Λίγο πριν μπούμε στο Λαύριο από την βόρεια είσοδο, στην περιοχή του Θορικού, συναντούμε τον λόφο Βελατούρι, στους πρόποδες της Νοτιοδυτικής και Δυτικής πλαγιάς του οποίου εκτείνεται η αρχαία πόλη του Θορικού με δεσπόζουσα την παρουσία του αρχαίου ομώνυμου θεάτρου (Φωτό 1) .
Η αρχαία πόλη του Θορικού, όπως μας είναι γνωστό από τις ανασκαφές από το 1820 ως το 1995 που πραγματοποιήθηκαν από την “εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία”, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (1886), τη Βελγική Αρχαιολογική Σχολή (1963-1976), τη Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την Εταιρεία των Dilletanti, είναι έμφορτη με πολυειδή μνημεία και απετέλεσε σημαντικό μεταλλευτικό κέντρο εξόρυξης και επεξεργασίας μετάλλων. Η Βελγική Αρχαιολογική Σχολή εντόπισε τη μεταλλευτική στοά που βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το αρχαίο θέατρο Θορικού. Μάλιστα, ο καθηγητής H.F. Mussche, επικεφαλής των Βελγικών ανασκαφικών αποστολών, επέμενε χαρακτηριστικά ότι ο Θορικός αποτελεί μία από τις αρχαιότερες βιομηχανικές ζώνες της Ευρώπης (Τζεφέρης, 2018).
Όσο αφορά στο πότε ξεκίνησαν οι μεταλλευτικές – μεταλλουργικές εργασίες, σύμφωνα με την διακεκριμένη επιστημονική ομάδα Γάλλων αρχαιολόγων και μεταλλειολόγων, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή D. Morin, η οποία - στα πλαίσια διευρωπαϊκού προγράμματος- διερευνά τα τελευταία χρόνια ένα περίπλοκο δίκτυο από στοές, φρέατα και θαλάμους ανατολικά του θεάτρου Θορικού, η μεταλλευτική δραστηριότητα θα μπορούσε να χρονολογηθεί στην τελική Νεολιθική/Πρώιμη Ελλαδική εποχή δηλαδή περίπου το 3.200 π.Χ. (4η – 3η χιλιετία π.Χ.) (“Ανασκαφή”, 2016)
To σημαντικότερο όμως αξιοθέατο είναι χωρίς αμφιβολία το αρχαίο θέατρο, το οποίο ανασκάφηκε αρχικά από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1886. Η αρχαιολόγος Μ. Οικονομάκου αναφέρει ότι “το θέατρο του Θορικού θεωρείται ότι είναι το αρχαιότερο στον Ελλαδικό χώρο και μοναδικό για το ιδιόμορφο ελλειψοειδές-ακανόνιστο σχήμα του. Το θέατρο, όπως αναφέρει ο καθηγητής T. Hackens (1939-1997) ο οποίος μελέτησε και χρονολόγησε τις φάσεις κατασκευής του στο πλαίσιο ερευνών της Βελγικής Αρχαιολογικής Σχολής, κατασκευάστηκε στη φυσική αμφιθεατρική πλαγιά στη νότια πλευρά του λόφου Βελατούρι σε τρεις φάσεις.
Στην πρώιμη μορφή του η οποία ανάγεται στα τέλη του 6ου πΧ αι. (πρώτη φάση) περιλαμβάνει την ορχήστρα και την πρώτη διευθέτηση της πλαγιάς του λόφου που λειτούργησε ως φυσικό κοίλο. Αρα πράγματι, το συγκεκριμένο θέατρο, μαζί με το θέατρο του Ικαρίου (βρίσκεται στην περιοχή του σημερινού Διονύσου Αττικής, πατρίδα του Θέσπη δημιουργού της τραγωδίας) που είναι επίσης του τέλους του 6ου πΧ αι. αλλά ελάχιστα διασώζεται, αποτελεί από τα αρχαιότερα σωζόμενα θέατρα του ελληνικού πολιτισμού.
