικού προγράμματος Ιδρύματος Β&Μ Θεοχαράκη, Τάκη Μαυρωτά, μεταξύ άλλων, περιποιεί φόρο τιμής στους μέντορές του, Γιώργο Σικελιώτη και Δημήτρη Πιερίδη, κάνει στάση σε καλλιτέχνες όπως ο Takis, η Χρύσα κι ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, περιλαμβάνει μικρούς απολογισμούς θητείας όπως της Μαρίνας Λαμπράκη - Πλάκα, καταγράφει τις τάσεις της εποχής στην αγορά τέχνης, στηλιτεύει την διακίνηση πλαστών έργων τέχνης και το κακό πρόσωπο των δημοπρασιών, κάνει πρόβλεψη για τις γενιές του αύριο του χώρου της τέχνης.
- Στη διάρκεια μιας, πολλών χρόνων, πορείας στον εικαστικό χώρο έχετε επιμεληθεί πάνω από 100 εκθέσεις έργων τέχνης. Μιλήστε μου για τη διαφορά της επιμέλειας εκθέσεων καλλιτεχνών εν ζωή που σας επέλεξαν οι ίδιοι όπως οι Μυταράς, Φασιανός, Takis, Χρύσα και άλλοι και των καλλιτεχνών που δεν βρίσκονται εν ζωή όπως ο Κωνσταντίνος Βολανάκης.
Είναι ιδιαίτερα τιμητικό, ένας καταξιωμένος καλλιτέχνης, να δίνει την ευκαιρία σε έναν επιμελητή, να μελετήσει και να αναλάβει την ευθύνη της παρουσίασης της δουλειάς του. Ευτύχησα να έχω συνεργαστεί με σημαντικούς καλλιτέχνες, διαφορετικών γενεών, από εκείνους που προαναφέρατε, έως τους Τέτση, Τσόκλη, Ψυχοπαίδη, Κρεμονίνι, Παρμακέλη, Μήλιο, Μολινάρι, Βαρώτσο, Αδαμάκο, Αθανασιάδη μεταξύ άλλων. Η ευθύνη και στις δύο περιπτώσεις είναι τεράστια. Στην πρώτη περίπτωση, έχεις την άμεση στήριξη και τη βοήθεια των ίδιων των καλλιτεχνών. Δεν θα ξεχάσω την πολύχρονη συνεργασία μου με τον Takis και ιδιαίτερα στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το 2000, για τα πόσα πολλά, που με δίδαξε, για την σπουδαία μαγνητική και κινητική του γλυπτική.
Στη δεύτερη περίπτωση, πρέπει να στηριχθείς στις δικές σου δυνάμεις και να αναλάβεις την ευθύνη απέναντι στο κοινό, τους ζωγράφους, τους ιστορικούς και κριτικούς της τέχνης. Όπως, για παράδειγμα, όταν επιμελήθηκα την έκθεση του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο στο Ίδρυμα Ωνάση, στη Νέα Υόρκη, το 2007, ή όταν επιμελήθηκα τις αφιερωματικές εκθέσεις των νομπελιστών ποιητών, Οδυσσέα Ελύτη και Γιώργου Σεφέρη, στο Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη και στο Τελλόγειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., το 2011 και το 2017. Θα ήταν όμως μεγάλη παράλειψη να μην σταθώ και στις συνεργασίες μου με μεγάλα μουσεία και πινακοθήκες, όπως για την έκθεση «Νεκρή Φύση. Αριστουργήματα από το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης», «Picasso-Cocteau» σε συνεργασία με το Μουσείο Picasso της Γερμανίας και τη Συλλογή Κονταξόπουλου από τις Βρυξέλλες, «Τα Πρόσωπα του Μοντερνισμού», σε συνεργασία με την Εθνική Πινακοθήκη Βουκουρεστίου και την Εθνική Πινακοθήκη Σόφιας, μεταξύ των άλλων.
“Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα φίλο που διέθεσε, σε γνωστό οίκο δημοπρασίας, ένα έργο που είχε αποκτήσει από μια έγκυρη γκαλερί έναντι 30.000 ευρώ. Το έργο όμως δημοπρατήθηκε με τιμή εκκίνησης 12.000 ευρώ για να είναι ελκυστικό στους αγοραστές. Δυστυχώς όμως, δεν αγοράστηκε”
- Θα ξεχωρίζατε κάποιους από τους καλλιτέχνες που σας επέλεξαν να κάνετε επιμέλεια στις εκθέσεις τους. Λένε ότι οι καλλιτέχνες είναι δύσκολοι άνθρωποι...
Αισθάνομαι βαθύ σεβασμό για πολλούς καλλιτέχνες και ποτέ δεν θα μπορέσω να ξεχάσω αυτά που με δίδαξαν, από τον Σικελιώτη έως τον Μόραλη και από τη Χρύσα έως τον Κρεμονίνι. Διαφορετικοί καλλιτέχνες, διαφορετικές εμπειρίες, διαφορετικά παράθυρα στη θέαση και κατανόηση του κόσμου. Τέχνη σημαίνει καλλιτέχνες και θεωρώ ότι είναι σημαντική η σχέση των επιμελητών μαζί τους, γιατί ο δημιουργός στοχεύει στο καίριο, αφού το όλον ποτέ δεν παύει να υπάρχει.
- Ποιο/α, κατά τη γνώμη σας, το/α ειδοποιό/α στοιχείο/α ενός μεγάλου καλλιτέχνη; Τι, μ′ άλλα λόγια, κάνει έναν καλλιτέχνη μεγάλο;
Οι καλλιτέχνες αναμετρώνται με την αιωνιότητα και φέρουν τεράστιο βάρος απέναντι στην τέχνη και τον κόσμο. Η κινητήρια έμπνευση και η πηγαία ανάγκη εξωτερίκευσης σκέψεων kαι συναισθημάτων είναι μερικά από τα ειδοποιά τους στοιχεία. Μου έχει εντυπωθεί η πυρετώδης δημιουργική δράση πολλών καλλιτεχνών, που συνεργάστηκα μαζί τους. Παρόλη την περασμένη τους ηλικία, εκείνοι παρέμεναν θαρραλέοι και πεισματικά ενεργοί.
- Ας ξεκινήσουμε από την αρχή. Που γεννηθήκατε; Που περάσατε παιδικά κι εφηβικά χρόνια; Πότε καταλάβατε ότι η τέχνη θα παίξει κάποιο ρόλο στην ζωή σας;
Γεννήθηκα στην Αθήνα και το κέντρο της είναι ο αγαπημένος μου τόπος. Η Εθνική Πινακοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και οι φιλόξενες αίθουσες τέχνης της πόλης, από τα εφηβικά μου χρόνια, μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον μου. Έτσι, περίπου από τα δεκαπέντε μου χρόνια, συνειδητοποίησα ότι η τέχνη θα ήταν η πυξίδα για τα επόμενα βήματά μου.
- Τι οφείλετε στον θείο σας, Γιώργο Σικελιώτη και τι στον μέντορά σας, Δημήτρη Πιερίδη; Πείτε μας με λίγα λόγια τι θυμάστε περισσότερο από τον καθένα.
Έζησα, από τα εφηβικά μου χρόνια, κοντά στον θείο μου Γιώργο Σικιελιώτη, αδερφό της μητέρας μου, που μου διεύρυνε ουσιαστικά τους ορίζοντές μου για μια άμεση και ουσιαστική επαφή μου με την τέχνη. Ταξιδεύαμε πολύ συχνά στο Παρίσι και ζούσαμε, μέρες ατελείωτες, στα μουσεία του. Ο θείος μου ήταν εκείνος, που με γνώρισε με μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής του. Τον Τσαρούχη, τον Φασιανό, τον Τάσσο, τον Μακρή και πολλούς άλλους. Δυστυχώς, ο Σικελιώτης χάθηκε το 1984, μια πολύ δύσκολη, καταθλιπτική χρονιά για μένα. Αργότερα, με την προτροπή του Θανάση Νιάρχου, εργάστηκα πλάι στον αείμνηστο καθηγητή και καλό φίλο του θείου μου, Γ. Π. Σαββίδη. Ήταν χρόνια πολύτιμων γνώσεων και εμπειριών. Με πρόταση του Γ. Π. Σαββίδη, επιμελήθηκα την έκθεση «Όψεις μιας μεγάλης Ελλάδας του Enzo Crea», στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης το 1987 και «Απολογισμός μια Συλλογής του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης» στην Εθνική Πινακοθήκη το 1988. Δύο χρόνια περίπου αργότερα, προσλήφθηκα στο Ίδρυμα Πιερίδη και συνεργάστηκα, από τότε, για πολλά χρόνια, με τον κύριο Δημήτρη Πιερίδη.
