«Η Μελίνα ήταν 7 χρονών, όταν σκέφτηκα να καταγράψω αυτά που μούρθε να της εξιστορώ τα Σαββατοκύριακα που περνούσε μαζί μας. Τα μπλα – μπλα του παππού, όπως τα λέγαμε.
Εχουν περάσει 25 χρόνια. Τότε ήξερα ότι δεν επρόκειτο να τις διαβάσει αμέσως τις «Επιστολές» μου αυτές. Όπως και να έχει τι είναι 10 επιστολούλες, που σκοπός τους είναι να προετοιμάσει ένα παιδί με το λεξιλόγιο που θα συναντήσει καθώς θα μπαίνει σιγά-σιγά στην εφηβεία.
Και θα βρίσκει μπροστά του λέξεις και ορολογίες φορτισμένες με απρόσιτη σημασία;
Μια επιστολή που απευθύνεται σε χιλιάδες Ελληνόπουλα. Και στην ηλικία της Μελίνας ακόμα!
Στο κάτω-κάτω, ένα απλό κουβεντολόι είναι. Ανάμεσα στη Μελίνα και στον παππού της Δεν είναι δα και οι 10 Εντολές! »
Νάμαστε πάλι ξύπνιοι και φρέσκοι για μπλα μπλα. Πώς αλλιώς να το πω; Διάσκεψη; Να μη τα παίρνουμε και πολύ στα σοβαρά όλ΄αυτά… Πότε μίλησα για αισθήματα; Α, για το Σωκράτη… Φιλόσοφοι σαν το Σωκράτη δεν τα δείχνουν τα αισθήματα, τα λένε με μεταφορικό τρόπο.
Η «μεταφορά» (που λέγαμε και πιο πριν) είναι ένας καλός τρόπος για να εκφράσεις ένα δυνατό συναίσθημα, χωρίς να φανείς φτηνός αισθηματίας. Είναι ένας ποιητικότερος τρόπος.
Και, όπως ξέρουμε, η ρητορική είναι γεμάτη από μεταφορές. Και όχι μόνο η ρητορική και η ποίηση. Όλες οι τέχνες. Και μάλιστα, κάθε καλλιτέχνης μεταφέρει διαφορετικά το συναίσθημά του.
Όπως είπαμε πιο πάνω, πάρε δύο ζωγράφους που ζωγραφίζουν το ίδιο τοπίο. Τι βλέπουμε; Ο ένας το ζωγραφίζει κίτρινο, ο άλλος ροζ. Κοιτάζουμε το τοπίο. Είναι πράσινο!
Από το ίδιο θέμα, ο καθένας έχει άλλη συναισθηματική εντύπωση (impression, στα γαλλικά).
Γιατί «ιμπρεσιόν»; Γιατί όταν κάποτε το πρόσεξαν αυτό, τους ονόμασαν ιμπρεσιονιστές αυτούς του ζωγράφους.
Ο ρόλος του καλλιτέχνη δεν είναι να αντιγράψει τη ζωή, αλλά να μας πει πώς αυτός τη βλέπει.
Ακόμα και ο φωτογράφος προσπαθεί να την εκφράσει με το δικό του στυλ.
Και όσο πιο ενδιαφέρουσα, πιο πλούσια, πιο πρωτότυπη, πιο συγκινητική και πιο αισθητική είναι η μεταφορά σου, δηλαδή η ερμηνεία που δίνεις στο συναίσθημα, στη ζωή τελικά, τόσο πιο καλός καλλιτέχνης είσαι αν είσαι ζωγράφος, τόσο πιο καλός ποιητής αν είσαι ποιητής, τόσο πιο καλός συνομιλητής ούτως ή άλλως, ό,τι κι΄αν είσαι.
Το χρώμα λοιπόν είναι μια «μεταφορά». Ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα. Ένα ποίημα. Λέει ο ποιητής:
- Νάτο το κορίτσι που περνάει πάλι
Το κορίτσι με τα στάχυα στο κεφάλι.
Το κορίτσι δεν έχει στάχυα στο κεφάλι. Έχει απλώς ξανθά μαλλιά. Τα «στάχυα» είναι μια ποιητική «μεταφορά». Γιατί τα μαλλιά της μοιάζουν με στάχυα. Το κορίτσι είναι μια αγρότισσα.
Αν ο ποιητής έλεγε «το κορίτσι με τα ξανθά μαλλιά», αυτό είναι μια πληροφορία. Όπως στο δελτίο ειδήσεων.
