Από τον Μπρανκούζι στον Κόμη Δράκουλα…
…και από την Ελευσίνα στην Τιμισοάρα. Στα τέλη Δεκεμβρίου ολοκληρώνεται ο κύκλος της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας –τίτλο που για το 2023 κατέκτησαν οι πόλεις Ελευσίνα, Τιμισοάρα (Ρουμανία) και Βεσπρέμ (Ουγγαρία). Ως γνωστόν τρεις είναι οι ευρωπαϊκές πολιτιστικές πρωτεύουσες κι εμείς είχαμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε την Τιμισοάρα -ομολογουμένως άξιο “αντίπαλο” της δικής μας Ελευσίνας, αν και στον αντίποδά της: από τη λιτή αλλά γοητευτική αγριάδα της παραθαλάσσιας Ελευσίνας, όπου δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο και σε αυτήν την μυστηριακή αύρα που συνοδεύει την πόλη δεσπόζει η ελληνική κακομοιριά, στη διάχυτη αυστροουγγρική αύρα της Τιμισοάρα, της μικρής Βιέννης της Ρουμανίας όπως χαρακτηρίζεται από πολλούς, όπου συνυπάρχει η Κεντρική Ευρώπη, τα Βαλκάνια αλλά και το άρωμα των Αψβούργων.
Σίγουρα πάντως πρόκειται για μία πολύ οργανωμένη συμπρωτεύουσα της Ελευσίνας, αφού, όπως διαπιστώσαμε, έχει κινητοποιηθεί ένας ολόκληρος μηχανισμός προώθησης από τους Ρουμάνους, που ξεκινά ήδη από τη στιγμή που θα επιβιβαστείς στο αεροπλάνο της TAROM, του εθνικού αερομεταφορέα της χώρας: το σλόγκαν της ευρωπαϊκής πρωτεύουσας είναι παντού: «2023 Τιμισοάρα -το μέρος που πρέπει να είσαι», ενώ υπάρχει ολόκληρο αφιέρωμα στο περιοδικό του αερομεταφορέα τους. Όλα σε προδιαθέτουν θετικά, ανοίγοντάς σου την όρεξη να επισκεφθείς την πόλη. Η αλήθεια είναι ότι ενόψει Χριστουγέννων ένα ταξίδι στην πανέμορφη Τιμισοάρα φαντάζει απολαυστικό.
Βρεθήκαμε εκεί για να παρακολουθήσουμε τις πολιτιστικές δράσεις αυτής της περιόδου, και κυρίως την έκθεση του σπουδαίου ρουμάνου γλύπτη Μπρανκούζι και το νέο και πολύ φιλόδοξο Φεστιβάλ Βαλκανικού ΚινηματογράφουTaifas (Βalkan Film and Culture Festival), γεμάτοι περιέργεια για τη σύγχρονη εικόνα της πρώην κομμουνιστικής αυτής χώρας και πατρίδας (Τρανσυλβανία) του κόμη Δράκουλα, δηλαδή του πρίγκηπα Βλαντ Γ΄ (Vlad Țepeș), γνωστού και ως «Βλαντ ο Παλουκωτής», ο οποίος κληρονόμησε τον τίτλο του μέλους του μυστικού Τάγματος του Δράκου (μια οργάνωση η οποία ήθελε να προστατεύσει την Ανατολική Ευρώπη από τους Οθωμανούς). Όταν ο Οθωμανός Σουλτάνος Μωάμεθ Β΄, παρήγγειλε στον Βλαντ να τον προσκυνήσει προσωπικά, ο Βλαντ συνέλαβε και ανασκολόπισε τους δύο απεσταλμένους του Σουλτάνου. Οι Οθωμανοί δεν πέρασαν καλά στα χέρια του…