- Τι οφείλετε στον Βασίλη και την Μαρίνα Θεοχαράκη, στο Ιδρυμα των οποίων είστε υπεύθυνος των Εικαστικών με έναν διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό εκθέσεων στο ενεργητικό σας;
Την ανεμπόδιστη ελευθερία των επιλογών μου, η οποία βασίζεται στην εμπιστοσύνη που μου δείχνουν.
- Μιλήστε μας λίγο για το παραπάνω ζευγάρι. Πώς θα τους χαρακτηρίζατε και τι είναι αυτό, πιστεύετε, που πυροδοτεί την δράση τους στο Ιδρυμα Θεοχαράκη; Το αρχικό τους όραμα επετεύχθη;
Θαρρώ πως το εγχείρημα επιτεύχθηκε. Γιατί, αυτό που τους χαρακτηρίζει είναι η συνέπεια και η αποτελεσματικότητα. Δεν τους αρέσουν τα λόγια, αλλά τα έργα. Έτσι, εγκαινίασαν το πολιτιστικό τους Ίδρυμα πριν από δεκαπέντε χρόνια, αφήνοντας τους φίλους του πολιτισμού να κρίνουν την προσπάθειά τους. Όλα αυτά τα χρόνια, παρουσίασαν σημαντικές εκθέσεις, σπουδαίες συναυλίες, διαλέξεις και πάρα πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα, με σκοπό να φέρουν το ευρύτερο κοινό κοντά στις οικουμενικές και άφθαρτες αξίες του πολιτισμού μας.
“Στους Βασίλη και Μαρίνα Θεοχαράκη οφείλω την ανεμπόδιστη ελευθερία των επιλογών μου, η οποία βασίζεται στην εμπιστοσύνη που μου δείχνουν”
- Συμφωνείτε με την άποψη των όσων λένε ότι οι δημοπρασίες έχουν «σκυλέψει» την τέχνη; Κι αν ναι, με ποιο τρόπο; Εχετε να μας δώσετε κάποιο παράδειγμα
Οι δημοπρασίες θαρρώ ότι είναι σαν τις ρουλέτες, με κερδισμένους και χαμένους. Κερδισμένοι σίγουρα είναι αυτοί, που έχουν αποκτήσει ένα ανεπανάληπτης αξίας έργο σε προσιτή τιμή. Και χαμένοι εκείνοι, που προσδοκούσαν μια υψηλή τιμή για το έργο, που αποφάσισαν να διαθέσουν, αλλά, δυστυχώς για αυτούς, δεν έφτασε την τιμή που, ονειρευόντουσαν, ή δεν πουλήθηκε. Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα φίλο που διέθεσε, σε γνωστό οίκο δημοπρασίας, ένα έργο που είχε αποκτήσει από μια έγκυρη γκαλερί έναντι 30.000 ευρώ. Το έργο όμως δημοπρατήθηκε με τιμή εκκίνησης 12.000 ευρώ για να είναι ελκυστικό στους αγοραστές. Δυστυχώς όμως, δεν αγοράστηκε. Και το ερώτημα βέβαια παραμένει, μετά τη λήξη της δημοπρασίας, ποια είναι η τιμή του; Όσον αφορά τις τιμές των τελευταίων δημοπρασιών για τα έργα των Νίκου Εγγονόπουλου και Γιάννη Μόραλη, είναι εντυπωσιακά υψηλές, κάτι που μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για το αύριο.