Στο δελτίο ειδήσεων δεν έχουμε ποίηση. Η ποίηση είναι έκφραση προσωπική. Και στο δελτίο ειδήσεων δεν έχουμε το δικαίωμα να εκφράζουμε ούτε αισθήματα ούτε συναισθήματα. Για να μην έρθουν σε σύγκρουση με τα αισθήματα των τηλεθεατών.
Όταν κάνομε μια «μεταφορά», στη θέση μιας εικόνας χειροπιαστής βάζουμε μια εικόνα φανταστική. Επειδή είναι πιο δυνατή. Γιατί προσθέτει αίσθημα, συναίσθημα, συγκίνηση.
Αυτό κάνει η ποίηση. Χάρη στη φαντασία μας. Βλέπει «μαλλιά» και γράφει «στάχυα». Και ο κόσμος γίνεται πιο όμορφος.
Έχουμε τόσο συνηθίσει στον χειροπιαστό κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε κάθε μέρα, που δεν βλέπουμε πια την αξία του. Ποιος ακριβώς είναι. Η ποίηση μας βοηθάει να βλέπουμε καλύτερα. Και, κυρίως, να βλέπουμε μέσα μας. Την ψυχή μας. Και η ψυχή μας βοηθάει να εκφράζουμε το μέσα μας.
Κουράστηκες; Όχι; Κάτι σκέφτεσαι εσύ… Αναρωτιέσαι γιατί δεν βλέπουμε την ψυχή. Η ψυχή…Πώς να το πούμε ;… Η ψυχή είναι…κρυμμένη! Πού είναι κρυμμένη; Πάντως όχι στο στήθος. Στην κοιλιά; Όχι, ούτε στην κοιλιά. Ούτε στην καρδιά. Λέμε βέβαια “η καρδιά μου χτυπάει για σένα”…
Πράγματι χτυπάει όταν έχουμε ένα συναίσθημα. Αλλά το συναίσθημα είναι αλλού. Σο κεφάλι ; Και ναι και όχι. Ναι, γιατί τα συναισθήματα γεννιούνται στον εγκέφαλο. Όχι, γιατί μόλις γεννιούνται τρέχουν αλλού, πηγαίνουν παντού, σ’ όλο το σώμα.
Δεν έχεις ακούσει που λένε «λύγισαν τα πόδια μου από τον φόβο μου» ; Και ο φόβος συναίσθημα είναι. Η ψυχή λοιπόν είναι παντού και είναι αόρατη. Αυτό είναι. Είναι αόρατη !
Αλλά μήπως είναι η μόνη; Πάρε τον ηλεκτρισμό. Τον βλέπουμε; Όχι. Και όμως υπάρχει. Και μας δίνει φαινόμενα εξίσου εντυπωσιακά με τα συναισθήματα.
Μήπως και η ψυχή είναι ένας ηλεκτρισμός, που αντί για ένα σύστημα καλωδίων ταξιδεύει μέσα από το νευρικό μας σύστημα ; Και κάνει και την καρδιά να χτυπάει πιο δυνατά μερικές φορές;
Τα συναισθήματα γεννιούνται στο μυαλό και ύστερα κάνουν κατοχή στην ψυχή.
Ο εγκέφαλός μας έχει πολλά διαμερίσματα. Ένα για το θυμό, ένα για τη χαρά, ένα άλλο για τη λύπη κλπ. κλπ. Κι’ από κει περνάνε σ’ όλο το κορμί. Δε λέμε «τρέμω από θυμό» ή «χόρευα από τη χαρά μου»; Ευτυχώς που τα έχουμε τα συναισθήματα, αλλιώς θα ήμασταν σαν παράλυτοι!
Τώρα, ξέρω, είσαι έτοιμη να με ρωτήσεις τι είναι το μυαλό! Να ρωτήσεις, να ρωτήσεις… Πάντα πρέπει να ρωτάμε. Αλλά απάντηση δεν θα πάρεις. Τουλάχιστο από μένα.
Εγώ ξέρω πότε έγινε η Μάχη του Μαραθώνα. Γιατί έγινε, και οι ιστορικοί της εποχής μας είπαν πότε έγινε.
Κανείς δεν μας είπε όμως τι είναι το μυαλό. Εντάξει, να μην υπερβάλω, το ανοίξανε, το είδανε, το μελετήσανε, το περάσανε από ένα σωρό εργαστήρια και πειράματα, αλλά παραμένει ακόμα ένα μυστήριο.
Σε 100 ή 200 χρόνια θα λυθεί κι΄αυτό το μυστήριο. Ξέρουμε όμως αρκετά πράγματα. Σε ποιο κομμάτι του γίνεται αυτή ή εκείνη η διεργασία, τι εντολές δίνει στον οργανισμό, που είναι η μνήμη κλπ.
