Τι να κάνετε για να μην μεγαλώσετε ένα παιδί θύτη σεξουαλικής παρενόχλησης ή/και κακοποίησης

Αν θα έπρεπε να αναφέρουμε ένα από τα πράγματα για τα οποία είμαστε ευγνώμονες για το κίνημα MeToo, είναι που φανέρωσε την τρομακτική έκταση της σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας και της σεξουαλικής βίας λόγω φύλου σε όλο τον κόσμο.

Έχω εξουσία πάνω σου και άρα παίρνω ότι θέλω ακόμα και με τη βία. Δεν έχω μάθει να σέβομαι τη γυναίκα και την θεωρώ υποχείριό μου. Ο ρόλος του «μάτσο» άντρα, αυτή η «παραδοσιακή ιδεολογία ανδρισμού», η «τοξική αρρενωπότητα», που θεωρεί τις γυναίκες κάτι υποδεέστερο.

Αυτές οι συμπεριφορές πολλές φορές «μπολιάζονται» από μικρή ηλικία. Ή τουλάχιστον, δεν κόβονται από νωρίς.

Τι σημάδια πρέπει να εντοπίσουν οι γονείς στα παιδιά τους για να τους θορυβήσουν; Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να καλλιεργήσουν την κουλτούρα του σεβασμού στα παιδιά τους; Τι πρέπει να γίνεις το σχολείο; Μιλήσαμε με την ψυχολόγο, οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια, Νικολέττα Μπόγκα.

Οι γονείς ως πρότυπο

Όπως μας λέει η κα Μπόγκα, το Α και το Ω είναι να λειτουργούν οι γονείς ως πρότυπο για το παιδί. «Οι γονείς θα πρέπει και από τον δικό τους ρόλο να μπορούν να δώσουν στο παιδί την εικόνα που χρειάζεται να έχει, έτσι ώστε να έχει μία σεξουαλικά πρέπουσα συμπεριφορά. Αν η μαμά είναι η ίδια θύμα παρενόχλησης μέσα στο σπίτι, ή αν υπάρχει λεκτική και σωματική βία, χρειάζεται και με τον τρόπο της να δείξει ότι αυτό δεν το ανέχεται. Ότι μπορεί και βάζει ένα τέλος σε αυτό, ότι δεν γίνεται η ίδια θύμα, για να μην γίνει και το παιδί ούτε θύμα ούτε θύτης. Αντίστοιχα, άμα ο πατέρας είναι λεκτικά ή σωματικά βίαιος, είτε προς τον άλλο γονέα, είτε προς ενήλικα, είτε προς το ίδιο το παιδί, εκείνο μπορεί να υιοθετήσει αυτή τη συμπεριφορά γιατί την θεωρεί ως πρέπουσα, ως κάτι αποδεκτό. Δεν είναι δυνατόν δηλαδή να ασκούμε σωματική βία σε ένα παιδί και να του λέμε μετά «μη χτυπάς». Είναι πολύ σημαντικό να έχει το παιδί τέτοια βιώματα από τους γονείς του. Ουσιαστικά λειτουργούν σαν πρότυπο και στο τι να κάνουμε και στο τι να μην κάνουμε».

Όπως μας λέει η κα Μπόγκα, σε αυτό το θέμα παίζει πολύ μεγάλο ρόλο ο πατέρας, πως μιλάει στο παιδί, πως συμπεριφέρεται στην γυναίκα του, πως συμπεριφέρεται στην κόρη του, αν έχει. Αν στο σπίτι που υπάρχει ένα κορίτσι και ένα αγόρι, τους μάθουμε τον διαχωρισμό, στον σεβασμό στα δικαιώματα, έτσι θα μάθουν και τα παιδιά και θα κάνουν στη ζωή τους.

- Άρα πέρα από το ότι είμαστε πρότυπο σωστής συμπεριφοράς, περνάμε συνέχεια τα μηνύματα του σεβασμού στον άλλο άνθρωπο, είτε είναι αγόρι είτε είναι κορίτσι;

-Κυρίως το να μπαίνω στη θέση του άλλου. Την ενσυναίσθηση όπως λέμε εμείς. Δεν είναι καθόλου εύκολο να μπεις κυριολεκτικά στη θέση του άλλου. Πολλές φορές κάνουμε το λάθος, για παράδειγμα, να χτυπήσουμε το παιδί για να δει ότι πονάει, οπότε δεν θα χτυπήσει ξανά ούτε εκείνο. Δεν λειτουργεί έτσι η ενσυναίσθηση στο κομμάτι της επιθετικότητας. Η ενσυναίσθηση γίνεται μέσα από τα λόγια, μέσα από τη συζήτηση, μέσα από το «αν ήσουν εσύ στη θέση του, πώς θα ένιωθες; Τι θα έκανες;». Και σε παιδιά που είναι προσχολικής ηλικίας, πολλά από αυτά μπορούν να περάσουμε και μέσα από το συμβολικό παιχνίδι, μέσα από τις κούκλες, μέσα από τα αυτοκινητάκια. Για παράδειγμα, παίζουμε με τα αυτοκινητάκια και του δείχνουμε ότι πρώτα περνάει το ένα και μετά το άλλο, του μαθαίνουμε πως παραχωρούμε τη θέση μας, που πρέπει να συνεργαστούμε κτλ. Έννοιες που είναι πιο εύκολο να καταλάβουν μέσα από το παιχνίδι.