- Κι η αγορά τέχνης που βρίσκεται σήμερα στην Ελλάδα; Υπάρχει άνθιση στην μετά covid εποχή με τον τουρισμό κ.α. σε τροχιά ανάπτυξης στην χώρα;
Θέλουμε να ελπίζουμε σε ένα καλύτερο μέλλον. Υπάρχουν πολλές και αξιόλογες αίθουσες τέχνης στην Ελλάδα, που παρουσιάζουν σημαντικές εκθέσεις καταξιωμένων, αλλά και νεότερων καλλιτεχνών. Η τέχνη, εξάλλου, πάντα ανανεώνεται και ποτέ δεν αρκείται στην μια όψη των πραγμάτων.
“Αλησμόνητη θα μου μείνει η επίσκεψη του Σον Κόνερι στην ΠΙνακοθήκη Πιερίδη όταν ξεναγούσαμε παιδιά της Δευτέρας Δημοτικού. Εκείνος ανοίγει διάπλατα τα χέρια του, συγκινημένος που τον αναγνώρισαν κι εκείνα αναφωνούν: «Εσείς είστε ο Mr. Bond»!”
- Μιλήστε μας λίγο για τα πλαστά έργα στην αγορά τέχνης; Είναι μια μάστιγα που υπάρχει ακόμα; Θα θέλατε να μας αναφέρετε κάποιο παράδειγμα;
Δυστυχώς, κυκλοφορούν πάρα πολλά ψεύτικα. Θλίβομαι έντονα, όταν φιλότεχνοι έρχονται στο Ίδρυμα φέρνοντάς μας έργα, που, δυστυχώς, δεν είναι αυθεντικά. Δεν ξέρω αν αυτό οφείλεται περισσότερο σε αφέλεια ή σε ελπίδα εύρεσης ευκαιρίας. Πολλές φορές, όταν τους ρωτάμε από πού τα απέκτησαν αποφεύγουν να μας απαντήσουν. Θυμάμαι, ότι, όταν ήταν να αποκτήσουμε με τον κύριο Δημήτρη Πιερίδη ένα έργο για τη συλλογή του, για παράδειγμα από τον Γκίκα ή τον Μόραλη, πριν τα εγκαίνια των εκθέσεών τους, επισκεπτόμασταν την αίθουσα τέχνης για να επιλέξει, αναπόσπαστος, το καλύτερο έργο. Το ίδιο κάναμε για τους τότε νέους ζωγράφους, Χρίστο Μποκόρο, Γιάννη Αδαμάκο, Γιώργο Ρόρρη ή Χριστίνα Σαραντοπούλου. Η απόκτηση ενός έργου τέχνης αποτελεί μια προσεκτική διαδικασία. Απαιτείται γνώση και μέριμνα.
- Έχετε κάνει αμέτρητες ξεναγήσεις - από προέδρους κρατών ως παιδιά δημοτικού. Θα θέλατε να μας πείτε κάποιο σχόλιο κατά τη διάρκεια ξενάγησης που σας έμεινε αξέχαστο - και γιατί;
Ανασύρω από τη μνήμη μου την αργοπορημένη άφιξη του βασιλιά και της βασίλισσας της Σουηδίας στην Πινακοθήκη Πιερίδη και την έκπληξή τους, όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με χίλιους αφοσιωμένους φίλους της τέχνης με ανεξάντλητες ερωτήσεις. Καθώς επίσης την επίσκεψη του Σον Κόνερι στον ίδιο χώρο, όπου εκείνη τη στιγμή ξεναγούσαμε παιδιά της Δευτέρας Δημοτικού. Μόλις τον είδαν, άρχισαν να γελούν και να τρέχουν καταπάνω του. Εκείνος ανοίγει διάπλατα τα χέρια του, συγκινημένος που τον αναγνώρισαν και τα ρωτάει ποιες ταινίες του είχαν δει. Και εκείνα, αμέσως του απάντησαν «εσείς είστε ο Mr. Bond».