Χωρίς μυαλό ο άνθρωπος ή είναι νεκρός ή είναι φυτό. Ποιος μας δίνει την ομιλία;
Το μυαλό. Όλα τα ζώα έχουν μυαλό. Αλλά ένα μόνο εξελίχτηκε σε μεγάλο βαθμό, και αυτό και το μυαλό του.
Ο άνθρωπος. Οι αγελάδες δεν έχουν ομιλία γιατί το μυαλό τους δεν είχε την ίδια εξέλιξη με το ανθρώπινο μυαλό. Και οι αγελάδες έχουν μνήμη και οι ελέφαντες ακόμη μεγαλύτερη.
Χάρη στη μνήμη τους, μιλάνε οι άνθρωποι. Γιατί όταν γεννιούνται, η μνήμη των γονέων τους περνάει και στα δικά τους κύτταρα. Ο ένας νους περνάει στον επόμενο.
Όλα αυτά που, με μια λέξη, ονομάζονται νοημοσύνη. Δηλαδή εξυπνάδα, όπως λέγαν οι ρεμπέτες. Αυτά τα λίγα ξέρω.
Αλλά την εξυπνάδα την ξέρεις κι΄εσύ.
Το να προσέχεις στο δρόμο να μη σε πατήσει κανένα αυτοκίνητο, αυτό λέγεται εξυπνάδα.
Το να κοιτάς δεξιά, να κοιτάς αριστερά, πριν περάσεις απέναντι –ακόμα και στους μονόδρομους- αυτό λέγεται εξυπνάδα. Γιατί να κοιτάς και αριστερά όταν τα αυτοκίνητα έρχονται μόνο από δεξιά; Γιατί, χρυσό μου, οδηγούν και ηλίθιοι ! Και μερικοί χωρίς δίπλωμα… Να γιατί. Και γιατί μια μέρα που έβγαινες στο δρόμο είδες κάποιον να τον χτυπάει ένα αυτοκίνητο. Και εντυπώθηκε στη μνήμη σου.
Χάρη λοιπόν στο έξυπνο μυαλό σου, το θυμάσαι αυτό κάθε φορά που βγαίνεις στο δρόμο και κοιτάς δεξιά και αριστερά. Έχουμε ανάγκη από ένα όνομα, έναν αριθμό τηλεφώνου, ρωτάμε το μυαλό, βγαίνει στο παράθυρο η μνήμη και μας τα δίνει.
Χρειαστήκαμε εκατομμύρια χρόνια για να φτάσουμε εκεί. Να ξέρουμε να μετράμε, να κάνουμε προσθέσεις. Κάποτε ήμασταν κι΄εμείς σαν όλα τα ζώα. Όχι μόνο δεν ξέραμε ένα κι΄ένα πόσα κάνουν, δεν ξέραμε καν τι είναι το ένα!
Τώρα, πόσες γνώσεις και πόση μνήμη χωράει το μυαλό μας, αυτό θα το δούμε στην πράξη. Κι΄΄ επειδή η μνήμη μας είναι περιορισμένη, ενώ οι γνώσεις της ανθρωπότητας είναι τεράστιες, τι κάνουμε; Προσθέτουμε στη μνήμη μας βιβλιοθήκες, ταινιοθήκες, μουσεία, φαρμακεία…Για να ψάχνουμε κι΄εκεί.
Ίσως υπάρχουν ηλεκτρονικοί εγκέφαλοι μεγάλοι σαν ένα λεωφορείο που να τα χωράνε όλα. Πάντως εμείς μυαλό μεγάλο σαν λεωφορείο δεν έχουμε. Ευτυχώς…
Αλλά δεν υπάρχει μόνο η γνώση στον κόσμο. Είπαμε, υπάρχει και η ποίηση. Όχι μόνο στα βιβλία. Οι εικαστικές τέχνες, οι εικόνες δηλαδή, είναι κι΄αυτές ένα είδος ποίησης. Και ταξινομούνται στις ταινιοθήκες και τα μουσεία όπως και τα βιβλία.
Όλα αυτά τα προϊόντα του νου, τα προσωπικά δημιουργήματα διατηρούνται για να διδάσκουν στον άνθρωπο την αρμόζουσα συμπεριφορά και πώς να γίνεται ολοένα καλύτερος.
Θα μου πεις «πώς θα μπορέσει ο άνθρωπος να διαβάσει όλα αυτά τα βιβλία και να συγκρατήσει όλες αυτές τις εικόνες;».
