Αν το παρελθόν μας αποτελείται (και για μερικούς στοιχειώνεται) από αναμνήσεις, δεν είναι λίγοι εκείνοι που έχουν αναρωτηθεί τι θα γινόταν αν μπορούσαν να τις διαγράψουν –άλλοι περισσότερες, άλλοι λιγότερες, ανάλογα με τον πρότερο βίο.
Οι μέθοδοι
Αμερικανοί επιστήμονες έχουν ανακοινώσει ότι μπορούν να προλάβουν την εδραίωση των άσχημων αναμνήσεων, χωρίς φάρμακα. Οι άσχημες αναμνήσεις στον εγκέφαλο πυροδοτούν το συναίσθημα του φόβου, όμως υπάρχει ένα χρονικό σημείο κατά το οποίο μπορεί να προληφθεί η εδραίωσή τους. Η τεχνική των Αμερικανών βασιζόταν ακριβώς σ’ αυτό το σημείο.
Η θεραπευτική προσέγγιση βασίστηκε στη μέθοδο που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «συστηματική απευαισθητοποίηση» κατά την οποία ο θεραπευόμενος/-η εκτίθεται επαναλαμβανόμενα σε ένα ερέθισμα που τον/την τρομάζει, όπως π.χ. όπλο, μέχρι να καταγραφεί στον εγκέφαλό του ότι τελικά αυτό το ερέθισμα δεν είναι απειλητικό για τον ίδιο. Η τεχνική αυτή εφαρμόζεται κυρίως για την καταπολέμηση του μετατραυματικού στρες, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε περιόδους πολέμου.
Από την άλλη, Ολλανδοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η διαγραφή των αναμνήσεων μπορεί να γίνει εφικτή με ένα χάπι. Κάθε φορά που κάποιος φέρνει στο μυαλό του μια έντονη συναισθηματικά ανάμνηση, ο εγκέφαλος αναδημιουργεί την ανάμνηση. Το φάρμακο παρεμβαίνει ακριβώς σε αυτή τη διαδικασία και εμποδίζει τον εγκέφαλο να την ανανεώσει.
Στην πράξη το χάπι μπορεί να βοηθήσει ασθενείς να ξεπεράσουν τις φοβίες τους, τις εμμονές τους, διατροφικές διαταραχές, ακόμη και τις ερωτικές τους απογοητεύσεις. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζονται περαιτέρω έρευνες για την επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων του φαρμάκου.
Σε άλλη έρευνα, Καναδοί επιστήμονες ανακοίνωσαν τη δημιουργία ενός χαπιού το οποίο δρα αναστέλλοντας την έκκριση της ορμόνης που σχετίζεται με το στρες (κορτιζόλη) η οποία προκαλεί τα συναισθήματα που συνοδεύουν τις άσχημες αναμνήσεις, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις φέρεται να διαγράφει και τις ίδιες τις επώδυνες αναμνήσεις.
Τα ηθικά διλήμματα
Ο Δρ. Ντάνιελ Σοκόλ, ο οποίος ειδικεύεται σε ζητήματα ιατρικής ηθικής στο University of London, επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Η διαγραφή κακών αναμνήσεων δεν είναι όπως όταν διώχνουμε κάτι το ανεπιθύμητο, ένα σπυρί για παράδειγμα. Οι αναμνήσεις συνδέονται μ’ εμάς τους ίδιους, με την ταυτότητά μας, αποτελούν αυτό που είμαστε σήμερα».
Τα ερωτήματα που αναδύονται στο μυαλό του καθενός όταν μαθαίνει για τέτοιου είδους επαναστατικές τεχνικές είναι πολλά.