Επιθετικότητα

Όπως μας λέει, ένα ανησυχητικό σημάδι είναι η επιθετικότητα του παιδιού. Υπό προϋποθέσεις όμως.

-Το να δείξει κάποια επιθετικότητα στα παιχνίδια του κατά την ώρα που παίζει, δεν είναι τις περισσότερες φορές ανησυχητικό. Γιατί συνήθως το παιχνίδι είναι ένας χώρος που το παιδί επιτρέπεται να βγάλει όλα αυτά τα συναισθήματά που έχει, τον θυμό, τον φόβο, την ανησυχία, την επιθετικότητα. Και είναι καλό να αφήνουμε το παιδί να εκδηλώνει αυτά τα συναισθήματα μέσα στο παιχνίδι. Μετά βέβαια χρειάζεται κάπως να το πλαισιώσουμε. Να το συζητήσουμε μαζί του. Αν είναι να μοτίβο όμως το οποίο επαναλαμβάνεται, χρειάζεται να το δούμε πιο προσεκτικά. Να το συζητήσουμε μαζί του για να καταλάβουμε από πού προήλθε, αν έχει βιώσει κάτι, αν μιμείται κάτι. Και σε κάποιες περιπτώσεις ίσως χρειαστεί να ζητήσουμε την βοήθεια του ειδικού, αν δούμε ότι ένα παιδί είναι αρκετά στρεσαρισμένο, είναι πάρα πολύ επιθετικό, πλέον όχι μόνο στο παιχνίδι αλλά και εκτός παιχνιδιού, σε φίλους, σε άλλα παιδιά, σε εμάς τους ίδιους τους γονείς.

-Άρα το πρώτο σημάδι είναι η επιθετικότητα;

-Ναι, η επιθετικότητα η οποία μπορεί να είναι σωματική ή λεκτική. Αυτό βέβαια εξαρτάται και από την ηλικία. Αν το παιδί είναι από δύο έως τεσσάρων ετών, σε αυτή την ηλικία είναι αρκετά εγωκεντρικά, ασχολούνται πάρα πολύ με τον εαυτό τους και δεν τα ενδιαφέρει ο συνομήλικος, οπότε γίνονται επιθετικά. Και θα δαγκώσουν και θα χτυπήσουν. Γιατί το συναίσθημά τους πάει από το μηδέν στο 10 κατευθείαν, είναι ακατέργαστο. Αυτό είναι επιτρεπτό τόσο, όσο. Αν είναι κάτι το οποίο βλέπουμε ότι κρατάει πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και επαναλαμβάνεται, πρέπει να το οριοθετήσουμε. Οι γονείς να πάρουν κάποια καθοδήγηση ώστε το παιδί να εκδηλώνει το θυμό του με έναν άλλο τρόπο.

-Ένα τρόπος για να το κάνουμε αυτό είναι να κατανοήσουμε εκείνη την ώρα γιατί είναι θυμωμένο το παιδί, να χαμηλώσουμε στο ύψος του (πολύ σημαντικό να μην το βλέπουμε αφ’ υψηλού), να μιλήσουμε και να κατανοήσουμε γιατί είναι θυμωμένο. «Πολλές φορές εκείνη την ώρα αυτό που θέλουν πιο πολύ είναι μία αγκαλιά και μία ανακούφιση. Εκ των υστέρων να γίνει μια μικρή συζήτηση. Να του εξηγήσουμε το συναίσθημα που ένιωσε, τι άλλο θα μπορούσε να κάνει εκείνη τη στιγμή. Και αυτή είναι μια συζήτηση που πρέπει να επαναλαμβάνουμε συχνά και με πολλές αφορμές, γιατί τα παιδιά δυσκολεύονται πάρα πολύ να το ακολουθήσουν. Δεν είναι γιατί είναι απαραιτήτως χειριστικά. Πολλές φορές τα λέμε χειριστικά, κακομαθημένα, αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν μπορούν να ελέγξουν τα συναισθήματά τους εκείνη την ώρα. Εδώ εμείς οι ενήλικες δεν μπορούμε πολλές φορές να το κάνουμε. Και αν εμείς δεν είμαστε ψύχραιμοι, αν εμείς αρχίζουμε να φωνάζουμε και βγαίνουμε εκτός εαυτού, αυτό ταράζει ακόμα περισσότερο τα παιδιά. Φανταστείτε όταν εμείς είμαστε θυμωμένοι και έρθει κάποιος και μας φωνάξει, και η δική μας ένταση ανεβαίνει. Εκείνη την ώρα θέλουμε κάποιον να μας καλμάρει».

