Το Πάσχα βέβαια είναι η πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή στην Ελλάδα με προεκτάσεις ιστορικές που οφείλονται ιδιαίτερα στην Ανάσταση. Η Ανάσταση του Κυρίου υπενθυμίζει στον ελληνικό λαό την Ανάσταση του έθνους με την Επανάσταση του 1821. Ένοπλοι στρατιώτες ακολουθούν ακόμα την περιφορά του Επιταφίου (έχω κινηματογραφήσει μία τέτοια περιφορά στη Θράκη) και η Κυριακή του Πάσχα ήταν πάντα ημέρα υποδοχής των πολιτών στους στρατώνες. Τις γεμάτες από σουβλισμένα αρνιά.
Σε άλλες τις άλλες χριστιανικές εκκλησίες και ιδιαίτερα στην Δύση, η μεγαλύτερη γιορτή είναι τα Χριστούγεννα. Τα υπενθυμίζω όλα αυτά για να προσθέσω ότι ενώ στις Καθολικές χώρες (και μετά το Σχίσμα των Διαμαρτυρομένων), η Εκκλησία, δηλαδή το Βατικανό, είχε έστω και από μακριά, απόλυτο έλεγχο στις βασιλικές κυβερνήσεις, στην Ελλάδα η Εκκλησία ήταν μια παράλληλη ηγεσία. Ο ιστορικός της ρόλος ήταν να σταθεί εθνικά και παιδαγωγικά στο πλευρό του υπόδουλου λαού. Θα πάρει μέρος από πολύ κοντά στον απελευθερωτικό αγώνα μέχρι και κατά την πρόσφατη Γερμανική Κατοχή όταν συμμετέχοντας στην Εθνική Αντίσταση ανέβαινε στα βουνά με τους αντάρτες. Ή όταν αναλάμβανε προσωρινά καθήκοντα Αντιβασιλείας, όπως μετά τα Δεκεμβριανά.
Αυτό που δεν διδάσκεται επαρκώς στην δημόσια παιδεία είναι η ιστορία των θρησκειών, οι διαδρομές, οι εξελίξεις των πολιτισμών. Ένα μέρος του ιστού των σημερινών ευρωπαϊκών κοινωνιών, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, δεν είναι προϊόν των αποστολικών επιστολών. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μακρά αλυσίδα. Σε πλήθος από σημερινές πολιτιστικές πρακτικές θα βρούμε μαρτυρίες προερχόμενες από θρησκευτικούς πολιτισμούς που προηγήθηκαν.
Η ονομασία «Πάσχα», για παράδειγμα είναι δανεισμένη από το αραμαϊκό «πασαά» - αν όχι κατευθείαν απόν το ασσύριο «πασαχού» (που σημαίνει κατευνάζω) από όπου προέρχεται και το ιουδαϊκό «Πέσαχ». Που σημαίνει «πέρασμα» κατά το οποίο γιορτάζεται η «Έξοδος», η απελευθέρωση των Εβραίων από την αιγυπτιακή δουλεία χάρη στη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας.
Το ελληνικό Πάσχα είναι επίσης μια Απελευθέρωση, η Ανάσταση του Χριστού. Και δεν είναι τυχαίο ότι συνδέεται με την Απελευθέρωση του ελληνικού λαού από τον οθωμανικό ζυγό. Στη Βίβλο, το «πέσαχ» μοιάζει να συσχετίζεται με το «πασάχ» που μάλλον σημαίνει ”χορεύω τελετουργικά γύρω από θυσία”. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που στις δικές μας εκκλησίες ονομάζεται Αγία Τράπεζα, στις Καθολικές ονομάζεται Βωμός (autel, στα γαλλικά).
Στο αρχαίο εβραϊκό Πάσχα συνηθίζονταν η σφαγή ενός νεαρού αρνιού το αίμα του οποίου, αλειμμένο στην εξώπορτα ήταν, για τους Εβραίους, ένα μέσο προστασίας της οικογένειας που γιόρταζε το μνημονιακό Γεύμα τού εβραϊκού Πασάχ Και δεν είναι τυχαία η θυσία του αρνιού της πασχαλινής σούβλας, έθιμο που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Την Μεγάλη Πέμπτη (ημέρα της Σταύρωσης) βάφονται τα αυγά και μάλιστα κόκκινα, τουλάχιστον στην Ελλάδα, άγνωστο γιατί. Ίσως «με το αίμα του Ιησού». Και το τσούγκρισμα ίσως αποτελεί σύμβολο ανάστασης. Πάντως τόσο το βάψιμο όσο και το τσούγκρισμα είναι αρχαία έθιμα που βρίσκουμε σε προχριστιανικούς πληθυσμούς, έθιμα που συμβόλιζαν την άφιξη της Άνοιξης, την αναγέννηση της Φύσης.