Τι γίνεται στη μελλοντική και διόλου απίθανη περίπτωση που οι τεχνικές των επιστημόνων εξελιχθούν ακόμη περισσότερο και γίνει δυνατό ένα «delete» οποιωνδήποτε αναμνήσεων στον εγκέφαλο;
Ίσως είναι επιστημονικά δεοντολογικό και κοινωνικά αποδεκτό να χρησιμοποιείται σε σοβαρές περιπτώσεις διαταραχών, όπως του μετατραυματικού άγχους, όμως ποιος εγγυάται ότι η ανθρώπινη περιέργεια και ματαιοδοξία δεν θα προχωρήσει και σε απλές καθημερινές περιπτώσεις μνήμης και λήθης;
Πολύ εύστοχα τίθενται αυτά τα ερωτήματα μέσα από την ταινία «Η αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού» σε σενάριο του Τσάρλι Κάουφμαν. Εκεί, άνθρωποι της διπλανής πόρτας όλων των ηλικιών πηγαίνουν σε μια ειδική κλινική, στην οποία με μια απλή επέμβαση στον εγκέφαλο μπορούν να σβήσουν συγκεκριμένες αναμνήσεις. Κάποιοι παίρνουν τηλέφωνο έντρομοι για να κλείσουν ραντεβού επειγόντως, δεν αντέχουν το βάρος στη μνήμη τους. Ζητούν να σβήσουν κυρίως αναμνήσεις από σχέσεις, συναισθήματα, σκέψεις, πράξεις: το τίμημα που πληρώνει κανείς για ό,τι ζει... Ζητούν να σβήσουν την ντροπή, την ενοχή, τον πόθο, τον έρωτα. Τα συστατικά της ψυχής, το νόημα της ζωής. Και τότε, αναρωτιόμαστε εμείς οι θεατές, τι μένει μέχρι το θάνατο; Κάπως έτσι η λήθη φέρνει το θάνατο, μικραίνει η απόσταση που χωρίζει την ύπαρξη από την ανυπαρξία, τους ζωντανούς από τους νεκρούς, που τόσο ωραία έχει αποτυπώσει ο Λορέντζος Μαβίλης στο ποίημά του «Λήθη»:
Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε
την πικρία της ζωής.
(…)
Α δε μπορείς παρά να κλαις το δείλι,
τους ζωντανούς τα μάτια σου ας θρηνήσουν:
θέλουν –μα δε βολεί να λησμονήσουν.
Αν θεωρήσουμε ότι το παρελθόν διαμορφώνει το μέλλον μέσα από το παρόν, δηλαδή πως ό,τι ζούμε αυτή την στιγμή, την επόμενη θα έχει γίνει παρελθόν, το οποίο αφήνει τα σημάδια του και επηρεάζει τη μελλοντική συμπεριφορά, τότε πώς μπορούμε να διαχειριστούμε αυτή τη νέα τεχνική και όσες άλλες μελλοντικά ετοιμάζονται; Ως ολοκληρωμένα, δυνατά άτομα που έχουν την ευκαιρία να διορθώσουν αδύναμες στιγμές του παρελθόντος για τις οποίες δεν ευθύνονται (όπως π.χ. σε περιπτώσεις ψυχικά ασθενών πολέμου) ή ως αδύναμα όντα που ξαφνικά τους δίνεται η δύναμη ν’ αλλάξουν ό,τι τους θυμίζει άσχημα πράγματα που οι ίδιοι διέπραξαν στον παρελθόν (π.χ. σε περιπτώσεις υπευθύνων πολέμου); Σε κάθε περίπτωση μήπως τελικά το μέλλον και το παρόν έχουν μεγαλύτερη δύναμη υπό την έννοια ότι δίνουν την ευκαιρία δημιουργίας νέων αναμνήσεων;
Και κάτι τελευταίο: ο ήρωας της ταινίας ζητά να κρατήσει μόνο μια ανάμνηση. Εσείς, ποια θα κρατούσατε;
***
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2005). Μεταγνωστικές Διεργασίες & Αυτο-ρύθμιση (Γνωστική Ψυχολογία), Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Baddeley, A. D. (1986). Working Memory. Oxford: Clarendon Press.
Eysenck,M.W.(2010), Βασικές αρχές Γνωστικής Ψυχολογίας (Επιμ: Ε.Βασιλάκη), Αθήνα: Gutenberg.