-Καταλαβαίνω από την συζήτησή μας ότι όλα ξεκινάνε από πολύ νωρίς και από πολύ μικρά κομματάκια;

-Ναι. Και πολλές φορές είναι πράγματα τα οποία δεν τα λέμε, είναι περισσότερο αυτά που νιώθουμε κι αυτά που κάνουμε, τα οποία αντιλαμβάνονται τα παιδιά και μιμούνται. Γιατί και να του πω ότι είναι κακό να βρίζεις, αν εγώ βρίζω, σε ένα τσακωμό στο αυτοκίνητο για παράδειγμα που είναι το παιδί μου και με ακούει, αυτό μένει στο παιδί. Μένει το τι κάνουμε, όχι τόσο το τι λέμε στην θεωρία. Πώς συμπεριφερόμαστε στο συνάνθρωπο μας, αν τους σεβόμαστε, πως βοηθάμε όταν έχει κάποιος ανάγκη. Ή τα σχόλια που μπορεί να κάνει ο πατέρας για κάποια γυναίκα που θα δει στον δρόμο. Και τέτοια λεκτικά πράγματα χρειάζεται να τα έχουμε κατά νου. Γιατί ο τρόπος που τα λέμε κι εμείς οι ενήλικες πολλές φορές είναι λίγο αυθόρμητος και ακατέργαστος. Και το παιδί δεν καταλαβαίνει πάντα τη διαφοροποίηση της συνθήκης, το πως την μια φορά είναι αστείο αλλά την άλλη δεν είναι πρέπουσα συμπεριφορά.

Μιλάμε για το σεξ

Σημαντική για το θέμα είναι και η σωστή σεξουαλική εκπαίδευση του παιδιού. Να του μάθουμε τον σεβασμό. Σύμφωνα με την κα Μπόγκα. όταν το παιδί γνωρίζει για το σεξ (ανάλογα την ηλικία του βέβαια) ξέρει τι θέλει και τι όχι, μπορεί να το ελέγξει και να το εκφράσει και γνωρίζει πώς να προστατευθεί από κινδύνους. Εξάλλου, αν δεν ενημερωθεί από εμάς, θα αναζητήσει την πληροφορία από άλλες πηγές τις οποίες δεν μπορούμε να ελέγξουμε.

-Σε ποια ηλικία μπορούμε να αρχίσουμε να μιλάμε στο παιδί για το σεξ;

-Η σεξουαλική εκπαίδευση πρέπει να ξεκινάει από βρέφος. Ονοματίζουμε όλα τα μέρη του σώματος του κανονικά, ακόμα και τα γεννητικά όργανα. Από εκεί ξεκινάει ο σεβασμός για το σώμα και σιγά-σιγά συνήθως το παιδί αρχίζει και κάνει ερωτήσεις. Και πολλές φορές όταν έχει παραδείγματα γύρω του. Δηλαδή αν δει στο οικογενειακό περιβάλλον ή στο φιλικό, μία έγκυο, μπορεί το ίδιο το παιδί να ρωτήσει πως έμεινε έγκυος. Όποτε παίρνουμε αυτή την αφορμή και του λέμε όσες πληροφορίες, χρειάζεται ανάλογα με την ηλικία του. Δεν θα πούμε σε ένα παιδί τριών χρονών ακριβώς τη διαδικασία, ούτε χρειάζεται να του δείξουμε πολύ λεπτομερείς εικόνες. Από την άλλη, χρειάζεται να του πούμε ότι αφορά τον άντρα και τη γυναίκα. Ιστορίες ότι φυτρώνουν στα λάχανα ή ότι το φέρνει ο πελαργός είναι ιστορίες που προσπαθεί το παιδί να τις εντάξει στην πραγματικότητα και δεν του βγάζουν νόημα. Άρα χρειάζεται να είμαστε όσο πιο κοντά στην πραγματικότητα γίνεται, χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Αν το παιδί εξακολουθεί να έχει απορίες, θα έρθει ξανά να μας ρωτήσει, οπότε το πάμε και λίγο παρακάτω. Αν το παιδί δεν καταλαβαίνει τι του λέμε ή δεν το ενδιαφέρει, θα φύγει από τη συζήτηση και είναι κι αυτό ένα δείγμα ότι μέχρι εκεί μπορεί να καταλάβει, μέχρι εκεί μπορεί να ακούσει. Όποτε είναι έτοιμο, θα έρθει ξανά. Υπάρχουν πάρα πολύ χρήσιμα βιβλία σχετικά με το θέμα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι γονείς (προτάσεις στο τέλος του κειμένου).

