Το παιδί μας αυτοτραυματίστηκε: Αυτοτιμωρία ή εκτόνωση - Πώς το χειριζόμαστε

Ευρήματα σοκ πανελλαδικής μελέτης θέλουν το 14% των παιδιών από 8 έως 17 ετών στην Ελλάδα να αναφέρει τουλάχιστον ένα επεισόδιο αυτοτραυματισμού. Η μελέτη που διεξήχθη την περίοδο 2022-2023 σε δείγμα 4.000 συμμετεχόντων διαπίστωσε παράλληλα πως το 16% των παιδιών στην Ελλάδα αναφέρουν συμπτώματα άγχους, ένα 10% αναφέρουν συμπτώματα συμβατά με την καταθλιπτική διαταραχή και ένα 9% αντιμετωπίζει προβλήματα επιθετικής συμπεριφοράς.

Τι ωθεί παιδιά και εφήβους στον αυτοτραυματισμό; Ποιες μέθοδοι αυτοτραυματισμού κυριαρχούν; Ποια η επίδραση των social media και το σημαντικότερο, πώς να δράσουμε γονείς και φροντιστές για να περιοριστεί το φαινόμενο;

Η δρ Άρτεμις Τσίτσικα, αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και ο Ανδρέας Βαγιόπουλος, κοινωνικός λειτουργός με μετεκπαίδευση στο επιστημονικό πεδίο της ψυχικής υγείας δίνουν στη HuffPost όλες τις απαντήσεις-κλειδιά προκειμένου να χειριστούμε την κατάσταση.

Ο αυτοτραυματισμός ως συνέπεια του χρόνιου άγχους

«Το άγχος είναι η απόκριση του οργανισμού σε καταστάσεις που εκλαμβάνονται ως απειλητικές ή πιεστικές. Όταν μας καταβάλλει το άγχος αυξάνεται ο καρδιακός ρυθμός και η ένταση στους μύες, ενώ εκτοξεύεται η παραγωγή ορμονών όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη. Οι έφηβοι, λόγω των έντονων βιολογικών και συναισθηματικών αλλαγών της αναπτυξιακής τους φάσης, είναι στην πλειοψηφία τους ιδιαίτερα επιρρεπείς στο άγχος. Την ίδια στιγμή εξωγενείς παράγοντες όπως οι σχολικές, κοινωνικές και οικογενειακές υποχρεώσεις, η αναζήτηση της ταυτότητας καθώς επίσης και τα πρότυπα που επιβάλλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Ένα κοκτέιλ πιέσεων το οποίο συχνά οδηγεί στον αυτοτραυματισμό, δηλαδή στη σκόπιμη πρόκληση βλάβης στον εαυτό, χωρίς την πρόθεση να επέλθει ο θάνατος», εξηγεί ο Ανδρέας Βαγιόπουλος.

Tι είναι ο αυτοτραυματισμός στην πράξη;

«Ο αυτοτραυματισμός συνήθως περιλαμβάνει πράξεις όπως το κόψιμο - γνωστό και με τον όρο cutting - το καψάλισμα ή το χτύπημα του σώματος. Λαμβάνει χώρα σε μια προσπάθεια του ατόμου να αντιμετωπίσει τον ψυχικό πόνο ή τα έντονα αρνητικά συναισθήματα, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, ο θυμός ή το αίσθημα αδυναμίας. Και ενώ οι στατιστικές δείχνουν ότι περίπου το 15%-20% των εφήβων έχουν αυτοτραυματιστεί τουλάχιστον μία φορά στη διάρκεια της εφηβείας τους, οι πραγματικοί αριθμοί ενδέχεται να είναι ακόμη μεγαλύτεροι, καθώς πολλά περιστατικά δεν καταγράφονται και δεν αναφέρονται», προειδοποιεί ο Ανδρέας Βαγιόπουλος.

Γιατί τα κορίτσια είναι πιο επιρρεπή στο cutting

Τσίτσικα και Βαγιόπουλος δεν παραλείπουν να αναφέρουν ότι το cutting (το κοινώς λεγόμενο χαράκωμα) είναι μια πρακτική στην οποία καταφεύγουν περισσότερο τα κορίτσια μεταξύ 12 και 18 ετών, με τις έφηβες να είναι γενικά πιο επιρρεπείς στον αυτοτραυματισμό σε σύγκριση με τα αγόρια.