Για τους περισσότερους, η Τιμισοάρα είναι απλώς η πόλη από την οποία ξεκίνησε η ρουμανική επανάσταση, μετά την οποία κατέρρευσε το κομμουνιστικό καθεστώς Τσαουσέσκου. Ποιος δεν θυμάται τις σκηνές απείρου κάλλους που εκτυλίχθηκαν τότε, και κυρίως τη συγκλονιστική εικόνα με τα πτώματα του ζεύγους Τσαουσέσκου (αν και η δολοφονία τους δεν έγινε στην Τιμισοάρα). Αυτό που δεν ξέραμε για την πόλη είναι πως φαντάζει τόσο εντυπωσιακά όμορφη, ειδικά στο ιστορικό κέντρο της. Έχει άλλωστε εμφανείς επιρροές από Αυστρία και Γερμανία, και είναι γέννημα των Αψβούργων που την κατέλαβαν από τους Οθωμανούς, την ισοπέδωσαν, και την ξανάχτισαν (κάτω από το πλακόστρωτο της πόλης βρέθηκαν μέχρι και σκελετοί Οθωμανών, όπως μάθαμε στην ξενάγηση). Οι επιρροές αυτές είναι εμφανείς και στο φαγητό που περιλαμβάνει και τις γνωστές σούπες γκούλας και μπορς, και βέβαια τα σνίτσελ βιενουά (μαζί με πιο τοπικές σπεσιαλιτέ φυσικά, όπως ας πούμε η μαμαλίγκα, που θυμίζει λίγο την πολέντα).
Το ιστορικό κέντρο της πόλης περιλαμβάνει τρεις πλατείες -τη μία πιο όμορφη από την άλλη. Στην πρώτη απ’ αυτές, την πλατεία της Όπερας, ξεκίνησε η επανάσταση όπως μας υπενθυμίζει η αναμνηστική επιγραφή, έξω από το λευκό μαρμάρινο κτίριο της ’Όπερας. Ο ξεσηκωμός, μας λένε, ήταν τόσο σφοδρός, που ακόμα και οι αστυνομικοί που πήγαν να την καταπνίξουν ενώθηκαν με τους διαδηλωτές.
Τώρα τα Χριστούγεννα, οι πλατείες αυτές θα γεμίσουν χριστουγεννιάτικες αγορές δημιουργώντας μία ακόμα πιο φαντασμαγορική εικόνα. Η αρχιτεκτονική τους είναι πραγματικά εντυπωσιακή με κτίσματα πολύ διαφορετικών ρυθμών (όπως είναι το Αρ-Νουβό) που καθηλώνουν με τα χρώματα και την τεχνοτροπία τους και παραδόξως δένουν μεταξύ τους. Η πόλη δεν είναι μεγάλη, τα σπίτια της είναι χαμηλά, και την διασχίζει ο ποταμός Μπέγκα –θεωρείται το σημαντικότερο πολιτιστικό κέντρο της Ρουμανίας, με πλούσια παράδοση και στις ιατρικές σχολές –η οδοντιατρική δε έχει την τιμητική της εδώ. Αυτό βέβαια, όπως μαθαίνουμε από ντόπιους, δεν αντανακλά και στις νοσοκομειακές δομές της πόλης…
Μία όμορφη βόλτα είναι αυτή κατά μήκος του Μπέγκα με βαπορέτο (και με σχεδόν μηδαμινό κόστος): διασχίζεις όμορφα πάρκα και κτίρια που θυμίζουν εποχές αλλοτινές -κάποια από αυτά, θλιβερά απομεινάρια του κομμουνιστικού καθεστώτος.
Η Τιμισοάρα είναι μια φιλική μικρή πόλη γεμάτη λεωφόρους, πάρκα και οδηγούς που σέβονται τις διαβάσεις των πεζών (σε αντίθεση με εμάς…). Ελάχιστοι γνωρίζουν αγγλικά αλλά μας έκανε εντύπωση πως σε τουλάχιστον δύο εστιατόρια ακούσαμε ελληνικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, ενώ δύο στους τρεις Ρουμάνους ταξιτζήδες είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα - το πρόσωπο τους φωτιζόταν από χαρά όταν μάθαιναν ότι είμαστε Έλληνες.
