«Στο εσωτερικό του αριστερού μου χεριού αποτυπώθηκε ένας αριθμός. Τον φέρω ακόμη, 77 ολόκληρα χρόνια Και είναι ακόμη ευανάγνωστος. Είναι μια ζωντανή μαρτυρία αξέχαστων, τραγικών γεγονότων. Θυμάμαι. Θυμάμαι γυμνές γυναίκες, φορτωμένες σε φορτηγά να οδηγούνται στους θαλάμους αερίων. Ακούω ακόμη τις κραυγές τους».
Ένας ηλικιωμένος άνδρας, 94 ετών, φορώντας ένα σκούφο με γαλάζιες και λευκές ρίγες κι ένα μαντήλι γύρω από το λαιμό, με τα ίδια χρώματα, τα χρώματα της στολής που φορούσε τότε, μιλούσε με ήρεμη, αργή φωνή, χωρίς εξάρσεις, χωρίς επιπλέον δράμα. Είχε πίσω του το σκηνικό της τέλειας φρίκης, τα κόκκινα τούβλα του κεντρικού κτιρίου του Άουσβιτς. Εμπρός του τους ηγέτες του κόσμου, που άκουγαν σιωπηλοί. Κι έπειτα ανέβηκε στο βήμα μια γυναίκα. «Το χειρότερο που μου συνέβη» είπε, «ήταν που έχασα τα μαλλιά μου». Ο φακός έπιασε πρόσωπα στο ακροατήριο να ξαφνιάζονται, πριν δακρύσουν. «Όσο είχα τα μαλλιά μου είχα την αίσθηση ότι ανήκα ακόμη στον κόσμο των γυναικών. Ήταν τα δικά μου μαλλιά κι ήταν απαλά. Όταν ένα εγκληματικό χέρι μου τα έκοψε, μου πήρε το στέμμα μου, δεν ήμουν πια εγώ. Το χέρι μου άγγιξε ένα γυμνό κρανίο. Το πρόσωπό μου δεν το αναγνώριζα. Είχα μετατραπεί σε ένα αξιολύπητο, θλιβερό πλάσμα».
Η τελετή μνήμης, την Δευτέρα στο Άουσβιτς, όπως μεταδόθηκε από πολλές τηλεοράσεις στον κόσμο (όχι εδώ, δυστυχώς), ήταν, κυριολεκτικά, συγκλονιστική. Προπάντων επειδή είχες την βεβαιότητα ότι αυτή ήταν η τελευταία φορά που έβλεπες, άκουγες αυτούς τους ηλικιωμένους, εύθραυστους ανθρώπους, με τα ριγέ μαντίλια και τους σκούφους, να μιλούν από τον τόπο όπου κάποτε πέθανε το φως. Τους τελευταίους επιζώντες- μερικές δεκάδες όλοι κι όλοι.
Η γενιά που θα φύγει
Ο καθένας τους πρόφερε λίγες φράσεις μόνον. Και πολύ λιτές. Σαν να προσπαθούσαν να αποδραματοποιήσουν το μεγαλύτερο δράμα που συνέβη ποτέ. Οι περισσότεροι έχουν αφηγηθεί την ιστορία τους ξανά και ξανά αυτά τα 75 χρόνια, σε σχολεία, πανεπιστήμια και τηλεοπτικές εκπομπές. Αλλά αυτή τη φορά ήταν διαφορετικά.
Επειδή η σκηνή της αφήγησης ήταν το ίδιο το Άουσβιτς. Επειδή ήταν πιθανότατα η τελευταία φορά που οργανώνεται εκεί μια εκδήλωση με παρόντες όσους επέζησαν. Επειδή το ακροατήριο ήταν Πρόεδροι και πρωθυπουργοί, μια γενιά ηγετών που δεν φέρει την βιωμένη μνήμη της φρίκης, που δεν έχει να θυμάται.
Ένας παλιός βετεράνος πολιτικός μου είχε πει κάποτε ότι όσο ζούσε η γενιά πολιτικών που είχαν βιώσει τον πόλεμο, η Ευρώπη, με όλα τα κουσούρια της, ήταν ασφαλής. «Μα τι θα γίνει όταν αυτή η γενιά φύγει από το προσκήνιο»; Δεν είχα δώσει τότε μεγάλη σημασία. Το ξανασκέφτομαι τώρα. Ίσως πράγματι η απόσταση τα αλλάζει όλα. Ίσως τα ισχυρά ταμπού, τα αντισώματα που είχε ο κόσμος τις πρώτες δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, αδυνατίζουν. Ίσως χρειαζόμαστε έναν επανεμβολιασμό μνήμης.
Παρακολουθούσα από μακριά, από την οθόνη ενός υπολογιστή, όλη την τελετή. Ήταν μια συγκινητική εμπειρία. Ήταν προπάντων μια πολύτιμη εμπειρία. Γιατί ποτέ, νομίζω, από το τέλος του πολέμου κι ύστερα, η μνήμη δεν ήταν τόσο πολύτιμη και δεν κινδύνευε τόσο πολύ να χαθεί.
Το σήμερα
Σκεφθείτε: Στο ανατολικογερμανικό κρατίδιο της Θουριγγίας, στις πρόσφατες εκλογές το εθνικιστικό AfD προσπέρασε τους Χριστιανοδημοκράτες της Μέρκελ. Στην Πολωνία πέρασε νόμος που καθιστά παράνομο να κατηγορείς τον Πολωνικό λαό για συνενοχή ή ανοχή στο ολοκαύτωμα. Στην Ουγγαρία, ο αντισημιτισμός πλημμυρίζει ξανά τον δημόσιο λόγο. Και σε πολλές χώρες της Ευρώπης ο αντισημιτισμός εμφανίζεται ως η πίσω όψη ενός νομίσματος που στην πρώτη όψη του έχει έναν επιθετικό εθνικισμό και μια νοσταλγία (που αποτυπώνεται στις κάλπες) για ισχυρούς, αυταρχικούς ηγέτες που περιφρονούν τους περιορισμούς της δημοκρατίας.
Κάποιος είχε πει κάποτε πως η Ευρώπη, ως σχέδιο ενοποίησης κρατών που όλα έχουν πολεμήσει μεταξύ τους κάποια στιγμή στην ιστορία, χτίστηκε πάνω στις στάχτες των θαλάμων αερίων αυτών των εργοστασίων μαζικής εξόντωσης που ήταν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Τώρα, λοιπόν, που βλέπουμε αυτό το ατελές, εύθραυστο σχέδιο- που έκανε ωστόσο την Ευρώπη μια όαση δημοκρατίας, ειρήνης και σχετικής κοινωνικής δικαιοσύνης στον κόσμο- να τρίζει, να απειλείται, να χάνει την ορμή, την αυτοπεποίθηση ή το όραμά, ίσως τίποτε δεν ήταν πιο χρήσιμο από την επιστροφή στις γενέθλιες στάχτες, την ανακίνηση της μνήμης. Κάτι σαν εμβόλιο. Απέναντι στον ιό της λήθης που απλώνεται επικίνδυνα. Και τον ιό της αδιαφορίας που εγκαθίσταται ακόμη πιο επικίνδυνα.
Έβλεπα την τελετή και σκεφτόμουν πως, ίσως, αυτή η γενιά ηγετών που έχει τις τύχες της Ευρώπης στα χέρια της, η γενιά που δεν έχει πια δικές της μνήμες φρίκης, να τις απέκτησε την Δευτέρα στο Άουσβιτς. Σε αυτά τα πρόσωπα των επιζώντων και τις φωνές τους, που σε λίγο δεν θα ακούγονται πια.