Ακολούθως στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. η ορχήστρα επεκτάθηκε και κατασκευάστηκαν ο δεύτερος τοίχος που υποστηρίζει την ορχήστρα και το κατώτερο κοίλο με τα λίθινα εδώλια ώστε την περίοδο αυτή το θέατρο χωρούσε περίπου 2000 θεατές (δεύτερη φάση). Αργότερα, στα μέσα του 4ου π.Χ αι,. κατασκευάστηκε το ανώτερο κοίλο, οι είσοδοι από την ανατολική και δυτική πλευρά και ο «αναλημματικός τοίχος» (τρίτη φάση). Με την προσθήκη αυτή το θέατρο στην τελική του μορφή χωρούσε πάνω από 3000 θεατές. (Φωτό 2, 3).
Τα κοίλα το θεάτρου, κατώτερο και ανώτερο δεν έχουν ημικυκλικό αλλά το ιδιόμορφο ελλειψοειδές/ ακανόνιστο σχήμα που αποτελεί και ένα ερωτηματικό για τους μελετητές αρχαιολόγους και ιστορικούς (φωτ. 4). Το ίδιο και η ορχήστρα η οποία δεν είναι κυκλική όπως σε μεταγενέστερα θέατρα, όπως π.χ. της Επιδαύρου (πρώτη φάση κατασκευής τέλη 4ου αι. πΧ και δεύτερη μέσα του 2ου αι. πΧ) αλλά και του Διονύσου στην Αθήνα (θεμελιώθηκε πιθανώς τον 6ο π.Χ. αι., έκτοτε επανοικοδομήθηκε αρκετές φορές, ενώ σήμερα έχει τη μορφή του 4ου αι.) (φωτ. 5)
Οι πλέον πρόσφατες μελέτες συσχετίζουν το κοίλο και την ορχήστρα θεάτρου Θορικού με άλλα μεταγενέστερα και υποστηρίζουν ότι η διαφορά οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι το θέατρο Θορικού έχει ακανόνιστο σχήμα κυρίως ως πρωϊμότερο των άλλων. Για παράδειγμα, το θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα, θεωρείται ότι είχε το ίδιο ακανόνιστο αρχικό σχήμα, την περίοδο που θεμελιώθηκε δηλ. τον 6ο αιώνα, εντούτοις εν συνεχεία μετετράπη σε ημικυκλικό κατά την εποχή του Λυκούργου (390-324/4ος π.Χ), όπως δηλ. σώζεται σήμερα, με σκοπό την καλύτερη ακουστική και οπτική επαφή με τα δρώμενα στην σκηνή και ορχήστρα (Δερμάτης Γ 2010, Βαλαβάνης Π. 2009).
Εντούτοις, επιτρέψτε μας να δώσουμε και μια ακόμη διάσταση στην ερμηνεία του θέματος η οποία σχετίζεται περισσότερο με την γεωλογική και κοιτασματολογική γνώση των αρχαίων μεταλλευτών του Λαυρίου καθώς και την έντονη αλλά πολύ καλά δομημένη χωροταξικά μεταλλευτική δραστηριότητα της εποχής.
Το 2017 δημοσιεύθηκε στο έγκριτο διεθνές επιστημονικό περιοδικό “Tectonophysics” τα πορίσματα γεωλογικής και μεταλλογενετικής μελέτης με έμφαση στην περιοχή του λόφου Βελατούρι – Θορικού από μία επίλεκτη επιστημονική ομάδα από την Γαλλία, την Ελλάδα και τον Καναδά (Scheffer, C., Tarantola,Α., Vanderhaeghe,O. Voudouris,P., Rigaudier, T., Photiades, A., Morin, D., Alloucherie, A., 2017). Η μελέτη αυτή περιλαμβάνει και γεωλογικό χάρτη της περιοχής Θορικού- Βελατούρι (Φωτό 6).
