Πιστεύουν στον Θεό οι Έλληνες; Υπάρχει εξήγηση για τα θαύματα; Είναι όλοι οι επιστήμονες άθεοι; Ο Θύμιος Νικολαΐδης, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, καθώς κι Επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος SOW –Science and Orthodoxy around the World, απαντά σε διαχρονικά ερωτήματα που αφορούν τη σχέση Επιστήμης-Εκκλησίας, καταρρίπτοντας στερεότυπα προς όλες τις κατευθύνσεις.
- Ποια είναι η πραγματική σχέση της Επιστήμης με την Εκκλησία σήμερα;
Οι ιστορικοί των επιστημών οι οποίοι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν ερευνήσει τις σχέσεις εκκλησίας και επιστήμης; υποστηρίζουν τη θέση της πολυπλοκότητας. Για να μιλήσουμε για τους πιο σημαντικούς: O John H. Brooke, (Επιστήμη και θρησκεία: Μια ιστορική προσέγγιση. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2009), ο Ronald Numbers (Ο Γαλιλαίος στη φυλακή, Αθήνα: Ιανός, 2011) και ο Peter Harrison (The Territories of Science and Religion, Chicago: University of Chicago Press, 2015, μεταφράζεται στα ελληνικά) υποστηρίζουν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για μια ενιαία σχέση εκκλησίας-επιστημών. Η σχέση αυτή εξαρτάται από τις περιόδους και τους εκάστοτε εμπλεκομένους. Ως τον 19ο αιώνα, η θρησκεία ταυτιζόταν με τις επιστήμες αλλά και η εκκλησία ως θεσμός ήταν στενά συνυφασμένη με τη διδασκαλία των επιστημών. Ο διαχωρισμός επιστημών – θρησκείας, ο οποίος συντελέστηκε τον 19ο αιώνα, σηματοδότησε μια νέα εποχή σε αυτές τις σχέσεις, και ορισμένες φορές οδήγησε σε συγκρούσεις.
Σήμερα, οι δυο πλευρές επαναπροσδιορίζουν τις δικαιοδοσίες τους και τα όρια μεταξύ τους. Θα πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε για ποιο ζήτημα μιλάμε. Αν μιλάμε για τη σχέση των επιστημών με τη θρησκεία, ή για τη σχέση τους με την Εκκλησία. Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για ένα φιλοσοφικό και γνωσιολογικό θέμα και ο διαμεσολαβητής στον διάλογο είναι η φιλοσοφία, ως κοινή γλώσσα επιστημολογίας και θεολογίας. Στη δεύτερη περίπτωση, μιλάμε για έναν διάλογο των επιστημόνων με έναν θεσμό για θέματα που άπτονται κυρίως της ηθικής στην επιστημονική πρακτική: βιοτεχνολογία, ιατρική, τεχνητή νοημοσύνη, περιβάλλον. Και στις δύο περιπτώσεις τα θέματα προς συζήτηση είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα και αφορούν καίρια ζητήματα της ανθρώπινης διανόησης και πρακτικής. Μέχρι ποιο σημείο η επιστήμη μπορεί να εξηγήσει τον φυσικό κόσμο και το φαινόμενο της ζωής; Ποια είναι τα όρια μεταξύ φυσικού και υπερβατικού; Που και πως εμπλέκεται η θεολογική σκέψη με τη φιλοσοφική σε ό,τι αφορά την κατανόησή μας για τον κόσμο; Υπάρχει τελεολογία στο σύμπαν; Αυτά και άλλα παρόμοια καίρια ερωτήματα αφορούν στον διάλογο επιστήμης και θρησκείας. Όσο για τον διάλογο μεταξύ επιστήμης και Εκκλησίας, αυτός αφορά όπως είπαμε κυρίως ηθικά θέματα. Πότε ξεκινά η νοήμων ζωή; Πόσο μπορούμε να επέμβουμε στη φυσική διαδικασία της αναπαραγωγής και εξέλιξης; Ποια είναι τα διακαιώματα και οι δικαιοδοσίες ενός τεχνητού εγκεφάλου; Κάποια από τα θέματα του διαλόγου επιστημών και Εκκλησίας αφορούν και στην οικονομία, όπως το σημερινό οικολογικό πρόβλημα το οποίο σχετίζεται με τον τρόπο ζωής του παγκοσμιοποιημένου δυτικού κόσμου.
