«Ο ξεσηκωμός του 1821 υπήρξε κυρίως έργο Ελλήνων στην υπηρεσία του οθωμανού επικυρίαρχου: των προκρίτων του Μοριά ως μέρους της φοροεισπρακτικής μηχανής του κράτους, των αρματολών της Ρούμελης ως φυλάκων των στενών περασμάτων της ενδοχώρας, του ανώτατου κλήρου ως πολιτικού και πνευματικού εκπροσώπου του Γένους υπόλογου στην Υψηλή Πύλη.
Η μακραίωνη τουρκική κυριαρχία δεν αλλοίωσε την ελληνική γλώσσα και την ορθόδοξη πίστη. Έτσι στάθηκε δυνατόν τα γεγονότα της Τριπολιτσάς και του Μεσολογγίου να εξιστορηθούν από πλήθος μεγάλων και μικρών λογίων. Στην κατηγορία των μορφωμένων ανήκουν οι Τερτσέτης και Σπηλιάδης, ενώ στους λίγο πολύ αυτοδίδακτους οι Αινιάν, Κασομούλης και Φωτάκος. Οι συλλογές μαρτυριών για την Τριπολιτσά και το Μεσολόγγι μάς γνωρίζουν τους αγωνιστές που κρατούσαν και το καλαμάρι εκτός από τα όπλα».
Ο εορτασμός της εφετινής 25η Μαρτίου επί της ουσίας αποτελεί το προοίμιο της μεγάλης επετείου για τη συμπλήρωση των 200 ετών από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης που θα κορυφωθεί το 2021 -με πλείστες όσες εκθέσεις, ομιλίες, αφιερώματα, δράσεις.
Μίας επετείου η οποία ακριβώς επειδή αφορά στον θεμέλιο λίθο της σύστασης του νέου ελληνικού κράτους, αποτελεί πρώτης τάξεως ευκαιρία για μία νέα (περισσότερο νηφάλια, εν τέλει) προσέγγιση προσώπων και γεγονότων.
Στο νέο βιβλίο με τίτλο «1821 Τριπολιτσά Μεσολόγγι Πολιορκία και Άλωση» (εκδόσεις Μεταίχμιο), ο ιστορικός και πανεπιστημιακός, Θάνος Μ. Βερέμης φωτίζει, επιλέγοντας και σχολιάζοντας τα λόγια των ίδιων των αγωνιστών, δύο κομβικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης: την πτώση στα χέρια των Ελλήνων της διοικητικής πρωτεύουσας των Οθωμανών, της Τριπολιτσάς, και την πτώση του Μεσολογγίου στα χέρια των Οθωμανών, που σήμανε το τέλος της Επανάστασης στη δυτική Στερεά Ελλάδα.
Η έκδοση είναι χωρισμένη σε δύο μέρη (Α Μέρος Τριπολιτσά - Β Μέρος Μεσολόγγι), των οποίων προηγείται, εν είδει εισαγωγής, σύντομο Χρονολόγιο γεγονότων.
Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, ο κ. Βερέμης παραθέτει βιογραφικά σημειώματα των έξι ανθολογουμένων: Δημήτριος Αινιάν (1800-1881), Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872), Νικόλαος Σπηλιάδης (1786-1867), Σπυρομίλιος ή Σπύρος Μίλιου (Μιχάλη) (1800-1880), Γεώργιος Τερτσέτης (1800-1874), Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος) (1798-1878) -επιλογή που έχει τη σημασία της, αφού, εκτός των άλλων και τουλάχιστον για τους αναγνώστες της νεότερης γενιάς, αποτελεί έναν ευσύνοπτο «οδικό χάρτη», καθώς δίνει στοιχεία για πρόσωπα που στη συλλογική ιστορική μνήμη είναι στη «σκιά» των μεγάλων πρωταγωνιστών.
Ουδεμία «προπαίδεια» απαιτείται, ακόμη και για κάποιον ο οποίος έχει να πιάσει βιβλίο ιστορίας από τα σχολικά χρόνια, οι σελίδες φεύγουν σαν νερό. Η δε γλώσσα στις περιγραφές, στα λόγια των ίδιων των αγωνιστών, είναι απολαυστική -κάποιες φορές έως και συγκινητική.
«.... Όταν εμβήκα εις την Τριπολιτσά, με έδειξαν εις το παζάρι τον πλάτανο όπου εκρέμαγαν τους Έλληνας. Αναστέναξα και είπα: ‘Άιντε, πόσοι από το σόγι μου και από το έθνος μου να εκρεμάσθησαν εκεί’, και διέταξα και τον έκοψαν» (Γ. Τερτσέτη, Άπαντα - Κολοκοτρώνη απομνημονεύματα, τόμος Γ, Γιοβάνης, Αθήνα, 1967, σ. 116).
Ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο:
«... Η πολιορκία και άλωση της Τριπολιτσάς, όπως τη διηγείται ο Φωτάκος, υπήρξε μία από τις πρώτες επιτυχίες του Αγώνα και ήταν έργο ερασιτεχνών του πολέμου. Μικροί και μεγάλοι ηγέτες της Επανάστασης συνέπραξαν για να πέσει στα χέρια των Ελλήνων η διοικητική πρωτεύουσα των Οθωμανών. Σταδιακά οι ένοπλοι μαθήτευσαν σε πολιορκίες και μάχες ανορθόδοξου πολέμου.
Οι αυτοσχεδιασμοί των πολιορκητών της Τριπολιτσάς αντισταθμίζονταν από την ικανότητα και το χάρισμα του αρχηγού της επιχείρησης Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Η επιμελητεία των πολιορκητών βασιζόταν στα εφόδια που προέρχονταν από τις επαρχίες τους. Την οικονομική εποπτεία ανέλαβε ο Κανέλλος Δεληγιάννης, μεγάλος πρόκριτος της Γορτυνίας. Τα πυρομαχικά προέρχονται από τους μπαρουτόμυλους της Δημητσάνας με επικεφαλής του αδελφούς Σπηλιωτόπουλους. Οι Δημητσανίτες, απαλλαγμένοι από τη στρατολόγηση χάρη στον Κολοκοτρώνη, κατάφεραν να παράγουν 500 οκάδες πυρίτιδα την ημέρα, ενώ οι σφαίρες παράγονταν από το μολύβι που υπήρχε στις στέγες μεγάλων κτιρίων.
Από τις σημαντικότερες ενέργειες των πολιορκητών ήταν να εμποδίσουν τα βουνίσια νερά να χύνονται στα υδραγωγεία των Κήπων και των Μύλων της Τριπολιτσάς. Καθώς για μεγάλο διάστημα τούρκοι έγκλειστοι επιχειρούσαν εξόδους για να θερίσουν στα χωράφια τους, οι συγκρούσεις σε όλη την περίμετρο της πολιορκημένης πόλης γενικεύτηκαν. Οι πολιορκητές την παραμονή της άλωσης ξεπερνούσαν τις 10.000, ενώ οι πολιορκημένοι τις 35.000, άντρες και γυναίκες. Στον αριθμό αυτόν θα πρέπει να προστεθούν και περίπου 8.000 πρόσφυγες Τούρκοι από διάφορες περιοχές του Μοριά.
Το Μεσολόγγι, που αποτελεί μία από τις μεγάλες στιγμές του Αγώνα, το υπερασπίστηκαν εμπειροπόλεμοι αγωνιστές και πέρασαν από τις διάσημες «τάπιες» του οχυρού του επώνυμοι του ξεσηκωμού. Τα κείμενα του Σπυρομίλιου και του Κασομούλη διατήρησαν ζωντανή τη μνήμη του μεγάλου γεγονότος.
Η έξοδος των «ελεύθερων πολιορκημένων» έγινε σύμβολο αποφασιστικότητας και εξοικείωσης με τον θάνατο ενός ολόκληρου έθνους. Ο μεγάλος ρομαντικός ζωγράφος της γαλλικής εξέγερσης του 1830, ο Ευγένιος Ντελακρουά, απαθανάτισε το Μεσολόγγι όπως και την καταστροφή της Χίου πριν από αυτό.
Με την πτώση του Μεσολογγίου η Επανάσταση στη δυτική Στερεά Ελλάδα έσβησε. Το μέγιστο μέρος του πληθυσμού εγκατέλειψε τις εργασίες του και κατέφυγε σε ορεινά καταφύγια. Ο Κιουταχής γύρισε ανατολικά με στόχο την Αττική και την Αθήνα. Υποχώρησε για λίγο από την αντίσταση των Ελλήνων στο μοναστήρι της Βαρνάκοβας. Καθώς όμως κάποιοι οπλαρχηγοί επιδόθηκαν σε διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους, πολλά αρματολίκια άλλαξαν χέρια. Ο Κιουταχής εκμεταλλεύτηκε τις εσωτερικές έριδες ωσότου καταλάβει την Ακρόπολη της Αθήνας, ενώ ο Ιμπραήμ αλώνιζε αντιμετωπίζοντας μικρή αντίσταση στον Μοριά. Ήταν η ώρα του Καραϊσκάκη με την εντυπωσιακή του νίκη στην Αράχοβα. Ο πρόωρος θάνατος του έφερε πάλι τους Έλληνες στο χείλος του γκρεμού...»