Από τα στοιχεία του χάρτη αυτού σε συνδυασμό και με το κείμενο της μελέτης προκύπτουν τα ακόλουθα ενδιαφέροντα, νέα στοιχεία:
1. Στους πρόποδες του λόφου Βελατούρι αναπτύσσονται η “Κατώτερη Tεκτονική Eνότητα” με την παρουσία του “Ανωτέρου Μαρμάρου” και η υπερκείμενη “Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα”. H μεταξύ τους επαφή (1η επαφή) σηματοδοτείται από το Ρήγμα Αποκόλλησης της Λαυρεωτικής. Το “Ανώτερο Μάρμαρο” αποτελείται από λευκά μάρμαρα (με κίτρινο χρωματισμό στις Φωτό 6 & 7) και τεφροκύανα μάρμαρα (με μπλε χρώμα στις Φωτό 6 & 7).
2. Έχουν οριοθετηθεί και χαρτογραφηθεί στην επιφάνεια δύο μεταλλοφόροι ορίζοντες ο Βόρειος και ο Νότιος (Φωτο 7). Περιέχουν μετάλλευμα Pb-Ag,Zn, Fe, Cu (1ης επαφής) πάχους περίπου 1 μέτρου (0,60-0,80μ.), που αναπτύσσονται κυρίως μέσα στα τεφροκύανα μάρμαρα. Υπόγειες δαιδαλώδεις μεταλλευτικές στοές και φρέατα έχουν ορυχθεί από τους αρχαίους μεταλλευτές για την έρευνα και εκμετάλλευση του Αργυρό-μολυβδούχου μεταλλεύματος των δύο μεταλλοφόρων αυτών οριζόντων.
3. Στο χάρτη της Φωτό 7 απεικονίζεται η θέση του αρχαίου θεάτρου του Θορικού που βρίσκεται ανάμεσα στους δύο μεταλλοφόρους ορίζοντες. Επίσης εκατέρωθεν του θεάτρου σημειώνονται οι θέσεις αρχαίων στοών για την εξόρυξη του μεταλλεύματος. Δυτικά και λίγα μέτρα από το θέατρο εντοπίζεται η μεταλλευτική στοά Νο 3 που έχει μερικώς αναστηλωθεί. Μπροστά από την στοά αυτή εντοπίζεται επιφανειακά η οξειδωμένη μεταλλοφορία του “Νότιου μεταλλοφόρου ορίζοντα” (Φωτό 8 & 9), την οποία φαίνεται να εκμεταλλεύτηκαν οι αρχαίοι μεταλλευτές αρχικά με την μέθοδο της υπαίθριας εξόρυξης. (προφορική ενημέρωση από την αρχαιολόγο Δρ. Μ. Νάζου συνεργάτη της επιστημονικής ομάδας του Καθηγητή D. Morin) και στη συνέχεια με την στοά Νο 3.
4. Το Θέατρο είναι κατασκευασμένο σε χώρο ανάμεσα στους δύο μεταλλοφόρους ορίζοντες (Φωτό 7), ώστε η λειτουργία του θεάτρου να μην εμποδίζει τις εξορυκτικές εργασίες αλλά και να μην επηρεάζεται η δραστηριότητά του από τα μεταλλευτικά έργα. Επισημαίνεται ότι τόσο η περίοδος του κατώτερου κοίλου (μέσα 5ου π.Χ αι.) όσο και η περίοδος προσθήκης του ανώτερου κοίλου (μέσα του 4ου π.Χ αι.), συμπίπτουν με την μεγάλη ακμή των μεταλλευτικών έργων και την παραγωγή αργύρου στο Θορικό και γενικότερα στο Λαύριο.