- Είχατε γνωρίσει, συνεργαστεί και συνδεθεί με την Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα. Μιλήστε μας λίγο για τον άνθρωπο. Τι σας είχε πει που σας έχει μείνει αξέχαστο;
Η Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα μας άφησε ένα τεράστιο έργο, βαθιάς ευθύνης. Γυναίκα με ορθοφροσύνη, τόλμη και αποφασιστικότητα. Η ανακαίνιση και επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης ήταν το επιστέγασμα των πολύχρονων προσπαθειών της. Με το πολυεπίπεδο έργο της στερέωσε άμεσα τον πολιτισμό μας.
- Πώς σας φαίνεται η νέα διευθύντρια Συραγώ Τριάρα και τι προσδοκίες έχετε για την μετά Λαμπράκη εποχή της Εθνικής Πινακοθήκης;
Είναι ικανή και έμπειρη ιστορικός της τέχνης. Συνεργαστήκαμε άψογα στην προετοιμασία της έκθεσης «Θεόφιλος. Ο Τσολιάς της Ζωγραφικής» στο Ίδρυμά Β. & Μ. Θεοχαράκη και της οφείλω ένα τεράστιο ευχαριστώ. Εύχομαι, να σεβαστούν το έργο της και να μην έρθει αντιμέτωπη με την άδικη επίθεση που δέχθηκε η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα.
- Υπάρχει και μια νέα γενιά καλλιτεχνών που έχει αναδυθεί μέσα από την οικονομική κρίση και την πανδημία - πολλά υποσχόμενη. Συμφωνείτε μ′ αυτή την εκτίμηση; Πως θα την χαρακτηρίζατε και τι θα ξεχωρίζατε;
Το μέλλον μας είναι η νέα γενιά. Της αξίζουν τα καλύτερα και εύχομαι τα όνειρά τους να γίνουν πραγματικότητα.
- Μιλήστε μας για την έκθεση Γαΐτη που ετοιμάζετε...
Το Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη διοργανώνει, με την ευκαιρία των 100 χρόνων από τη γέννηση του κορυφαίου δημιουργού, τον Μάρτιο του 1923, αναδρομική παρουσίαση της δουλειάς του, με εκατό και πλέον αντιπροσωπευτικά έργα της εξελικτικής του πορείας, με τη συνδρομή της κόρης του, Λορέττας Γαΐτη και τον δανεισμό πολύτιμων έργων του από Πινακοθήκες, Ιδρύματα και πολλές Ιδιωτικές Συλλογές. Έχω στο νου τα λόγια του Γαΐτη: «έχω ζωγραφίσει περίπου τεσσερισήμισι χιλιάδες έργα, εκ των οποίων τα, δεν θυμάμαι ακριβώς, τα πούλησα. […] Σήμερα κάνω το ανθρωπάκι, δεν έχω τη δύναμη να το αλλάξω, γιατί το ανθρωπάκι με αντιπροσωπεύει απόλυτα […]. Τώρα, αν τα έργα μου αρέσουν ή δεν αρέσουν είναι άλλη παράγραφος, γιατί αυτό συμβαίνει κάθε φορά, που κάνω μια καινούργια δουλειά, να μην αρέσει η τελευταία. Γιατί, ο κόσμος δεν θέλει να βλέπει τον εαυτό του ανθρωπάκι. Προτιμάει δηλαδή ένα βότσαλο, ένα λουλούδι ή κάτι άλλο, αλλά ποτέ ανθρωπάκι! Γιατί, σου λέει εγώ δεν είμαι αυτός. Και όμως είναι! […]».
- Λένε ότι ο χώρος της τέχνης είναι σκληρός με σχέσεις δύσκολες. Εσείς πώς τα έχετε καταφέρει και κρατάτε, όπως λέτε, τους ίδιους φίλους τόσα χρόνια;
Πράγματι, είναι σκληρός αλλά όχι άδικος. Οι καλλιτέχνες απαιτούν συνέπεια και αφοσίωση απέναντι στο έργο τους. Η ίδια η τέχνη απαιτεί μια μακρά και εργώδη διαδικασία. Όμως, σε αντάλλαγμα, προσφέρει την ελπίδα, που οδηγεί στο ανώτερο και το άχρονο.