Αν και η χώρα ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το νόμισμα τους παραμένει το λέι -ή αλλιώς ρον. Η ισοτιμία είναι 1 ευρώ προς 5 lei.
Μερικές παρατηρήσεις: οι άνθρωποι, εκ πρώτης όψεως, φαντάζουν αρκετά κλειστοί, σχεδόν βλοσυροί (με μερικές φωτεινές, φωτεινότατες εξαιρέσεις φυσικά). Τα κομμουνιστικά σύμβολα εξαφανισμένα (ο Τσαουσέσκου δεσπόζει σε κούπες στα καταστήματα τουριστικών ειδών, προφανώς γιατί πουλάει, αλλά το σφυροδρέπανο δεν παίζει πουθενά). Και υπάρχει ένα διάχυτο μίσος για το παλιό καθεστώς –κάτι που φαίνεται και από τα μουσεία τους -ένα εκ των οποίων ήταν κομμάτι της επίσκεψης μας στην πολιτιστική πρωτεύουσα Τιμισοάρα: το Μουσείο Κομμουνιστή Καταναλωτή (αν και όπως διαβάζω, στο Βουκουρέστι υπάρχει μέχρι και Μουσείο Κομμουνιστικών Θηριωδιών!).
*Το Μουσείο Κομμουνιστή Καταναλωτή έχει συγκεντρώσει όλα τα αντικείμενα της καθημερινότητας ενός μέσου σπιτιού την περίοδο του Κομμουνισμού.
Μία ολόκληρη εποχή είναι εδώ: παιδικές κούκλες, παιδικά παιχνίδια, αρχαία ψυγεία, προϊστορικές κουζίνες, καλάθια με πλαστικά φρούτα, παλιά τηλέφωνα και αυτές τις γιγαντιαίες τηλεοράσεις, που είχαμε κι εμείς φυσικά -ακόμα και αντιασφυξιογόνες μάσκες. Αυτό το μουσείο, με τα ατάκτως ερριμμένα αντικείμενα, στοιβαγμένα χύμα, με τις ακρωτηριασμένες παιδικές κούκλες που θυμίζουν ταινία τρόμου, είναι λίγο θλιβερό: κάτι σαν το συλλογικό πατάρι της μνήμης του Κομμουνισμού –ή σαν να βλέπεις το φάντασμα του σπιτιού της γιαγιάς σου της δεκαετίας του ’50 (γιατί και τα σπίτια των γιαγιάδων μας το ’50 και το ’60 δεν διέφεραν πολύ). Εδώ βέβαια η φάση θυμίζει λίγο και την ταινία «Goodbye Λένιν».
Το μουσείο, μαθαίνουμε, άνοιξε πριν από οχτώ χρόνια, συγκεντρώνοντας αντικείμενα από λαϊκές αγορές ή από δωρεές ιδιωτών και είναι μια ιδιωτική πρωτοβουλία. Είπαμε, οι η Ρουμάνοι θέλουν να ξεχάσουν το κομμουνιστικό παρελθόν τους, αν και πρέπει να το πούμε αυτό, δεν φαίνονται εξίσου προβληματισμένοι με τα προβλήματα επιβίωσης που τους επεφύλασσε ο καπιταλισμός.
Το μουσείο στάθηκε αφορμή για μερικές ενδιαφέρουσες συζητήσεις με ρουμάνους συναδέλφους δημοσιογράφους. Μια κοπέλα θυμάται ακόμα την οικογένειά της να αγοράζει με κουπόνια μισή φραντζόλα ψωμί. Μια άλλη θυμάται τους δικούς της να ξυπνούν την ίδια και τον αδερφό της στις τέσσερις τα χαράματα, μέσα στο κρύο, για να προλάβουν να πάρουν κρέας -εάν δεν σηκώνονταν και τα παιδιά, το κρέας δεν θα έφτανε για όλους, εξηγεί.
