Στη σφοδρότητα της κλιματικής κρίσης αναρωτιόμαστε αν οι αριθμοί αποκαλύπτουν όλη την αλήθεια, ή υπάρχει και άλλη πέρα από αυτούς. Η 8η Μαρτίου, Ημέρα Μνήμης των αγώνων του κινήματος για τα δικαιώματα των γυναικών μας λέει ότι υπάρχει. Όχι «πιο αλήθεια» αλλά ίσως πιο ομιλητική, πιο απαιτητική, και οπωσδήποτε όχι κλιματικά ουδέτερη.
Μιλώντας για τον βαθμό που η κλιματική κρίση πλήττει τις γυναίκες, πρέπει να αντιλαμβανόμαστε ότι μιλάμε για ένα συστημικό πρόβλημα που δεν θα λυθεί ακόμη και αν η κλιματική κρίση ξεπεραστεί: την ανισότητα σε βάρος των γυναικών.
Η ιστορική διάσταση αυτής της μακραίωνης πραγματικότητας που έγινε σύγχρονη, μπορεί και να μη χρειάζεται αριθμητικά δεδομένα, αλλά στην εποχή που οι αριθμοί τείνουν να αντικαταστήσουν τις ιδέες, ίσως και να είναι απαραίτητο. Ξεκινώντας από την πολύ μεγάλη εικόνα, το 70% των 1,3 δις ανθρώπων σε συνθήκες φτώχειας είναι γυναίκες. Στις αστικές περιοχές το 40% των φτωχότερων νοικοκυριών έχουν επικεφαλείς γυναίκες. Οι γυναίκες καλύπτουν το 50%-80% στην παγκόσμια παραγωγή τροφίμων ως εργατικό δυναμικό, αλλά κατέχουν λιγότερο από το 12% της γης, ενώ εκτελούν περισσότερο από το 75% της μη αμειβόμενης εργασίας δηλαδή φροντίδα νοικοκυριού και τρίτων προσώπων.
Καθώς η εικόνα μικραίνει, σε πολλές κοινωνίες, οι κοινωνικο-πολιτιστικοί κανόνες εμποδίζουν τις γυναίκες να μεταναστεύσουν, να αναζητήσουν καταφύγιο σε άλλα μέρη, να εργαστούν, ή να σπουδάσουν.
Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες υποφέρουν από ανισότητες σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολιτική και οικονομική κατάσταση, την ασφάλεια, τις συνθήκες στέγασης, την έκθεση στη βία, την εκπαίδευση και την υγεία, ενώ υπο-εκπροσωπούνται σε όλο το εύρος της δημόσιας ζωής.
Η κλιματική κρίση έχει έμφυλη διάσταση
H σχέση γυναίκα-κλιματική αλλαγή άρχισε να κτίζεται τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια και δεν ήταν εύκολη, ούτε και σήμερα είναι. Ξεκίνησε το 2014, μιλάμε για την COP 20, με το πρώτο Πρόγραμμα για το Φύλο Lima Work Programme on Gender/LWPG, μετά την επισήμανση του ΟΗΕ για την απουσία γυναικών και ειδικών σε θέματα φύλου σε κρίσιμους ρόλους στις διαπραγματεύσεις σχετικά με το κλίμα. Το LWPG ήταν ένα διετές πρόγραμμα, ένα Σχέδιο δράσης με πέντε τομείς προτεραιότητας, και σκοπό την προώθηση πολιτικών για το κλίμα που να ανταποκρίνονται στο φύλο, τη βελτίωση της συμμετοχής των γυναικών σε όλα τα επίπεδα των αντιπροσωπειών, την ανάπτυξη των δεξιοτήτων, την πλήρη, ισότιμη και ουσιαστική συμμετοχή των γυναικών στη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή.
Το LWPG εξέφρασε καταρχήν τη θέση ότι πρέπει να γίνουν ενέργειες στην κατεύθυνση της υποστήριξης και της συμμετοχής των γυναικών στις αποφάσεις για το Κλίμα και «ξαναθύμισε» το Gender mainstreaming, την ένταξη δηλαδή της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές. Μία θέση που πρωτοεισήχθηκε το 1991-1995 με το Τρίτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Κοινοτικής Δράσης για την Ισότητα των Ευκαιριών Μεταξύ Ανδρών και Γυναικών χωρίς όμως ουσιαστική εφαρμογή.