Ε λοιπόν, η νοημοσύνη του βρήκε τη λύση, η οποία ονομάζεται «Ειδίκευση». Ο ένας είναι γιατρός, ό άλλο μηχανικός, ο τρίτος φιλόσοφος. Ο τέταρτος ποιητής, κλπ. κλπ. Και μοιραζόμαστε τη γνώση.
Και όλοι μαζί αποτελούμε τον τεράστιο εγκέφαλο της ανθρωπότητας σύσσωμης.
Όσοι είναι θρήσκοι πιστεύουν ότι ο θεός είναι ένας τεράστιος εγκέφαλος από μόνος του. Και πως αυτός δημιούργησε το σύμπαν, δηλαδή τον κόσμο, τον γνωστό και τον άγνωστο, τους αστέρες και όλα τα ουράνια σώματα. Αναρωτιόνται, ποιος τα έφτιαξε όλ΄αυτά; Και γιατί; Από πού ερχόμαστε; Και πού πηγαίνουμε. Ποιος διευθύνει την κίνηση των άστρων;
Όλα αυτά δίνουν αρκετή δουλειά σους φιλοσόφους… Έχουν ειπωθεί πολλές θεωρίες.
Ορίστε κι άλλες λέξεις που έγιναν διεθνείς. “Φιλόσοφος” (philosophe) φίλος της σοφίας, δηλαδή των γνώσεων. Και ¨θεωρία¨ (theoria, theory, théorie).
Ο λόγος είναι ότι οι πρώτοι φιλόσοφοι στον κόσμο ήταν Έλληνες. Αρχαίοι Έλληνες. Άφησαν τη θρησκεία στους θρήσκους κι΄έψαξαν να βρουν την αλήθεια στη Φύση την ίδια. Και στη λογική.
Η τελευταία λοιπόν θεωρία για το πώς έγινε ο κόσμος είναι το Βig Bang, που λέγαμε παραπάνω.
Όσο για τον ″κόσμο” (cosmos) δηλαδή όλα αυτά που μας περιβάλλουν, για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ένα “κόσμημα”, μια διακόσμηση! Σκέτη ομορφιά. Γι΄ αυτό τον είπαν “κόσμο”. Βλέπεις τι ποιητές που ήταν οι αρχαίοι μας πρόγονοι;
Σήμερα, που έχομε τα μέσα, τον κόσμο τον ερευνούν οι αστροφυσικοί. Που είναι και λιγάκι φιλόσοφοι γιατί κι’ αυτοί σε θεωρίες καταλήγουν. Αλλά πολύ πειστικές, γιατί τους βοηθάνε τα πολύ μοντέρνα μηχανήματα που διαθέτουν σήμερα.
Έτσι ξέρουμε ότι το σύμπαν έχει ηλικία 13 δισεκατομμυρίων και 700 εκατομμυρίων ετών ακριβώς! Πριν από λίγα χρόνια την υπολογίζανε στα 15 δισεκατομμύρια.
Αλλά στο μεταξύ τα μηχανήματα των αστεροσκοπείων συνέλαβαν ακτίνες απολιθωμένες που είχαν παγώσει 380.000 χρόνια μετά το Big Bang, γατί έκανε κρύο εκείνη την περίοδο. Δηλαδή αυτό που συνέλαβαν είναι φως που έγινε πέτρα!
Πολύ στεναχωριέμαι που δεν είναι εδώ ο Θαλής ο Μιλήσιος να το δει. Και ξέρουμε (βάζω και τους εαυτούς μας μέσα!) πως 200.000 χρόνια μετά το Big Bang άρχισαν να λάμπουν τα άστρα. Και είναι δισεκατομμύρια των δισεκατομμυρίων τα άστρα.
Πώς χώρεσαν όλ΄αυτά μέσα ένα απειροελάχιστο άτομο, τόσο μικρό που κανένα μικροσκόπιο δεν μπορεί να το δει ; Θα ήθελα να ήταν εδώ να μας το πει ο Δημόκριτος, ο αρχαίος φιλόσοφος που πρώτος βρήκε την ιδέα και τη λέξη του “ατόμου”.
“Τομή” είναι το κόψιμο. “Άτομο”, είπε ο Δημόκριτος είναι αυτό το ελάχιστο κομματάκι της ύλης που δεν ¨τέμνεται¨, δηλαδή που δεν “κόβεται”, δηλαδή που δεν “διασπάται”.
Έλα όμως που διασπάστηκε πριν από 14 δισεκατομμύρια χρόνια και έγινε το Bing Bang!