Όμως, η μετάβαση από τον κομμουνισμό στον καπιταλισμό, όμως μου λένε, έγινε πολύ απότομα. «Από τον ακραίο κομμουνισμό φτάσαμε στον ακραίο καπιταλισμό δηλαδή στον ακραίο ατομισμό», μου λέει ένας ρουμάνος δημοσιογράφος. «Και έχουμε γίνει εξπέρ στην παράκαμψη του συστήματος. Πραγματικά δεν ξέρω ποιο είναι καλύτερο, από όσα μας έχουν συμβεί…».
Στο κινηματογραφικό φεστιβάλ TAIFAS, όπου κάθε βράδυ παρακολουθούσαμε ταινίες από τις γειτονικές βαλκανικές χώρες, η Σερπίλ Αλτίν, μια Τουρκάλα σκηνοθέτρια της ταινίας επιστημονικής φαντασίας (σπάνιον είδος), Once upon a time in the future: 2121 είπε πως η νούμερο ένα επιρροή της ήταν ο Κυνόδοντας του του Λάνθιμου. Στην φουτουριστική αυτή ταινία oι ηλικιωμένοι, υπαίτιοι δεινών και πολέμων, θεωρούνται άχρηστοι και τους σκοτώνουν κάθε φορά που γεννιέται μια νέα ζωή. Aπέναντι σε αυτόν τον ιδιότυπο φασισμό των νέων όμως, οι γέροι θα επαναστατήσουν…
Στο ίδιο φεστιβάλ παίχτηκε και άρεσε πολύ, η ελληνική ταινία Embryo Larva Butterfly του Κύρου Παπαβασιλείου, ενώ στο φεστιβάλ Heritage Film Festival της δραστήριας Μιρόνα Ραντου (που στην Ελλάδα μας φέρνει κάθε χρόνο το Film O’ Clock Film Festival), ένα ακόμα κινηματογραφικό φεστιβάλ που έτρεχε τις ίδιες μέρες, προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ Κοσμικό Ανατομείο του Βασίλη Βαφέα παρουσία του σκηνοθέτη –μια σουρεάλ ταινία που ο Βαφέας γύρισε στην Σάμο 30 χρόνια πριν, και σου εντυπώνεται στο νου. Στο φεστιβάλ σε υποδεχόταν η έκθεση CineEuroConnect: A Collaborative Film Museum, μια έκθεση δημιουργημένη από δωρεές κινηματογραφικών αντικειμένων που σήμαιναν κάτι στον ιδιοκτήτη τους, μια συλλογή βιωματικής κινηματογραφικής μνήμης που θα εμπλουτιστεί στο Βουκουρέστι –κάποια από τα αντικείμενα αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί σε βαλκανικές ταινίες όπως το California Dreaming.
Και μια και ο λόγος για την ελληνική παρουσία στην Τιμισοάρα, τις μέρες αυτές πραγματοποιήθηκε με επιτυχία και η παρουσίαση του εκπαιδευτικού προγράμματος κινηματογραφικής επιμόρφωσης παιδιών και νέων CinEd, με εκπρόσωπο από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος την Κατερίνα Παπαγεωργίου. Στο πλαίσιο αυτό συμμετείχε και η διακεκριμένη ελληνίδα δημιουργός ντοκιμαντέρ Εύα Στεφανή, καθώς η ταινία της Λουόμενοι προβλήθηκε σε μαθητές σχολείων και η ίδια μίλησε στα παιδιά αλλά και σε δημιουργούς, κερδίζοντας, ως συνήθως, τις εντυπώσεις.