Η δρ Τσίτσικα ερμηνεύει την εν λόγω τάση ως εξής: «Σε αντίθεση με τα αγόρια, τα κορίτσια παρουσιάζουν τάσεις εσωτερίκευσης του πόνου τους. Και το cutting αποτελεί έναν τρόπο που επιλέγουν προκειμένου να διαχειριστούν τα τραύματα αν και σαφώς αυτή δεν είναι μια υγιής μέθοδος αντιμετώπισης των δυσκολιών. Με το “χαράκωμα” αναζητούν τον σωματικό πόνο ως ”αντιπερισπασμό” στον ψυχικό».

Αυτοτραυματισμός και social media

«Πολλοί έφηβοι που αντιμετωπίζουν άγχος νιώθουν απομονωμένοι. Η ανάγκη για αποδοχή μέσω των κοινωνικών δικτύων ή της παρέας τους πείθει ότι δεν είναι αρκετοί. Κι αυτό γεννά συναισθήματα ντροπής ή απόρριψης. Στα υψηλά “standards” που προσπαθούν να ανταποκριθούν οι έφηβοι, πέρα από τις προσδοκίες των γονιών, των συγγενών και των φίλων, κερασάκι στην τούρτα αποτελούν και τα εμφανισιακά πρότυπα που προωθούν τα social media. Όλα αυτά μαζί δημιουργούν αφόρητη ψυχική πίεση, καθώς η εικόνα του σώματος ήταν ένα ευαίσθητο ζήτημα για πολλούς εφήβους ακόμα και πριν την σκηνοθετημένη ”τελειότητα” που επέβαλε το Instagram. Όταν το έφηβο άτομο δεν μπορεί να γίνει όλα όσα περιμένουν οι άλλοι από αυτό, συχνά καταφεύγει στον αυτοτραυματισμό. Αφενός για να ”τιμωρήσει” το σώμα του, που δεν είναι τόσο τέλειο όσο προστάζει ο περίγυρος και αφετέρου για να νιώσει ότι ασκεί έλεγχο επάνω στο κορμί του», εξηγεί ο Ανδρέας Βαγιόπουλος.

Η δρ. Άρτεμις Τσίτσικα αναγνωρίζει και εκείνη θετική συσχέτιση μεταξύ του ψηφιακού περιεχομένου και των περιστατικών αυτοτραυματισμού: «Η επίδραση της mainstream ποπ κουλτούρας με την οποία μεγαλώνουν οι γενιές Α και Ζ δεν είναι αμελητέα. Σίγουρα η υπερέκθεση και η επαναληψιμότητα προκαλούν “απενοχοποίηση” ακατάλληλων ερεθισμάτων και ισχυρότερο μιμητισμό».

«Όμως δεν είναι δυνατό να βάλουμε τα παιδιά σε “γυάλα”. Αν απαγορεύσουμε συλλήβδην τα social media και τις διαδικτυακές πλατφόρμες, το μόνο που θα προκαλέσουμε είναι αντίδραση και αρνητισμό», μας επιστεί την προσοχή η δρ. Τσίτσικα.

Πώς θα καταλάβουμε ότι το παιδί μας αυτοτραυματίζεται

Το να αντιληφθούμε ότι το παιδί ή ο έφηβος αυτοτραυματίζεται δεν είναι απλό αφού σύμφωνα με την δρ Τσίτσικα «Τις περισσότερες φορές οι έφηβοι κρύβουν την περιοχή της βλάβης, όπως λόγου χάρη τους καρπούς τους από τους ενήλικες του περιβάλλοντός τους, δηλαδή τους γονείς και τους καθηγητές, φορώντας μακριά μανίκια, βραχιόλια και άλλα αξεσουάρ».

Σύμφωνα με την δρ Τσίτσικα, αν θέλουμε να γνωρίζουμε πράγματα για τη σχέση που διατηρεί το παιδί με το σώμα του χρειάζεται συζήτηση, επιχειρηματολογία, θετικό κλίμα και διάθεση, κυρίως όμως καλλιέργεια ενός δεσμού εμπιστοσύνης. Μια σχέση που πρέπει να την φροντίζουμε καθημερινά, χωρίς να υιοθετούμε μία θέση “αυθεντίας” και να προσπαθούμε να επιβάλλουμε. Έχει σημασία να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες αυτής της ηλικίας, να κατανοούμε και να “μπαίνουμε στη θέση” των παιδιών.

Ο Ανδρέας Βαγιόπουλος, συμφωνεί πως οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται , τείνουν να κρύβουν ή να αποφεύγουν να μιλήσουν για τις πράξεις τους. Ωστόσο αναφέρει κάποιες πιθανές ενδείξεις: «Υπάρχουν σημάδια και ενδείξεις που μπορεί να βοηθήσουν τους γονείς, τους φίλους, τους δασκάλους και τους συγγενείς να αντιληφθούν ότι κάποιος έφηβος αυτοτραυματίζεται. Οι ενδείξεις αυτές μπορεί να είναι σωματικές, συναισθηματικές ή συμπεριφορικές».

