Το «νεκροταφείο» των σοβιετικών πυρηνικών υποβρυχίων και ο κίνδυνος ενός «υποθαλάσσιου Τσέρνομπιλ»

Η Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιούσε τη Θάλασσα του Κάρα για δεκαετίες προκειμένου να ξεφορτώνεται πυρηνικά απόβλητα: Σύμφωνα με το δημοσίευμα, χιλιάδες τόνοι πυρηνικού υλικού, που αντιστοιχούσαν σε εξίμισι φορές τη ραδιενέργεια που απελευθερώθηκε στη Χιροσίμα, ρίφθηκαν στον ωκεανό. Το υποθαλάσσιο αυτό «νεκροταφείο» περιλαμβάνει τουλάχιστον 14 αντιδραστήρες και ένα ολόκληρο αχρηστευμένο υποβρύχιο, ο κανονικός παροπλισμός του οποίου κρίθηκε πολύ δαπανηρός και επικίνδυνος. Αυτά σήμερα «στοιχειώνουν» τη Ρωσία: Ένας αντιδραστήρας υποβρυχίου σε σήψη, σε επαφή με ατελείωτες ποσότητες θαλασσινού νερού, μπορεί να καταλήξει σε έκλυση μεγάλων ποσοτήτων ραδιενέργειας που θα μόλυνε τη θαλάσσια ζωή και θα κατέστρεφε αλιευτικές ζώνες, μολύνοντας παράλληλα περιοχές όπου θα μπορούσαν να γίνουν έρευνες για πετρέλαιο και άλλους πόρους.

Τον κώδωνα του κινδύνου κρούει η οργάνωση Bellona-Murmansk, που εδρεύει στη Νορβηγία, ενώ ΜΜΕ έχουν ασχοληθεί επίσης με το ζήτημα, όπως το BBC και ο Guardian, που έχει χαρακτηρίσει την κατάσταση ως μια επερχόμενη περιβαλλοντική καταστροφή.

Τα πυρηνικά υποβρύχια έχουν μικρή διάρκεια «ζωής» αναλογικά με το κόστος και την πολυπλοκότητά τους: Μετά από 20-30 χρόνια καθίστανται ξεπερασμένα, τόσο λόγω εξελίξεων στην τεχνολογία όσο και λόγω φθοράς, διάβρωσης κ.α. Η Σοβιετική Ένωση και η Ρωσία κατασκεύασαν τον μεγαλύτερο πυρηνοκίνητο στόλο στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, ναυπηγώντας περισσότερα πυρηνικά υποβρύχια από όλες τις άλλες χώρες μαζί: Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 η Ρωσία είχε 245 πυρηνοκίνητα υποβρύχια, 180 εκ των οποίων είχαν διπλούς αντιδραστήρες και 91 είχαν μια ντουζίνα και άνω βαλλιστικούς πυραύλους μακράς εμβέλειας με πυρηνικές κεφαλές. Το πρώτο πυρηνικό υποβρύχιο της ΕΣΣΔ ήταν το Κ-3, το πρώτο της κλάσης που στο ΝΑΤΟ ήταν γνωστή ως November. Το πρωτότυπο σάλπαρε για πρώτη φορά χρησιμοποιώντας πυρηνική ενέργεια τον Ιούλιο του 1958. Επρόκειτο για υποβρύχια- κυνηγούς άλλων υποβρυχίων και σκαφών επιφανείας. Στον σοβιετικό στόλο εντάχθηκαν αργότερα υποβρύχια κλάσης Hotel, με βαλλιστικούς πυραύλους, με σκοπό τα πυρηνικά πλήγματα σε εχθρικούς στόχους. Ακολούθησαν τα υποβρύχια κλάσης Echο Ι (πέντε στον αριθμό) και μετά τα Echo II (29), καθώς και άλλες κλάσεις.

H πλειονότητα των σοβιετικών πυρηνικών υποβρυχίων επιχειρούσαν με τον Βόρειο Στόλο, με βάση στο Μουρμάνσκ. Οι βάσεις του είναι περίπου 900 χλμ δυτικά της Θάλασσας του Κάρα. Μία δεύτερη, μικρότερη εστία της σοβιετικής υποβρύχιας ισχύος ήταν ο στόλος του Ειρηνικού, με βάσεις στο Βλαδιβοστόκ. Άλλα υποβρύχια της σοβιετικής περιόδου επιχειρούσαν από βάσεις σε Βαλτική και Μαύρη Θάλασσα.

Οι κλάσεις αυτές υπηρετούσαν για δεκαετίες, ωστόσο κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1980 τα περισσότερα από αυτά βρίσκονταν στα τέλη της επιχειρησιακής τους ζωής- ωστόσο η απόσυρσή τους ήταν δύσκολο πρόβλημα, καθώς έπρεπε να αφαιρεθούν πυρηνικοί αντιδραστήρες και άλλα ραδιενεργά υλικά. Τον Οκτώβριο του 1995 12 παροπλισμένα σοβιετικά υποβρύχια βρίσκονταν εν αναμονή στο Μουρμάνσκ, με καύσιμα, αντιδραστήρες και πυρηνικά απόβλητα. Τα δύσκολα χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις αντιμετώπιζαν μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, και η τοπική εταιρεία ενέργειας διέκοψε το ρεύμα στη βάση, προκαλώντας κίνδυνο πυρηνικού ατυχήματος- σύμφωνα με το Popular Mechanics, στρατιωτικοί χρειάστηκε να απειλήσουν με όπλα εργαζομένους για να αποκαταστήσουν την ηλεκτροδότηση.