Kι’ έλα που, χάρη στον Αϊνστάιν και τον Οπενχάιμερ τους και τους άλλους μοντέρνους επιστήμονες το ξαναδιασπάσανε το “άτομο” με την ατομική βόμβα;
Και που βρήκανε ότι έχει μικρότερα κομμάτια μέσα του… Και που το καθένα απ΄αυτά έχει κι΄άλλα κομμάτια.. Και που ποτέ δεν φτάνουμε στο ¨μηδέν¨… Και πώς θα φτάσουμε στο μηδέν όταν όσο κόβουμε, θα μένουν τα κομμάτια που κόψαμε;
Μήπως το μηδέν δεν υπάρχει; Μήπως γι΄αυτό το είπανε μηδέν; Δηλαδή τίποτα;
Μήπως άραγε υπάρχει, τουλάχιστο, το άπειρο; Αλλά φαίνεται ότι ούτε κι’ αυτό υπάρχει σαν όριο του κόσμου.
Υπάρχει σαν έννοια. Δηλαδή, άπειρο, που σημαίνει χωρίς ¨πέρας¨, δηλαδή χωρίς τέλος. Δηλαδή κι΄εδώ τίποτα!
Ο άνθρωπος είναι δύσκολο να συλλάβει την έννοια του Τίποτα. Και τι ήτανε πριν από το πρώτο-πρώτο άτομο, σε παρακαλώ Πριν από το περιβόητο Βing Bang; Δηλαδή, πριν από 14 δισεκατομμύρια χρόνια; Τίποτα δεν ήτανε;
Τώρα, θα μου πεις, είμαστε εδώ για να ρωτάω εγώ και να μου απαντάς εσύ; Τι σ΄έπιασε και ρωτάς εμένα; Μήπως πρέπει να βρω κανέναν άλλο παππού να απαντήσει στις απορίες σου;
Δίκιο έχεις. Το μόνο που μας μένει είναι το σχολείο. Να μάθουμε τουλάχιστο τι είναι ανάμεσα στο μηδέν και στο άπειρο. Να μάθουμε ποιο είναι το άμεσο περιβάλλον μας. Ύστερα, τη γεωγραφία της γης ολόκληρης, ύστερα την ιστορία της γης ολόκληρης, την ιστορία και τη γεωγραφία του τόπου μας. Της πόλης μας, της γειτονιάς μας, του δρόμου μας.
Όταν θα σου στέλνουν ένα γράμμα από το Καράκας στην Ελλάδα, το καλοκαίρι που θα περνάς τις διακοπές σου, θα γράφουν στο φάκελο το όνομά σου, την οδό και το αριθμό (Αμοργού 49) την πόλη (Αθήνα) τον ταχυδρομικό τομέα (11364) που είναι στην Κυψέλη, τη χώρα (Ελλάδα).
Αν στο στέλναν από τη Σελήνη ή από κάποιο πλανήτη του Διαστήματος (δεν ξέρεις μπορεί να γίνει κι’ αυτό στον βίο σου) θα προσθέσουν το Ημισφαίριο τη Γης στο οποίο βρίσκεται η Ελλάδα, θα προσθέσουν τον πλανήτη Γη, το πλανητικό σύστημα (Ηλιακό) και το αστρικό σύστημα (Γαλαξίας* – με κεφαλαίο Γ, ενώ γαλαξίας με μικρό σημαίνει και αστρικό σύστημα)
Ο φάκελος λοιπόν θα γράφει :
Δεσποινίδα Μελίνα Μανθούλη
Αμοργού 49
Αθήνα, 11364
Ελλάδα
Ευρώπη
Ανατολικό Βόρειο Ημισφαίριο
Πλανήτης Γη
Ηλιακό Σύστημα
Γαλαξίας
*Γαλαξίας ονομάζεται από το γάλα! Γιατί, στην αρχαία ελληνική μυθολογία, όταν ο Ηρακλής ήταν ακόμα βρέφος και βύζαινε την μητέρα του την Ήρα, στον ουρανό, θύμωσε ο Δίας και τον τράβηξε απότομα (γιατί ο Ηρακλής ήταν νόθος) για να μη πιει αθάνατο γάλα και γίνει κι΄αυτός αθάνατος, σαν τον Δία!
Καθώς λοιπόν τον τράβηξε, έφυγαν μερικές σταγόνες γάλα από τον μαστό της Ήρας και πετάχτηκαν στο διάστημα. Κι΄έγινε η «Γαλακτική Οδός». Δηλαδή ο Γαλαξίας.