Ολοφάνερα και καταμαρτυρούμενα ο πλανήτης και οι περιφέρειες εισήλθαν σε μια νέα ρευστή ιστορική φάση και οι συντρέχοντες περιφερειακοί πόλεμοι επιτάχυναν τις στρατηγικές ανακατατάξεις. Ταυτόχρονα, η παρατηρούμενη ρευστότητα και πολυπλοκότητα δυσκολεύουν την θέαση της μεγάλης εικόνας, των προσανατολισμών του υπό διαμόρφωση πολυπολικού διεθνούς συστήματος και των βαθύτατων παθογενειών, οι οποίες, για να είμαστε ακριβείς, δεν είναι νέες αλλά αποτέλεσμα των Μεταπολεμικών και κυρίως Μεταψυχροπολεμικών κρατικών και διακρατικών αποφάσεων. Εντός κάθε κράτους απαιτείται, αφενός ορθή θέαση της ισχύουσας διεθνούς πραγματικότητας, και αφετέρου, σωστή διάγνωση των αιτιών που οξύνουν την ηγεμονική διαπάλη και που προκαλούν αναθεωρητισμούς, αστάθεια και διενέξεις.
Την τέταρτη Μεταψυχροπολεμική δεκαετία και καθώς προχωρούμε βαθύτερα στον 21ο αιώνα, ολοφάνερα και καταμαρτυρούμενα έχουμε, μεταξύ άλλων: Πόλεμο στην Ουκρανία, πόλεμο στην Μέση Ανατολή, πολεμικές διενέξεις σε πολλές άλλες περιοχές, κατεδάφιση της Συρίας, πλανητικά και περιφερειακά διαρκείς εναλλαγές εξισορροπητικών συμμαχιών, αδιανόητες απειλές για έναρξη πυρηνικής σύρραξης.
Επίσης έχουμε, αναθεωρητικές και επεκτατικές στρατηγικές περιφερειακών δυνάμεων όπως η Τουρκία, αμφιταλαντεύσεις του θρησκευτικά ριζοσπαστικού Ιράν, όπως παρατηρείται στην Συρία ακόμη και άνοδο στην εξουσία τρομοκρατικών οργανώσεων και επικηρυγμένων ηγετών τους, αμφιλεγόμενες και συχνά αθέατες αμυντικές στρατηγικές προσεγγίσεις του μέχρι τις μέρες μας πανίσχυρου και αήττητου Ισραήλ, εναλλαγές συμμαχιών στην Μέση και Άπω Ανατολή που στο παρελθόν θεωρούνταν απίθανες, προσωρινή (;) συσπείρωση Ανατολικών μεγάλων δυνάμεων στο BRICKS, ρευστότητα στρατηγικών προσεγγίσεων των Βαλκανικών κρατών, μια από καιρό αναμενόμενη εκκόλαψη Ευρωατλαντικής κρίσης, αντιφάσεις εντός μιας καταμαρτυρούμενα πολιτικά, οικονομικά και στρατηγικά διαφοροποιημένης Ευρώπης, κλυδωνισμούς της οικονομίας και της εσωτερικής πολιτικής στην Γερμανία και ριζοσπαστική αλλαγή εξουσίας στις ΗΠΑ με δεδηλωμένες νέες στρατηγικές προσεγγίσεις.
Τα προαναφερθέντα και πολλά άλλα υποδηλώνουν συγκεκριμένες κύριες πασίδηλες τάσεις που συγκροτούν την μεγάλη εικόνα των επόμενων ετών και ενδεχομένως των επόμενων δεκαετιών.
Κατ’ αρχάς, το πολυπολικό διεθνές σύστημα ωρίμασε και εξελίσσεται με ρευστό και εν πολλοίς απρόβλεπτο τρόπο. Βασικά και ουσιαστικά, το Μεταψυχροπολεμικό «μονοπολυπολικό» διεθνές σύστημα μεταλλάσσεται σε πολυπολικό με αποτέλεσμα ενώ οι ΗΠΑ παραμένουν το ισχυρότερο κράτος να αυξάνονται οι προκλήσεις και να δυσκολεύουν οι στρατηγικές διαχείρισής τους.
Εύλογα τίθεται το ερώτημα: Επίκεινται «ήρεμα πλανητικά νερά» ή είμαστε μόνο στην αρχή μιας μεγάλης επερχόμενης πλανητικής στρατηγικής καταιγίδας, νέων και μεγάλων πολέμων ή ακόμη και απευθείας σύγκρουσης των ηγεμονικών δυνάμεων; Προβλέψεις δεν χωρούν αλλά επιτάσσεται ορθή διάγνωση των παθογενειών και ορθολογιστικές αποφάσεις στο επίπεδο του κράτους, των συμμαχιών και των διεθνών θεσμών.