Πολλά είναι τα έθιμα που κληρονομήσαμε από προχριστιανικούς πολιτισμούς. Όπως κληρονομήσαμε και εντάξαμε στην άσκηση της θρησκείας μας την Παλαιά Διαθήκη και σειρά από πρακτικές της αρχαίας ελληνικής τελετουργικής, όπως για παράδειγμα το αντίδωρο(1) και φυσικά τον Βωμό, τον οποίο ονομάσαμε Αγία Τράπεζα. Στις ημέρες της εβδομάδας έχουμε εντάξει το εβραϊκό σαμπάτ (Σάββατο) και την προπαρασκευή του (Παρασκευή).Το Σαμπάτ είναι η ημέρα της αργίας. Και η Παρασκευή η ημέρα προετοιμασίας της αργίας, για να μην υποχρεώνονται οι πιστοί σε οικιακές και άλλες εργασίες ανίερες, όπως το οδήγημα του αυτοκινήτου. Μπορείτε να φανταστείτε τι τραβήξαμε τα Σάββατα στην Ιερουσαλήμ όταν γυρίζαμε εκεί τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες». Το «Σαμπάτ» θα το βρούμε και στο ιταλικό Sabato και στο γαλλικό Samedi.
Δεν είναι γνωστό πώς ακριβώς και πότε γιόρταζαν οι πρώτοι χριστιανοί το Πάσχα. Άλλωστε και τα Χριστούγεννα - είναι σήμερα αποδεδειγμένο - έχουν τοποθετηθεί σε λάθος έτος από σύγχυση ανάμεσα στον πρώτο Ηρώδη, τον Ρωμαίο κυβερνήτη της Παλαιστίνης και στον συνονόματό του Ηρώδη που την κυβέρνησε 5 χρόνια αργότερα! Έχει αποσιωπηθεί το λάθος γιατί θα πρέπει να αλλάξουν πάλι χρονολογία τα χιλιάδες ιστορικά γεγονότα και οι άλλες τόσες εορτές των τελευταίων δύο χιλιετηρίδων.
Δεν είναι μόνο τα Χριστούγεννα που χρειάστηκε να επανατοποθετηθούν. Οι εκκλησιαστικοί παράγοντες των πρώτων τριών χριστιανικών αιώνων, διεσπαρμένοι στις τέσσερις γωνίες του ελληνορωμαϊκού ορίζοντα δεν συμφωνούσαν στην χρονολογική τοποθέτηση του εορτασμού του χριστιανικού Πάσχα. Στα χρόνια των πρώτων αυτών χριστιανών υπήρχαν αυτοί που θεωρούσαν ότι και το δικό τους Πάσχα, το χριστιανικό, θα πρέπει να γιορτάζεται μαζί με το εβραϊκό και αυτοί που πίστευαν ότι θα πρέπει να εορτάζεται μια Κυριακή αργότερα. Στην «Πασχαλινή αυτή Έριδα» - όπως ονομάστηκε- ήρθε να βάλει τέλος η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος (της Νικαίας) την οποία είχε συγκαλέσει ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε στο μεταξύ γίνει Χριστιανός. Και αποφασίστηκε οριστικά ως κοινή ημερομηνία τέλεσης του εορτασμού του Πάσχα η πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της Εαρινής Ισημερίας.
Τόσο η Οδύσσεια του Ομήρου όσο η Βίβλος (που είναι μεταγενέστερη και εικάζεται ότι έχει συνταχθεί κατά την εξορία των Εβραίων στην Βαβυλώνα) θεωρούνται αναμφισβήτητα κείμενα ιστορικά, όσο και η Καινή Διαθήκη βάσει σοβαρών ενδείξεων. Λείπουν ίσως μερικά αρχαιολογικά ευρήματα, όπως είναι π.χ, οι ακριβείς ημερομηνίες, που θα προσέφεραν ακριβέστερες πληροφορίες για τον κορμό των περιγραφών,. Άλλωστε τα διαδοχικά σχίσματα στην εκκλησιαστική ιστορία του Χριστιανισμού, την γεμάτη από δοξασίες, δεν είναι άσχετα με τις διαφωνίες των θεολόγων.
Πάντως, περισσότερο από όλους τους Ορθόδοξους εμείς οι Ρωμιοί θεωρούμε ότι είμαστε οι πρώτοι Χριστιανοί - τα πρώτα κείμενα του Χριστιανισμού ήταν σχεδόν όλα ελληνικά - και αισθανόμαστε πιο κοντά στη Σταύρωση του Χριστού που μοιάζει σαν να είχε γίνει δίπλα μας. Κανείς Ρωμιός - θρησκευόμενος ή μη - δεν θα λείψει από το βράδυ της Ανάστασης, με το κερί στο χέρι.
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η σταύρωση ήταν μάλλον ένα Περσικό εύρημα βαρβαρότητας, ή τουλάχιστο στην ημερησία διάταξη, το οποίο ενστερνίσθηκαν οι Ρωμαίοι. Την Σταύρωση του Χριστού θα ακολουθήσουν σταυρώσεις Χριστιανών που αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν, αφού πρώτα υπέστησαν τα βιαιότερα βασανιστήρια, ιδιαίτερα νέες κοπέλες όπως η Αγία Ιουλία της οποίας την σταύρωση ζωγράφισε ο Ιερώνυμος Μπος σ′ ένα μοναδικό εκκλησιαστικό τρίπτυχο.(2)
Ρ. Μανθούλη:
(1) ”Ηρώνδας Μιμίαμβοι, Οι προσκυνήτρες του Ασκληπιού”
(2) ”Οι Μεταμορφώσεις της Αφροδίτης”