Πριν από 12 χρόνια η Νορβηγία άλλαξε το σύστημα που φυλακίζει τους εγκληματίες. Και ιδού τα αποτελέσματα.
Το BBC έκανε μία αποστολή στη Νορβηγία και προσπάθησε να δει πως το νέο σύστημα της χώρας που σταμάτησε τον εγκλεισμό και έδωσε νέες ευκαιρίες στους ανθρώπους που έχουν καταδικαστεί για κάποιο έγκλημα, έφερε αποτέλεσμα.
Το θέμα ξεκινάμε με μια σκηνή από ένα μάθημα γιόγκα. Όχι, δεν έχει επισκεφθεί κάποιο γυμναστήριο αλλά μια φυλακή. Το Χάλντεν της Νορβηγίας, που είναι μια φυλακή υψίστης ασφαλείας. Ξυπόλυτοι δολοφόνοι, βιαστές και έμποροι ναρκωτικών, πάνω σε στρώματα γυμναστικής, ακολουθούν τις οδηγίες της γυμνάστριας.
«Τους ηρεμεί», λέει ο επικεφαλής των φυλακών, Αρε Χόινταλ. «Δεν θέλουμε θυμό και βία σε αυτό το μέρος. Θέλουμε ήρεμους κρατούμενους».
Αυτή η ήρεμη βέβαια δεν είναι φθηνή. Μία θέση σε αυτές τις φυλακές στοιχίζουν περίπου 109.000 ευρώ τον χρόνο. Το μέσο ετήσιο κόστος για μία θέση στις φυλακές της Αγγλίας είναι περίπου 45.000.
Όσο μιλάνε, δίπλα τους ένας υπάλληλος των φυλακών περνά με ένα σκούτερ και δύο κρατούμενοι τρέχουν δίπλα του σε σταθερό ρυθμό.
Ο διευθυντής των φυλακών γέλα. «Λέγεται δυναμική ασφάλεια» λέει, έχοντας διαβάσει το απορημένο ύφος της δημοσιογράφου. «Οι υπάλληλοι και οι κρατούμενοι είναι μαζί σε δραστηριότητες όλη την ώρα. Τρώνε μαζί, παίζουν βόλεϊ, κάνουν διάφορες δραστηριότητες που τους βοηθούν πραγματικά να κοινωνικοποιηθούν με τους κρατούμενους, να τους μιλούν και να τους κινητοποιούν».
Όταν ο Χόινταλ ξεκίνησε την καριέρα του, στις αρχές δεκαετίας του 80, οι φυλακές αυτές ήταν τελείως διαφορετικές. Υπήρχε μία σκληρή φιλοσοφία και κουλτούρα, η οποία επικεντρωνόταν στην ασφάλεια και τον εγκλεισμό. Και το ποσοστό υποτροπής ήταν περίπου στο 60% με 70%, όπως στις ΗΠΑ.
Όμως τότε έγινε μια μεγάλη αλλαγή στη Νορβηγία. Μία μεταρρύθμιση που επικεντρωνόταν λιγότερο στην εκδίκηση και περισσότερο στον σωφρονισμό και την κοινωνικοποίηση.
Κρατούμενοι που το προηγούμενο διάστημα περνούσαν την ημέρα τους κλειδωμένοι, τώρα εκπαιδεύονται, γυμνάζονται, κάνουν δραστηριότητες, ενώ ο ρόλος των σωφρονιστικών υπαλλήλων αλλάξει εντελώς. Άλλαξε και όρος «φύλακες». «Είμαστε υπάλληλοι φυλακών και φυσικά φροντίζουμε ο κρατούμενος να εκτίσει την ποινή του, αλλά παράλληλα προσπαθούμε να τον βοηθήσουμε να γίνει καλύτερος άνθρωπος. Είμαστε μέντορες, πρότυπα, προπονητές τους».
Και αυτή η μεγάλη αλλαγή, έφερε απτά αποτελέσματα. Η υποτροπή σε νέα αδικήματα μειώθηκε στο μόλις 20% στα δύο χρόνια και 25% στα πέντε χρόνια. Στην Βρετανία η υποτροπή είναι περίπου 50% μετά από μόλις ένα χρόνο.
Το κτίριο
Η αρχιτεκτονική του νέου συστήματος έχεις σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε οι κρατούμενοι να μην αισθάνονται ως κρατούμενοι, να μειώνεται το ψυχολογικό άγχος και να έρχονται σε αρμονία με το περιβάλλον. Μόνο από το κτίριο, που στοίχισε πάνω από 150 εκατ. ευρώ, και τα βραβεία που έχει πάρει για το μήνυμα μινιμαλιστικό του στυλ, δίνει μία αίσθηση περί τίνος πρόκειται.
Εδώ τα δωμάτια μοιάζουν περισσότερο με φοιτητικές εστίες παρά με κελιά. Ο κάθε κρατούμενος έχει το δικό του δωμάτιο, με δικό του μπάνιο, ψυγείο, τηλεόραση και θέα στο δάσος.
Σε οποιονδήποτε μπορεί να ρωτήσει «μήπως όλο αυτό είναι υπερβολικό», ο διευθυντής των φυλακών απαντά: «Δεν είναι εύκολο να στερείς σε κάποιον την ελευθερία του. Στη Νορβηγία η ποινή είναι ότι στερείς την ελευθερία κάποιον. Όλα τα άλλα δικαιώματα παραμένουν. Οι κρατούμενοι μπορούν να ψηφίσουν, μπορούν να έχουν πρόσβαση στο σχολείο, το σύστημα υγείας. Έχουν τα ίδια δικαιώματα με τον οποιοδήποτε Νορβηγό πολίτη. Γιατί οι κρατούμενοι είναι άνθρωποι. Έχουν κάνει κάτι κακό, πρέπει να τιμωρηθούν, αλλά παραμένουν ανθρώπινα όντα».