- Είναι η σχέση των Ελλήνων με την εκκλησία ζωντανή ή κληρονομική;
Για να σας απαντήσω σε αυτό, καθώς δεν είμαι ειδικός, θα βασιστώ στις στατιστικές, κυρίως αυτές του Eurobarometer και του Pew Research Center. Καταρχάς υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις στα εκάστοτε αποτελέσματα των σφυγμομετρήσεων που αφορούν τη σχέση των Ελλήνων με την εκκλησία και την πίστη. Παρόλα αυτά, όλες οι στατιστικές δείχνουν τους Έλληνες ως έναν εκ των πλέον θρησκευόμενων λαών της Ευρώπης, Η τελευταία σφυγμομέτρηση για θέματα θρησκείας έγινε από το Pew Reasearch Center το 2018. Η σφυγμομέτρηση αυτή κατατάσσει τους Έλληνες τέταρτους μεταξύ 34 ευρωπαϊκών λαών ως προς το θρησκευτικό συναίσθημα, με πρώτους τους Ρουμάνους και τελευταίους τους Εσθονούς: 55% των Ελλήνων απαντούν ότι η θρησκεία είναι πολύ σημαντική στη ζωή τους, 38% ότι πηγαίνουν στη λειτουργία τουλάχιστο μια φορά την εβδομάδα, 29% ότι προσεύχονται καθημερινά και 59% ότι πιστεύουν με απόλυτη βεβαιότητα στον Θεό. Οι Γάλλοι, οι οποίοι κατατάσσονται εικοστοί έκτοι, έχουν αντίστοιχα ποσοστά 11%, 22%, 11% και 11%, ενώ οι γείτονές μας Βούλγαροι έρχονται δέκατοι όγδοοι με 19%, 19%, 15% και 30% (http://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/12/05/how-do-european-countries-differ-in-religious-commitment/).
- Χρειάζεται ένας επιστήμονας της εμβέλειας του Στήβεν Χόκινγκ για να τολμήσει να πει δημόσια ότι δεν υπάρχει Θεός;
Δεν νομίζω. Aπό τον Laplace και μετά η δήλωση αυτή έχει γίνει κοινός τόπος. Εξαρτάται από τις χώρες. Στη Γαλλία για παράδειγμα, ένας επιστήμονας χρειάζεται αρκετό κουράγιο να δηλώσει δημόσια ότι πιστεύει στον Θεό. Στην Ελλάδα, παρά τη θρησκευτικότητα των Ελλήνων, είναι (λανθασμένος) κοινός τόπος ότι οι όλοι οι επιστήμονες είναι άθεοι.
- Ποια είναι τα αντεπιχειρήματα που παραθέτει η Εκκλησία στην Δαρβινική θεωρία;
Καταρχάς δεν υπάρχει κάποια κοινή άποψη της Εκκλησίας για την θεωρία της εξέλιξης (πιο σωστός όρος, διότι η δαρβινική θεωρία έχει πολύ προχωρήσει από την εποχή του Δαρβίνου). Κάποιο θεολόγοι συμφωνούν με τη θεωρία αυτή, ακολουθώντας τα λόγια του μεγάλου εξελικτιστή και συνάμα ορθόδοξου Θεοδόσιου Ντομπζάνσκυ ότι «τίποτα στη βιολογία δεν έχει νόημα, αν δεν ιδωθεί στο φως της εξέλιξης»(βλ, Κ. Κριμπάς, Ο δαρβινισμός στη Ελλάδα, Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2017). Στην ανοιχτή βάση δεδομένων του προγράμματος SOW – Science and Orthodoxy around the World (http://project-sow.org/)μπορεί κανείς να διαπιστώσει την πολυπλοκότητα της αντιμετώπισης της θεωρίας της εξέλιξης από τους ορθόδοξους θεολόγους και διανοητές. Όπως πάντα βέβαια, υπάρχουν οι κοινοί τόποι και οι προκαταλήψεις των πολλών, είτε αυτοί είναι πιστοί είτε όχι, οι οποίοι βασίζονται στη μερική μόνο κατανόηση ενός θέματος. Η αρχική αντίδραση της Εκκλησίας αλλά και της πλειοψηφίας των Ελλήνων ορθοδόξων ήταν ότι δεν μπορεί ο Θεός να έφτιαξε τον άνθρωπo από ένα κτήνος, πόσο μάλλον τους Έλληνες! (βλ. Κριμπάς, σελ. 16). Βέβαια η εξελικτική θεωρία δεν μιλάει για καταγωγή του ανθρώπου από τον πίθηκο, αλλά για έναν κοινό πρόγονο. Δεν μιλάει επίσης για εξέλιξη με την έννοια της βελτίωσης αλλά της προσαρμογής σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Σήμερα ο διάλογος είναι πιο σοβαρός, με γνωστούς εξελικτικούς γενετιστές να δηλώνουν χριστιανοί ορθόδοξοι, όπως η Gayle Woloschak ή ο Στυλιανός Αντωναράκης.