Σωματικές ενδείξεις

• Ανεξήγητες πληγές, εκδορές ή ουλές: Αυτές οι πληγές μπορεί να είναι μικρές ή σοβαρές, συνήθως σε περιοχές του σώματος που ο έφηβος προσπαθεί να κρύψει (π.χ. στους βραχίονες, στους καρπούς ή στους μηρούς)

• Ο έφηβος ενδέχεται να φορά μόνιμα ρούχα που καλύπτουν τις περιοχές του σώματος που ενδέχεται να έχουν πληγές (π.χ., μακριά μανίκια ή παντελόνια το καλοκαίρι)

• Χρήση τραυματισμένων περιοχών για επανειλημμένο τραυματισμό: Ο έφηβος μπορεί να έχει σημάδια ή ουλές σε επαναλαμβανόμενα σημεία του σώματος.

Συναισθηματικές ενδείξεις

• Σημαντικές αλλαγές στη διάθεση, όπως καταθλιπτική τάση, έντονη στεναχώρια, θυμός ή απόγνωση και κανένα ενδιαφέρον για πράγματα που του άρεσαν στο παρελθόν

• Ο έφηβος μπορεί να αρχίσει να απομονώνεται από την οικογένεια και τους φίλους, να αποφεύγει κοινωνικές καταστάσεις ή να μην εκφράζει πλέον τον εαυτό του ανοιχτά

• Ο έφηβος ίσως ταλανίζεται από αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό του καθώς και αισθήματα ντροπής και κατωτερότητας σε σύγκριση με τους άλλους

Συμπεριφορικές ενδείξεις

• Αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως η κατάχρηση αλκοόλ ή ναρκωτικών, ή η υπερβολική συμμετοχή σε επικίνδυνες δραστηριότητες

• Αποφυγή συζητήσεων γύρω από τα συναισθήματά του, «κλειστή» στάση και φόβος του εφήβου να αναγνωρίσει το πρόβλημα

• Ο έφηβος αναφέρει συχνά τη σκέψη ότι «δεν αξίζει» ή ότι «κανείς δεν τον καταλαβαίνει»

• Πτώση στις σχολικές επιδόσεις ή συχνές απουσίες από το σχολείο

Και τι κάνουμε από εκεί και πέρα

«Πέρα από την προσωπικότητα, τον βαθμό ευαλωτότητας του εφήβου και τις τυχόν ψυχοκοινωνικές ή αναπτυξιακές διαταραχές (ΔΕΠΥ, υπερβολικό άγχος, συναισθηματικές δυσκολίες, το οικογενειακό και το σχολικό περιβάλλον διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη συμπεριφορά του εφήβου απέναντι στο σώμα του. Και δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια της κρίσης παρατηρούμε αυξητική τάση της οικογενειακής δυσλειτουργίας: Παιδιά που αποφεύγουν την επικοινωνία με τους υπεραπασχολημένους και “πιεσμένους” γονείς ή έφηβοι που γυρίζουν από το σχολείο σε ένα άδειο σπίτι και “πιάνουν” αμέσως το κινητό. Αυτό που σίγουρα λείπει σε τέτοιες καταστάσεις είναι η αβίαστη και ήρεμη συζήτηση, η έκφραση ενδιαφέροντος και η αισιοδοξία, η προοπτική. Το να εστιάζουμε - έστω και για κάποιο συγκεκριμένο προστατευμένο χρόνο - σε αυτό που μας εμπιστεύεται ένας νέος άνθρωπος είναι εξίσου πολύτιμο. Για να νιώσει ότι έχει την απόλυτη προσοχή μας, χωρίς να κάνουμε εκατό δουλειές ταυτόχρονα», μας προτρέπει η δρ Τσίτσικα.

Ο Ανδρέας Βαγιόπουλος αναγνωρίζει εξίσου την πολυτιμότητα της ουσιαστικής και τακτικής συζήτησης, ενώ προσθέτει: «Ο αυτοτραυματισμός είναι μια σοβαρή ένδειξη ότι ο έφηβος υποφέρει και χρειάζεται φροντίδα. Ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσουμε είναι να παρέχουμε υποστήριξη, να ενθαρρύνουμε την επικοινωνία και να αναζητήσουμε τη συμβουλή επαγγελματιών ψυχικής υγείας, όπως ψυχολόγοι ή ψυχίατροι εάν κριθεί αναγκαίο. Αυτοί θα συμβάλλουν δραστικά στην αντιμετώπιση του άγχους και των υποκείμενων αιτίων του αυτοτραυματισμού».