Μια εξ αντικειμένου βάσιμη εκτίμηση είναι ότι ενώ οι περισσότεροι πίστεψαν πως με τους πολέμους στην κεντρική Ευρώπη και στην Μέση Ανατολή κορυφώθηκαν οι ηγεμονικές διενέξεις, μια πιο ψύχραιμη και ορθολογιστική εκτίμηση είναι ότι βρισκόμαστε μόνο στην αφετηρία μιας νέας εποχής ενός πλέον ρευστού και εν εξελίξει πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Ενώ η ανάδυσή του αναμενόταν η έλευσή του επιταχύνθηκε από τους συντρέχοντες περιφερειακούς πολέμους.
Με όρους πολιτικού, θεσμικού, νομικού και στρατηγικού ορθολογισμού -δηλαδή επιδίωξη αποφάσεων πάνω στην πλάστιγγα κόστους / οφέλους με προσεγγίσεις που εκτιμάται πως προκαλούν περισσότερο όφελος και λιγότερο κόστος- το μεγάλο ζητούμενο εντός ενός ρευστού και ακατάστατου πολυπολικού διεθνούς συστήματος είναι κατά πόσο θα μπορούσε ο κόσμος να οδηγηθεί προς ένα στρατηγικό modus vivendi πλανητικών στρατηγικών ισορροπιών που θα έτειναν προς μεγαλύτερη πλανητική σταθερότητα και λιγότερες διενέξεις στις περιφέρειες.
Γίνεται σαφές ότι αυτά αναφέροντας δεν γίνεται λόγος για κάποιου είδους υλιστικό και αδιατάραχτα κινούμενο επίγειο παράδεισο όπως περίπου υποστήριζαν τα περί «παγκοσμιοποίησης» «παραμιλητά» των δύο πρώτων Μεταψυχροπολεμικών δεκαετιών. Όταν επιπλέον υποστηριζόταν και μάλιστα εκτεταμένα ότι οι εθνικοί πολιτισμοί και τα κράτη είναι απαρχαιωμένα και παρωχημένα. Το αντίθετο ισχύει:
Εάν κάτι είναι σίγουρο για όλες τις κοινωνίες είναι ότι το κράτος τους είναι ο θεσμός εθνικής ανεξαρτησίας/συλλογικής ελευθερίας (όπως ρητά περιγράφεται στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ όταν εδραίωσε την κρατική κυριαρχία ως το καθεστώς διεθνών σχέσεων). Ισχύει επίσης ότι η ενδυνάμωση των εθνικών πολιτισμών είναι προϋπόθεση κρατικής συνοχής και κρατικής επιβίωσης και ότι όσο περισσότερο ισχύουν αυτά τόσο περισσότερο δυναμένων ο πολιτικός, νομικός, θεσμικός και στρατηγικός ορθολογισμός εντός και μεταξύ των κρατών.
«Για την ιστορία» αναφέρεται ότι οι ιδεολογικά στερημένοι και αξιολογικά ουδέτεροι αναλυτές της στρατηγικής Θουκυδίδειων προδιαγραφών στην Δύση όπως οι John Mearsheimer, George Kennan κ.α., εξαρχής εισερχόμενοι στην Μεταψυχροπολεμική εποχή υποστήριζαν, μεταξύ άλλων:
α) Αποφυγή δημιουργίας διλημμάτων ασφάλειας στις ανερχόμενες άλλες ηγεμονικές δυνάμεις με κύριο στρατηγικό σκοπό να αποφευχθεί η σύγκλιση Ρωσίας-Κίνας.
β) Οι ΗΠΑ ως η συντριπτικά ισχυρότερη Μεταψυχροπολεμική δύναμη του πλανήτη μπορούσε και ήταν προς το συμφέρον της Δύσης να υιοθετήσει στρατηγικές ήπιας εξισορρόπησης της Κίνας και ταυτόχρονα επιδίωξη δημιουργίας ενός πλανητικού modus vivendi πλανητικών στρατηγικών ισορροπιών, οι οποίες, μεταξύ άλλων, θα μείωναν τους κινδύνους πυρηνικής σύρραξης και θα αποθάρρυναν τους περιφερειακούς πολέμους.
γ) Προσπάθεια δημιουργίας πιο ισχυρών θεσμών διεθνούς διακυβέρνησης που αφορούν κοινούς κινδύνους, κοινούς σκοπούς και κοινά συμφέροντα όπως η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, οι εξελίξεις στα πεδία της τεχνολογίας και η ενθάρρυνση περισσότερων ενδοκρατικών και διακρατικών ελέγχων και θεσπίσεων για τις δράσεις διεθνικών δρώντων.