Ασφαλώς τα δύο χρόνια δεν ήταν αρκετά, αλλά και προγράμματα που ακολούθησαν (Γενική Σύσταση 37 του 2018/GR37 της CEDAW: διαστάσεις που σχετίζονται με το φύλο στη μείωση του κινδύνου καταστροφών στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής), δεν βοήθησαν τη γρήγορη ισότιμη ένταξη των γυναικών, ούτε υποστήριξαν την προσέγγιση ότι οι γυναίκες μπορούν να αποτελέσουν έναν ισχυρό παράγοντα αλλαγής και στο κλιματικό πεδίο, καθώς επικράτησαν προσεγγίσεις περί καθολικής ευαλωτότητας των γυναικών.
Η μετατόπιση της πρωτοβουλίας για τη συμπερίληψη των γυναικών στην κλιματική δράση στις εθνικές νομοθεσίες μέσα από την Εθνικά Καθορισμένη Συνεισφορά (Nationally Determined Contribution/NDC), παρήγαγε κείμενα με αοριστία, σκόνταψε μεθοδολογικά (έλλειψη στοιχείων και δεδομένων ανά φύλο, επιστημονικά εργαλεία, κτλ), και αποκάλυψε ότι και οι εθνικές κυβερνήσεις δεν ήταν έτοιμες. Χρειάστηκε μία κρίσιμη και εντατικής δουλειάς πενταετία ώστε σήμερα το 95% των κειμένων που αφορούν αυτό το πρόγραμμα να περιέχουν αναφορά στο φύλο σε σύγκριση με το 47% του 2015.
Η πιο επικυρωμένη συνθήκη για το κλίμα, η Συμφωνία του Παρισιού, αφιερώνει χώρο τόσο στο προοίμιο όσο και στο κείμενο στην ισότητα των φύλων. Ωστόσο, αν και οι COP (Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για το Κλίμα) δεν επικεντρώνονται στο φύλο, οι τελευταίες COP μεγαλώνουν την απογοήτευση, την ανησυχία, και αποκαλύπτουν την έλλειψη αποτελεσματικής δράσης για τη συμμετοχή των γυναικών.
Στην COP27 (2022), το BBC διαπίστωσε ότι οι γυναίκες αποτελούσαν μόλις το 34% των μελών της επιτροπής στις αίθουσες διαπραγματεύσεων, ενώ σε ορισμένες αντιπροσωπείες οι άνδρες ήταν σε ποσοστό πάνω από 90%. Στην COP28 (2023), από τους 133 παγκόσμιους ηγέτες μόνο 15 ήταν γυναίκες, στις εθνικές αντιπροσωπείες μόλις 34%, ποσοστό μικρότερο από την προηγούμενη COP, ενώ ακόμη μικρότερο (29%) ως επικεφαλείς των αντιπροσωπειών, μειώνοντας έτσι κατά πολύ τη φωνή των γυναικών στους κορυφαίους κύκλους λήψης αποφάσεων και προκαλώντας θύελλα διαμαρτυριών, επιστολών και κινητοποιήσεων παγκοσμίως.
Στην COP29 (2024), η Προεδρία της COP δεν συμπεριέλαβε αρχικά καμία γυναίκα στην Οργανωτική Επιτροπή των 28 ατόμων. Συμπεριέλαβε τελικά μόνο 12 μετά από μεγάλες και έντονες κοινωνικές διαμαρτυρίες, ενώ η συμμετοχή των γυναικών στις εθνικές αντιπροσωπείες αυξήθηκε μόνο κατά 1% (34%) σε σχέση με την προηγούμενη COP, αποτυγχάνοντας να είναι μία συμπεριληπτική Συνδιάσκεψη.