Μια ταινία, το εξαιρετικό Europa της αλβανίδας Σουνταμπέχ Μορτεζάι που προβλήθηκε στο φεστιβάλ TAIFAS, μας θύμισε πως εδώ είναι Βαλκάνια (παρά την αυστριακή εσάνς της πόλης). Mία «σιδερωμένη» γερμανίδα, στέλεχος πολυεθνικής, επιχειρεί να πείσει μερικές οικογένειες αλβανών χωρικών να πουλήσουν τα πατρογονικά τους εδάφη και τα σπίτια τους στην ορεινή Αλβανία, προκειμένου η εταιρεία να αξιοποιήσει τη γη τους. Οι χωρικοί ανθίστανται σθεναρά και η Ευρωπαία σιδηρά κυρία αποδεικνύει (για άλλη μια φορά), πως, συχνότατα, οι γυναίκες που ανεβαίνουν στην ιεραρχία υιοθετούν τις αντρικές πρακτικές…
Το αδιαμφισβήτητο highlight της επίσκεψης μας στην Τιμισοάρα ήταν βέβαια η μεγάλη έκθεση Μπρανκούζι (https://timisoara2023.eu/en/projects/brancusi-romanian-sources-and-universal-perspectives/) η οποία θα διαρκέσει έως τις 28 Ιανουαρίου στο Timisoara Museum of Art -The Baroque Palace.
Ο Μπρανκούζι έμεινε στην ιστορία της τέχνης ως σύμβολο της ανανέωσης της γλυπτικής τέχνης στις αρχές του 20ου αιώνα. Δούλεψε για ένα διάστημα με τον Ροντέν, αλλά γρήγορα πήρε τις αποστάσεις του και ακολούθησε το δικό του δρόμο. Ένα δρόμο μοναδικό.
Υπάρχει η φήμη ότι το κομμουνιστικό καθεστώς δεν τον στήριξε, στην πραγματικότητα όμως είναι αυτοί που του έδωσαν υποτροφία για να σπουδάσει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βουκουρεστίου. Το πρώτο έργο του που μας υποδέχεται στην έκθεση είναι ένα αντρικό σώμα με εμφανείς τους μύες -σαν να έχει βγει από τις σελίδες ενός βιβλίου ανατομίας. Ο Μπρανκούζι άλλωστε ήταν μάστορας στην ανατομία –όπως και ο Πικάσο. Από την ανατομία βέβαια οδηγήθηκαν τελικά στην αφαίρεση...
Στην έκθεση βλέπουμε και μερικές φωτογραφίες του, πράγμα σπάνιο καθώς δεν αγαπούσε να φωτογραφίζεται. Ο Μπρανκούζι βρέθηκε τελικά στη Ρώμη και μετά στο Παρίσι (λέγεται μάλιστα πως περπάτησε μέχρι το Παρίσι!). Τα έργα του φανερώνουν τη μεγάλη αγάπη που είχε προς τα παιδιά αλλά και τις γυναίκες.
Στο έργο του «Το φιλί», ένα πανέμορφο, αφαιρετικό γλυπτό, δύσκολα διακρίνεις ποιος είναι ο άντρας και ποιος η γυναίκα (ένα προφητικό εικαστικό σχόλιο γύρω από την κουβέντα για το gender σήμερα).
Kάποια από τα τα γλυπτά του έχουν εμφανείς ομοιότητες με τα κυκλαδικά ειδώλια, αν και η αφαιρετικότητά του χτύπησε κόκκινο σε κάποια έργα όπως το “New born” που δεν θυμίζει μωρό αλλά αυγό.
Τις γυναίκες πράγματι τις λάτρευε και τις απεικόνιζε στα έργα του. Στην έκθεση υπάρχει μια ολόκληρη ενότητα με τίτλο «Μούσες 1908-1917». Αποκορύφωμα του σπουδαίου έργου του ωστόσο είναι το εμβληματικό Bird in space.