-Υπάρχει κάποια επιστημονική εξήγηση για τα θαύματα;
Δεν νομίζω κάποιος επιστήμονας να σας απαντούσε καταφατικά. Ούτε όμως η πλειοψηφία των θεολόγων. Υπάρχουν πολλές απόψεις των σημερινών θεολόγων για τα θαύματα. Κάποιοι δυτικοί θεολόγοι αρνούνται πλήρως την πραγματικότητα του θαύματος και μιλούν για αλληγορίες και συμβολισμούς. Κάποιο άλλοι μιλούν για δυο κόσμους, τη δημιουργία και τον κόσμο του Θεού. Είναι γεγονός ότι στην ορθόδοξη παράδοση το θαύμα έχει μεγάλη σημασία. Είναι ένα θέμα εξαιρετικά ενδιαφέρον και θα αφιερώσουμε μια ημερίδα στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2019 για την ιστορία του θαύματος στον Ορθόδοξο κόσμο από το Βυζάντιο έως σήμερα, αλλά και για τη σημερινή αντιμετώπιση του θαύματος από θεολόγους και επιστήμονες.
- Ποια είναι η δική σας σκέψη για τον συγκερασμό της τριπλέτας Επιστήμη-Σχολείο-Εκκλησία;
Πιστεύω ότι ύστερα από κορώνες ένθεν κι ένθεν και επαναλήψεων κοινών τόπων βασισμένων στην άγνοια της ιστορίας αλλά και της επιστήμης, βλέπουμε να οργανώνεται σιγά σιγά ένας σοβαρός διάλογος, παρόμοιος με αυτόν που έχει οργανωθεί εδώ και αρκετά χρόνια στον δυτικό χριστιανισμό. Ο διάλογος αυτός γίνεται σε δυο επίπεδα. Στο ακαδημαϊκό, μεταξύ θεολόγων, θετικών επιστημόνων, φιλοσόφων, ιστορικών, παιδαγωγών κλπ και στο θεσμικό, μεταξύ Εκκλησίας και κρατικών φορέων. Εμάς μας αφορά μόνο το ακαδημαϊκό κομμάτι του διαλόγου. Η επιστήμη, συνυφασμένη με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, είναι το βασικό συστατικό του σημερινού παγκόσμιου πολιτισμού. Όμως άλλο επιστήμη, άλλο επιστημονισμός. Δεν μπορεί η κοινωνία, χωρίς τον κίνδυνο να απανθρωπιστεί, να αγνοήσει τη φιλοσοφική και τη θεολογική σκέψη. Πιστεύω επίσης ότι καθώς ένα από τα βασικά συστατικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι ο χριστιανισμός, κάποιες σχετικές γνώσεις είναι απαραίτητες στη βασική εκπαίδευση. Το απλούστερο παράδειγμα είναι η ευρωπαϊκή τέχνη. Χωρίς γνώσεις της ελληνικής μυθολογίας και της παλαιάς και καινής διαθήκης, πόσα μπορεί να καταλάβει κανείς σε μια επίσκεψή του στα σπουδαιότερα μουσεία της Ευρώπης;
* Ο Θύμιος Νικολαΐδης είναι Διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, καθώς κι Επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος SOW –Science and Orthodoxy around the World, http://project-sow.org/