Χρειάζεται ένα δυναμικό και θετικό αφήγημα για τις γυναίκες στο πλαίσιο της Κλιματικής αλλαγής
Η ανισότητα σε βάρος των γυναικών δεν δημιουργήθηκε μέσα στην κλιματική αλλαγή, ούτε αποκαλύφθηκε μέσα στην κλιματική κρίση. Υπάρχει και μεγεθύνεται σε κάθε κορφή κρίσης και στην κλιματική κρίση. Οι γυναίκες επηρεάζονται δυσανάλογα από την κλιματική αλλαγή. Έχουν περιορισμένη πρόσβαση και έλεγχο στα περιβαλλοντικά αγαθά και υπηρεσίες, έχουν μικρή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δεν συμμετέχουν στη διανομή των πλεονεκτημάτων της περιβαλλοντικής διαχείρισης.
Σε ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως ξηρασίες και πλημμύρες, τείνουν να εργάζονται περισσότερο και αυτό τους αφήνει λιγότερο χρόνο για κατάρτιση και εκπαίδευση, ανάπτυξη δεξιοτήτων ή απόκτηση εισοδήματος, ενώ σε περιπτώσεις καταστροφών σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος τόσο κατά την κρίσιμη κατάσταση, όσο και για την ανοικοδόμηση της «επόμενης μέρας». Όμως, εάν τα δεδομένα αυτά γίνουν αντιληπτά μόνο μέσα από το πρίσμα της ευαλωτότητας, είναι μάλλον απίθανο να παράξουν αλλαγές στις δομικές ανισότητες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες και να αυξήσουν τις ευκαιρίες για να ενδυναμωθεί η συμμετοχή τους στις κλιματικές λύσεις.
Επιπλέον, ένα αφήγημα που αντιλαμβάνεται τις γυναίκες μόνο στη διάσταση της ευαλωτότητας ενισχύει και αναπαραγάγει την ιδέα ότι η γυναίκα δεν μπορεί να είναι ένα πλήρως αυτόνομο και ανεξάρτητο υποκείμενο εντός της κλιματικής αλλαγής και τροφοδοτεί το στερεότυπο της αδυναμίας και της υστέρησης.
Χρειάζεται επομένως να αλλάξουμε και το αφήγημα και τις κοινωνικές συνθήκες. Και για να γίνει αυτό, χρειάζεται περισσότερη δουλειά για περισσότερα αποτελέσματα από όσα παράχθηκαν από το 2014 έως σήμερα. Στην COP 29 αποφασίστηκε η συνέχιση του Προγράμματος της Λίμα για δέκα ακόμη χρόνια. Αυτό δημιουργεί ελπίδα και διασφαλίζει τον χρόνο για την επιπλέον υλοποίηση των προτεραιοτήτων του Προγράμματος.
Χρειάζονται όμως και πιο ολοκληρωμένες πολιτικές ισότητας σε όλα τα πεδία. Οι αλλαγές σε συστήματα και δομές εξουσίας που βαθαίνουν τις ανισότητες των φύλων και εμποδίζουν την ηγεσία των γυναικών μέσα στα πλαίσια του Μετριασμού και της Προσαρμογής, είναι ίσως από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που οι κυβερνήσεις καλούνται να αντιμετωπίσουν.
Κατά τον σχεδιασμό και την εφαρμογή νέων πολιτικών για το κλίμα, πρέπει να διασφαλιστεί ότι και οι γυναίκες επωφελούνται εξίσου με τους άνδρες από τα κονδύλια του προϋπολογισμού για τη δράση για το κλίμα. Είναι απαραίτητη η αύξηση της χρηματοδότηση για το κλίμα σε ζητήματα που αφορούν το φύλο. Όπως είναι απαραίτητη και η μεγαλύτερη και ευκολότερη πρόσβαση στη χρηματοδότηση για το κλίμα σε γυναικείες οργανώσεις, κυρίως σε «οργανώσεις βάσης», τοπικές κοινότητες και αυτόχθονες.
Η περιορισμένη συμμετοχή των οργανώσεων γυναικών –όπως και άλλων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών- στις διαδικασίες πολιτικής για την κλιματική αλλαγή (διαβούλευση, συμμετοχή στον σχεδιασμό και στη λήψη αποφάσεων), αποκαλύπτει ότι ο σχεδιασμός της δράσης για το κλίμα δεν ανταποκρίνεται στο φύλο και πρέπει να αλλάξει.