Ένα εκπληκτικό δημιούργημα από μέταλλο, ένα αφαιρετικό πουλί, έτοιμο να εκτοξευτεί σαν πύραυλος στο διάστημα. Ταξιδεύοντας μαζί με το έργο του αυτό στην Αμερική το 1926, για την ατομική του έκθεση στην Brummer Gallery της Ν. Υόρκης, οι τελωνειακοί, αδυνατώντας να το θεωρήσουμε καλλιτεχνικό έργο, του επέβαλαν υπερβολικό δασμό.
Ο ίδιος αντέδρασε κι έγινε σάλος: ο τύπος της εποχής έγραφε τότε: “Whatever this maybe -it is not art”. Και αλλού: «This is a bird!». Προτρέποντας μάλιστα: «If this is a bird, shoot it!!!”. Ο Μπρανκούζι έκανε μήνυση στους τελωνειακούς (American customs authorities) και το 1928 δικαιώθηκε. Η δικαίωση του θεωρήθηκε μια μεγάλη νίκη για την μοντέρνα τέχνη.
Προς το τέλος της ζωής του θέλησε να δωρίσει το έργο του στη Ρουμανία, όμως το καθεστώς αρνήθηκε γιατί το έργο του ήταν εκτός γραμμής... Ο Μπρανκούζι πέθανε το 1957, στο στούντιο του στο Παρίσι.
Αν σκέφτεστε να επισκεφθείτε την Τιμισοάρα μέχρι το τέλος του χρόνου, καλό είναι να γνωρίζετε πως στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας διοργανώνονται και γαστρονομικά σεμινάρια με τίτλο Culinaria Banatica που καταλήγουν σε μπουφέ τοπικών εδεσμάτων: το θέμα τους είναι η γαστρονομία της περιοχής Μπανάτ η οποία καλύπτει μια περιοχή και της Ρουμανίας και της Σερβίας και της Ουγγαρίας.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια παρουσίαση του θρυλικού Βιβλίου μαγειρικής της Θείας Ρέζι, δηλαδή της Βίβλου για κάθε επίδοξη μαγείρισσα, το οποίο έγινε το απόλυτο μπεστ σέλερ για πάνω από 100 χρόνια -κάτι σαν τον δικό μας Τσελεμεντέ -ξεκίνησε μάλιστα να διδάσκεται σε ένα μοναστηριακό κολλέγιο. Στο διάστημα των 100 αυτών χρονών πέρασαν τέσσερις θείες Ρέζι! Καθώς παρακολουθούμε την παρουσίαση, βλέπουμε παραδοσιακά υφαντά στους τοίχους που απεικονίζουν καλοβαλμένες δεσποινίδες που μεταξύ άλλων κόβουν τον λαιμό πουλερικών!
Αν βρεθείτε στην Τιμισοάρα τα Χριστούγεννα μπορείτε να παρακολουθήσετε μια τέτοια παρουσίαση στο ξενοδοχείο Casa Calfelor (Ο οίκος του μαθητευόμενου τεχνίτη).
Αν πάλι βρεθείτε νωρίτερα στην πόλη μην χάσετε το κινηματογραφικό φεστιβάλ Dracula Times στο σινεμά Timis στις 29/11-3/12, (https://timisoara2023.eu/ro/evenimente/dracula-times-film-festival-dracula-times/), αλλά και τον μεγαλειώδη βιεννέζικο χορό στις 25/11 (https://timisoara2023.eu/en/events/timisoara-vienese-ball-2023/)
Επίσης μην χάσετε, την εκπληκτική έκθεση Individual all around στο παλαιότερο κτίριο της πόλης, το Timișoara Garrison Command, όπου δεσπόζουν πολύχρωμοι σταυροί. Η έκθεση διαρκεί έως τις 3/12 (https://timisoara2023.eu/en/events/individual-compus-individual-all-around-exhibition/).
ΙΝFO
Εδώ θα χαζέψετε το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Τιμισοάρα 2023:
hashtags: #TM2023 #ECoC #Timisoara #EuropeanCapitalofCulture #culture #EuropeanCulture #Heritage #Romania #ShineYourLight.