Στις φυλακές υπάρχει και συνεργείο αυτοκινήτων όπου εργάζονται κρατούμενοι. Όπως όλοι τους, φεύγουν από τα κελιά τους στις 7.30 κάθε πρωί και πιάνουν δουλειά στις 8.15.
Αν εξαιρέσουμε την μια ώρα ξεκούραση το μεσημέρι, που την περνούν μέσα στα κελιά τους, δεν κλειδώνονται ξανά καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας, παρά μόνο στις 8.30 το βράδυ.
Η ιδέα είναι να τους δώσουν το αίσθημα της κανονικότητας και να τους βοηθήσουν ώστε να προετοιμάσουν τη ζωή τους για το επόμενο βήμα, όταν θα βγουν από την φυλακή.
Οι περισσότεροι κρατούμενοι, όταν αποφυλακιστούν από το Χάλντεν, είναι εξειδικευμένοι μηχανικοί, ξυλουργοί ή σεφ.
«Αρχίσουμε να οργανώνουμε την αποφυλάκιση τους από την πρώτη μέρα που θα φτάσουν εδώ», εξηγεί ο διευθυντής των φυλακών.
Περνάνε από το ξυλουργείο, όπου πολλοί κρατούμενοι φτιάχνουν ξύλινα σπίτια και παγκάκια για να διακοσμήσουν μία νέα φυλακή που φτιάχνεται στα νότια της Νορβηγίας.
«Όλοι αυτοί οι κρατούμενοι κάποια στιγμή θα αποφυλακιστούν. Στη Νορβηγία δεν υπάρχουν ισόβια. Αυτό σημαίνει ότι αποφυλακίζουμε τον νέο σου γείτονα. Αν τους αντιμετωπίσουμε σαν ζώα μέσα στις φυλακές, θα συμπεριφέρονται σαν ζώα και έξω».
Στη Νορβηγία δεν υπάρχει η λογική των ισοβίων. Η μέγιστη ποινή είναι 21 χρόνια, αλλά νόμος επιτρέπει την προληπτική κράτηση, που σημαίνει επέκταση μιας ποινή με προσαυξήσεις πενταετίας, εάν ο κρατούμενος θεωρείται συνεχής απειλή για την κοινωνία.
Στο στούντιο με τους γραφίστες, ο Φρέντρικ ετοιμάζει ένα φυλλάδιο για την προώθηση ενός βιβλίο συνταγών των φυλακών. Έχει καταδικαστεί σε 15 χρόνια για δολοφονία. Λέει ότι καθημερινά παλεύει μέσα του για αυτό που έχει κάνει και για τον πόνο που προκάλεσες.
Μέσα στις φυλακές κατάφερε να πάρει ένα πτυχίο γραφίστα, πέρασε άλλες 8 εξετάσεις με πολύ καλούς βαθμούς και τώρα σπουδάζει μαθηματικά και φυσική. Είναι ευχαριστημένος που περνάει το χρόνο του μέσα στις φυλακές κάνοντας κάτι για το μέλλον του. «Εάν δεν έχεις ευκαιρίες και είσαι απλά κλειδωμένος σε ένα κελί, δεν γίνεσαι καλός πολίτης» λέει ο Φρέντρικ.
Στην Αγγλία, για να εκπαιδεύσεις ένα υπάλληλο φυλακών, χρειάζονται μόλις 12 βδομάδες. Στη Νορβηγία χρειάζονται δύο με τρία χρόνια. Πρέπει να μπουν στην λογική του σωφρονισμού.
Στις φυλακές του Χάλντεν υπάρχουν 258 κρατούμενοι και 290 υπάλληλοι, εκ των οποίων 190 σωφρονιστικοί υπάλληλοι. Οι υπόλοιποι δουλεύουν στα εργαστήρια, είναι καθηγητές ή διοικητικό προσωπικό.
Στην Σκωτία, την Αγγλία και την Ουαλία, έχουν το υψηλότερο ποσοστό φυλακίσεων στη Δυτική Ευρώπη. Στη Σκωτία φυλακίζονται 150 άνθρωποι ανά 100.000, στην Αγγλία και την Ουαλία περίπου 140. Στη Νορβηγία, ο αριθμός είναι 63.
Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει δυνατότητα σε κάθε υπάλληλο φυλακής να δίνεται η ευθύνη μέχρι και τριών κρατουμένων. Ο υπάλληλος βοηθά τον κρατούμενο που έχει υπ’ ευθύνη του να συμπληρώνει τις αιτήσεις του και να του λέει τα παράπονά του.
Όταν η δημοσιογράφος ρωτήσει τον διευθυντή για το επίπεδο της βίας στην φυλακή του, εκείνος δείχνει να εκπλήσσεται. Όταν του λέει δημοσιογράφος ότι στην Αγγλία και στην Ουαλία, οι επιθέσεις σε προσωπικό των φυλακών έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί τα τελευταία πέντε χρόνια και το 2018 έγιναν 10.213 επιθέσεις, εκ των οποίων 995 σοβαρές, εκείνος ξύνει το κεφάλι του με απορία. «Φυσικά σε κάποιες από τις παλιές μας φυλακές είχαμε περιστασιακά περιστατικά βίας, αλλά πραγματικά δεν θυμάμαι το τελευταίο περιστατικό βίας εδώ μέσα. Ίσως να είχαμε 1 με 2 περιστατικά φτυσίματος;».