5. Ο μεγάλος άξονας του ελλειψοειδούς είναι σχεδόν παράλληλος με την γεωγραφική ανάπτυξη των μεταλλοφόρων οριζόντων (Φωτό 7). Φαίνεται ότι συνειδητά επιλέχθηκε η ελλειψοειδής μορφή, διότι αν είχε εφαρμοσθεί το συνηθισμένο ημικυκλικό σχήμα τότε για να διατηρηθεί η ίδια χωρητικότητα του Θεάτρου, η ακτίνα του ημικύκλιου θα έπρεπε να ήταν μεγαλύτερη από τον μικρό ημι-άξονα του ελλειψοειδούς, με αποτέλεσμα να χρειάζεται να επεκταθεί το βόρειο όριο του θεάτρου , επικαλύπτοντας κατά τόπους τον βόρειο μεταλλοφόρο ορίζοντα και δημιουργώντας προβλήματα στο αρμονικό συνδυασμό μεταλλευτικής και κοινωνικής - πολιτιστικής δραστηριότητας της εποχής. Επιπλέον στη περίπτωση της εφαρμογής της ημικυκλικής μορφής θα έμεναν χωρίς λόγο ελεύθεροι χώροι, που ανήκουν σήμερα στην ανατολική και δυτική πλευρά του θεάτρου, οι οποίοι όμως μη περιέχοντας μετάλλευμα δεν αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Συνεπώς, αν δεχθούμε το ανωτέρω σκεπτικό, ορθά επιλέχτηκε η ελλειψοειδής μορφή του θεάτρου διότι μόνον αυτό το σχήμα δεν δημιουργεί δυσμενείς επιπτώσεις στην παρακείμενη μεταλλευτική δραστηριότητα.
Συμπερασματικά, η πρόσφατη γεωλογική χαρτογράφηση της περιοχής Θορικού, μας έδωσε νέα στοιχεία που μας επέτρεψε να δώσουμε μία πιθανή απάντηση στο αρχαιολογικό ερώτημα “γιατί το ιδιόμορφο ελλειψοειδές σχήμα του θεάτρου του Θορικού;”. Φαίνεται ότι οι αρχαίοι μεταλλευτές έκαναν έναν χωροταξικό σχεδιασμό για την αρμονική συνύπαρξη της μεταλλευτικής και πολιτιστικής δραστηριότητας και σε αυτό τους βοήθησε η ελλειψοειδής κατασκευή του Θεάτρου. Είχαν προβλέψει ακόμη και την δυνατότητα επέκτασης του θεάτρου, που η κατασκευή του άρχισε στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. και ολοκληρώθηκε στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., ώστε να μην δημιουργηθούν μελλοντικά προβλήματα στη μεταλλευτική εξόρυξη που αποτελούσε τη κύρια δραστηριότητα του αρχαίου Θορικού και του Λαυρίου γενικότερα.
Ας τους αντιγράψουμε λοιπόν και εμείς, mutatis mutandis, ώστε να αξιοποιήσουμε τον ορυκτό μας πλούτο στo πλαίσιo μιας αρμονικής κατά το δυνατόν ανάπτυξης με άλλες τομεακές δραστηριότητες όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, η ενέργεια και ο τουρισμός.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Ανασκαφή, 2016: “5.000 χρόνια πριν την εποχή μας, εξόρυξη αργύρου στις όχθες του Αιγαίου” 05-02-2016. anaskafi.blogspot.com/2016/02/5000.html
“Αρχαίο Θέατρο Θορικού. : Μια όμορφη περιήγηση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό” www.forkeratea.com/2011/09/blog-post_7909.html
Οικονομάκου, Μ.: Θορικός στη Λαυρεωτική. odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2468
Δερμάτης Γ:Θορικός. Το αρχαίο Θέατρο, Δήμος Λαυρεωτικής, 2010, σελ.177.
Βαλαβάνης Π: Σύντομο περίγραμμα της έρευνας για το Διονυσιακό θέατρο, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Παν. Αθηνών 2009, σ.83-109.
T. Hackens: Le Theatre, Thorikos I., 1963. σ.105-118 και Le theatre, Thorikos III, 1965, Bryxelles, 1967, σ.75-96.
Scheffer, C., Tarantola,Α., Vanderhaeghe,O. Voudouris,P., Rigaudier, T., Photiades, A., Morin, D., Alloucherie, A. 2017: The Lavrion Pb-Zn-Fe-Cu-Ag detachment-related district (Attica, Greece): Structural control on Hydrothermal flow and element transfer-deposition. Tectonophysics 717 (2017) 607-627.
Τζεφέρης, Π., 2018: Θορικός, η πρώτη Βιομηχανική πόλη της Ευρώπης. Huffpost 26-03-2018. www.huffingtonpost.gr/entry/thorikos-e-prote-viomechanike-pole-tes-eeropes_gr_5ab27141e4b004fe2469981a