Ευρωπαϊκές πολιτικές για το Κλίμα, Ευρωπαϊκές πολιτικές για τις Γυναίκες. Η δράση για την ισότητα των φύλων είναι μία σταθερή δέσμευση της ΕΕ, όπως και οι στόχοι για την κλιματική αλλαγή. Είναι ανάγκη όμως, αυτοί οι δύο πυλώνες ευρωπαϊκής πολιτικής να δημιουργήσουν ένα πιο πρόσφορο μονοπάτι.
Και μια ιστορία επιτυχίας
Μια ιστορία επιτυχίας αφηγείται η Επικεφαλής του Δικτύου Γυναικείας Επιχειρηματικότητας του Επιμελητηρίου Καστοριάς Τογκαρίδου Κωνσταντίνα.
«Έναν χρόνο πριν, 8 Μαρτίου 2024, στη γιορτή της γυναίκας, ανακοινώθηκε η σύσταση του Δικτύου Γυναικείας Επιχειρηματικότητας του Επιμελητηρίου Καστοριάς. Αγωνία, ανησυχία και προσδοκία για το νέο εγχείρημα σε μία επαρχιακή πόλη, που με το τρίπτυχο ενημέρωση-δικτύωση-δράσεις στόχευε στην ενδυνάμωση και υποστήριξη των γυναικών επιχειρηματιών αλλά και αυτών που θα μπορούσαν ή ήθελαν να γίνουν. Η πραγματικότητα διέψευσε την αρχική αγωνία. Σήμερα, το Δίκτυο αριθμεί 156 μέλη με δυναμική και ανοδική, τάση επιβεβαιώνοντας την ανάγκη που υπήρχε αλλά και την αποδοχή του από την κοινωνία, καθώς η γυναίκα επιχειρηματίας αισθάνεται ότι έχει ένα ισχυρό σημείο αναφοράς για την εξέλιξη και υποστήριξη της.
Σκοπός μας είναι να ενισχύσουμε τη γυναίκα επιχειρηματία στον πολλαπλό ρόλο που έχει στη σύγχρονη κοινωνία ως επιχειρηματίας, ως μητέρα, ως μέλος της οικογένειας και της κοινωνίας. Και για αυτό οι δράσεις μας είναι πολυεπίπεδες και στηρίζονται σε μία δυναμική διαδικασία με αμφίδρομη επικοινωνία και συνεργασία ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες των μελών μας. Ενημερωτικές ημερίδες, συνεντεύξεις των μελών μας, συνεργασίες ανάμεσα σε γυναίκες με διαφορετικές επιχειρηματικές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα, είναι τα εργαλεία μας για την επίτευξη του κοινού στόχου: την ανάδειξη της δυναμική των γυναικών ως δημιουργική συνιστώσα της κοινωνίας, αλλά και τον αναξιοποίητο δυναμισμό της πολλά υποσχόμενης γυναικείας προσωπικότητας.
Στην κατεύθυνση αυτή, έχει ήδη ολοκληρωθεί ο πρώτος κύκλος εκπαιδευτικών εργαστηρίων. Οι θεματικές του αφορούσαν την ενδυνάμωση των γυναικών ως επιχειρηματίες και τη διαχείριση θεμάτων που σχετίζονται με τους πολλαπλούς τους ρόλους. Οι 180 συμμετοχές σε 6 θεματικά εργαστήρια αναδεικνύουν την ανάγκη για συνεχή εκπαίδευση και έτσι ο δεύτερος κύκλος των εκπαιδευτικών εργαστηρίων θα πραγματοποιηθεί Οκτώβριο-Νοέμβριο του 2025. Η πρόσβαση των μελών μας στην πληροφορία είναι επίσης μία επιδίωξη μας. Έτσι, δημιουργήσαμε μία ομάδα μέσα στο Δίκτυό μας που τροφοδοτεί με συνεχή ροή πληροφοριών συγκεκριμένη πλατφόρμα με θέματα γενικού και ειδικού ενδιαφέροντος.»