Η διαδικασία απόσυρσης ενός πυρηνικού υποβρυχίου αρχίζει με την εξαγωγή του εξαντλημένου πυρηνικού καυσίμου από τον πυρήνα του αντιδραστήρα. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος: Το 1985 μια έκρηξη κατά τη διαδικασία αφαίρεσης καυσίμων από ένα υποβρύχιο κλάσης Victor είχε αποτέλεσμα 10 νεκρούς και διασπορά πυρηνικού υλικού σε αέρα και θάλασσα. Ομάδες ειδικά εκπαιδευμένων μηχανικών πρέπει να διαχωρίσουν τις ράβδους καυσίμου από τον πυρήνα και μετά να τις σφραγίσουν σε ατσάλινα δοχεία για μεταφορά και αποθήκευση- και υπάρχει και το θέμα της μεταφοράς. Μετά οι εργαζόμενοι των ναυπηγείων αφαιρούν ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το υποβρύχιο και αποσυναρμολογούν τα οπλικά συστήματα. Σε αυτό το πλαίσιο, απαιτείται εξαγωγή και απομόνωση των πυρηνικών κεφαλών πριν προχωρήσει η διαδικασία ως προς τα συστήματα καυσίμων και κινητήρων.

Όταν έρθει η ώρα των αντιδραστήρων γίνονται κάθετες τομές στο κύτος του υποβρυχίου και αφαιρείται o θάλαμος του αντιδραστήρα, μαζί με επιπλέον τμήματα μπροστά και πίσω, σε ένα μεγάλο κυλινδρικό κομμάτι. Όταν σφραγιστεί, ο κύλινδρος αυτός μπορεί να επιπλέει μόνος για μήνες ή και χρόνια πριν αποσταλεί σε εγκαταστάσεις αποθήκευσης.

Ωστόσο κατά τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου η αποθήκευση πυρηνικών υλικών στη Σοβιετική Ένωση συχνά ήταν απόρριψη στη θάλασσα. Τουλάχιστον 14 αντιδραστήρες παλιών σκαφών του Βορείου Στόλου βυθίστηκαν στη Θάλασσα του Κάρα, και κάποιες φορές δεν αφαιρέθηκαν καν τα καύσιμα, με τους αντιδραστήρες να απορρίπτονται μαζί με τις εξαιρετικά ραδιενεργές ράβδους καυσίμου. Σύμφωνα με τη Bellona, ρίχθηκαν επίσης 17.000 δοχεία με επικίνδυνα πυρηνικά υλικά και βυθίστηκαν σκόπιμα 19 σκάφη με πυρηνικά απόβλητα, καθώς και 735 μολυσμένα τμήματα βαρέος εξοπλισμού. Επίσης, απόβλητα σε υγρή μορφή ρίχθηκαν και αυτά στα παγωμένα νερά. Μια από τις πιο ακραίες περιπτώσεις είναι αυτή του Κ-27, ενός υποβρυχίου κλάσης November, στον αντιδραστήρα του οποίου είχε σημειωθεί ατύχημα το 1968, ενώ ήταν στη θάλασσα, με αποτέλεσμα να πεθάνουν εννιά ναύτες και να νοσήσουν 83. Το σκάφος επέστρεψε, μα μετά από χρόνια αναλύσεων η διάσωσή του κρίθηκε αδύνατη.

Το 1981 ρυμουλκά το έσυραν στη Θάλασσα του Κάρα και το βύθισαν, μαζί με αντιδραστήρα, καύσιμο και απόβλητα. Θεωρείται πως ασφαλές βάθος για βύθιση πυρηνικού υλικού είναι τουλάχιστον 3.000 μέτρα, και το Κ-27 βρίσκεται στα 50. Το 2012 κοινή ρωσονορβηγική αποστολή έδειξε μικρή διάβρωση, ωστόσο ειδικοί εκτιμούν πως το σκάφος μπορεί να παραμείνει ακέραιο μόνο ως το 2032. Μια άλλη επικίνδυνη περίπτωση είναι το Κ-159, κλάσης επίσης November, όπου σημειώθηκε ατύχημα το 1965 μα παρέμεινε σε υπηρεσία ως το 1989. Μετά από αποθήκευση 14 ετών, το 2003 μια θύελλα είχε ως αποτέλεσμα να καταλήξει στον βυθό της Θάλασσας του Μπάρεντς κατά τη διάρκεια επιχείρησης μεταφοράς, με εννιά νεκρούς. Το ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 250 μέτρων, πιθανότατα με τους αντιδραστήρες του εκτεθειμένους.

Η Ρωσία έχει ανακοινώσει σχέδια ανέλκυσης του Κ-27, του Κ-159 και άλλων τεσσάρων επικίνδυνων θαλάμων αντιδραστήρων που είχαν ριφθεί στην Αρκτική. Τον Μάρτιο του 2020 οι ρωσικές αρχές υπολόγιζαν το κόστος στα 330 εκατ. δολάρια. Πρώτος στόχος θα είναι το Κ-159, μα η ανέλκυση απαιτεί ειδικά σχεδιασμένο σκάφος που δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή- η ναυπήγησή του αναμένεται να αρχίσει το 2021.