Πολλές φορές, επίσης, μπορεί το παιδί να έρθει με μία ερώτηση, όπως το τι σημαίνει γκέι, ή βιασμός και εκείνη την ώρα να μας βρει απροετοίμαστους. Αν εκείνη την ώρα δυσκολευτούμε, μπορούμε να του πούμε ότι «είναι πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση, άσε μου λίγο χρόνο να το σκεφτώ και θα σου απαντήσω». Είναι πολύ καλύτερο από το να πούμε κάτι βιαστικό εκείνη την ώρα. Μπορεί ο γονιός να πάρει τον χρόνο του να σκεφτούμε τι θέλει να επικοινωνήσει στο παιδί και μετά από μια, δύο μέρες να επανέλθει -να το θυμηθεί όμως, μην το αφήσει σε εκκρεμότητα.

Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στο σχολείο

Για την κα Μπόγκα, πολύ βασική είναι και η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία, η οποία θα είναι μόνιμη, όχι όταν προκύπτει ένα θέμα.

«Σε όποιες χώρες έχουν δημιουργηθεί προγράμματα, τα οποία έχουν μπει στα σχολεία σε όλες τις βαθμίδες και γίνονται παράλληλα με τα μαθήματα -όχι όποτε υπάρχει ανάγκη ή αν σε ένα σχολείο δημιουργηθεί κάποιο θέμα- έχει αποδειχθεί ότι βοηθάει πάρα πολύ. Και δεν είναι μόνο να πεις στα παιδιά κάποια πράγματα, είναι και να τα βιώσουμε, να παίξουν όλα μαζί, να χωριστούν σε ομάδες και να έχουν έναν κοινό στόχο, να δουν πως δουλεύει η συνεργασία, πως σέβομαι τον άλλον. Γιατί τα λόγια, ναι, βοηθάνε, αλλά πιο πολύ βοηθάει στα παιδιά η πράξη και το παιχνίδι, για να μπορούν να μάθουν κάποια πράγματα. Αν αυτό είναι μέσα στην καθημερινότητά τους, μία με δύο ώρες την εβδομάδα, κάθε σχολική χρονιά και ανάλογα με την ηλικία τους να αλλάζει το πρόγραμμα, σίγουρα θα τα βοηθήσει πολύ».

***

Στο εμπόριο υπάρχει μια πληθώρα βιβλίων που άπτονται το θέμα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης από τα οποία μπορείτε να διαλέξετε το βιβλίο που νιώθετε ότι ταιριάζει περισσότερο τόσο στο παιδί σας, όσο και σε εσάς. Μια ενδεικτικό βιβλιογραφία είναι η εξής:

Κυρίως, για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας:

• Diaz-Morfa, R. (2003). Θέλω να μάθω για το σεξ. Εκδόσεις Καστανιώτη
• Diaz-Morfa, R. (1996). Τι κάνουν ο μπαμπάς και η μαμά. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή
• Harris, H.R. (2012). Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός. Εκδόσεις Πατάκη
• Harris, H.R. (2010). Ας μιλήσουμε για το σεξ. Εκδόσεις Πατάκη
• Γκαισλερ, Ντ. (2013). Ήμουν και εγώ μέσα στην κοιλιά σου, μαμά; Εκδόσεις Ψυχογιός
• Καραντινού, Ε. (2011). Πως γίνονται τα μωρά. Εκδόσεις Άγκυρα
• Μανδηλαράς, Φ. (2009). Πως γεννιούνται τα παιδιά; Εκδόσεις Πατάκη
• Morfa, J.D. (2015). Ερωτήσεις και απαντήσεις για τη σεξουαλικότητα. Αθήνα: Εκδόσεις Susaeta
• Χάνσον, Γκ. Ο Περ, η Ίντα και το μικρούτσικο. Εκδόσεισ Ηράκλειτος

Για τους γονείς:

• Αμερικάνικος Σύνδεσμος για τη Μελέτη Παιδικών Προβλημάτων (1987). Τι να λέτε στα παιδιά σας για το σεξ. Αθήνα: Εκδόσεις Αρσενίδη
• Γιωσαφάτ, Μ. (2010). Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια: Η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του παιδιού και ο ρόλος των γονιών, μια ψυχαναλυτική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός
• Berkenkamp, L. & Atkins, S.C. (2005). Πώς να μιλήσετε στα παιδιά σας για το σεξ: Ένας οδηγός για γονείς παιδιών από 2 έως 11 χρονών. Αθήνα: Εκδόσεις Lector
• June, M. (2010). Κουβεντιάζοντας για το σεξ, με τα μικρά μας παιδιά. Εκδόσεις Θυμάρι