Τα προαναφερθέντα δεν αφορούν κάποιο αγγελικά πλασμένο νέο κόσμο αλλά μια ρεαλιστική αντίληψη για τον ρόλο του κράτους εντός του υπάρχοντος κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος, των διεθνών θεσμών, την αναγκαία και μη εξαιρετέα ύπαρξη ορθολογιστικών προσεγγίσεων διεθνούς διακυβέρνησης και προϋποθέσεις που ευνοούν ισορροπία ισχύος, συμφερόντων και σταθερότητα.
Για μικρής ή μεσαίας ισχύος περιφερειακά κράτη όπως η Ελλάδα οι διεθνείς ανακατατάξεις και η όξυνση της ηγεμονικής διαπάλης σημαίνει ότι η εθνοκρατική επιβίωση και η ακεραιότητα της Επικράτειας που προβλέπουν οι Συνθήκες σημαίνει, βασικά και ουσιαστικά, δύο πράγματα.
Πρώτον, αντιμετώπιση κάθε αναθεωρητικής αξίωσης και κάθε απειλής με αξιόπιστη εθνική αποτρεπτική στρατηγική.
Δεύτερον, ενώ πάντα ισχύει η αρχή της αυτοσυντήρησης, απαιτείται να κυριαρχήσει ορθή γνώση και επίγνωση των διεθνών εξελίξεων, των ρευστών πλέον στρατηγικών προσεγγίσεων των μεγάλων δυνάμεων και των επιδιώξεων αναθεωρητικών κρατών όπως η Τουρκία. Όσον αφορά την Τουρκία, μια παράμετρος που από καιρό πολλοί εξετάζουν, είναι το γεγονός ότι όλες οι πολιτικές τάσεις στην Άγκυρα συγκλίνουν όχι μόνο με υιοθέτηση στρατηγικών που καθιστούν την χώρα τους περιφερειακό ηγεμόνα, αλλά και μεγάλη δύναμη πέραν της περιφέρειάς μας.
Στην στρατηγική ανάλυση, πάντως, ένα εδραιωμένο συμπέρασμα είναι πως αναγκαίες προϋποθέσεις επιβίωσης είναι η γνώση και επίγνωση της ισχύουσας πραγματικότητας, η αποχή από ουτοπικές προσδοκίες και η αξιόπιστη αποτρεπτική και η αποφυγή κατευναστικών θέσεων και παραστάσεων. Η εμπειρία διδάσκει αλάνθαστα ότι ο κατευνασμός αναθεωρητικών απειλών οδηγεί είτε σε ήττα χωρίς πόλεμο είτε σε πόλεμο ή σε αμφότερα. Βιώσιμο είναι εκείνο το κράτος, εν τέλει, που διαθέτει επαρκή ισχύ και εθνική στρατηγική διασφάλισης της ακεραιότητας της Επικράτειας που προβλέπουν οι Συνθήκες και το διεθνές δίκαιο.
Ολοκληρώνοντας το παρόν σύντομο κείμενο για ένα κατά τα άλλο μεγάλο ζήτημα που είναι ο Μεταψυχροπολεμικός κόσμος εντός ενός πλέον πολυπολικού διεθνούς συστήματος, και αφού υπογραμμιστεί ότι για την Ελλάδα ένα από τα κρισιμότερα ζητήματα είναι το πως θα εξελιχθούν οι Ευρωατλαντικές σχέσεις, η Ατλαντική Συμμαχία και αυτή καθαυτή η Ευρωπαϊκή ένωση, θα μπορούσαμε να τονίσουμε επιγραμματικά τις στρατηγικές και τις μεθοδεύεις των ηγεμονικών δυνάμεων στις περιφέρειες.
Οι αναλυτές της Θουκυδίδειας παράδοσης περί την διεθνή πολιτική και πρωτίστως ο John Mearsheimer, έχουν εδραιώσει μια αξιόλογη τυπολογία για τον πως διεξάγεται ο διαχρονικός ηγεμονικός ανταγωνισμός στις περιφέρειες. Τονίζεται ότι κανένα κράτος που θέλει να επιβιώσει δεν έχει την πολυτέλεια να μην εκτιμήσει δεόντως την τυπολογία των δομικών καταναγκασμών που αφενός επηρεάζουν τις γεωστρατηγικές προσεγγίσεις των ηγεμονικών δυνάμεων και αφετέρου προκαλεί διενέξεις και ανακατατάξεις στις περιφέρειες. Καταλήγοντας, συνοψίζουμε τις πρακτικές των ηγεμονικών δυνάμεων οι οποίες όπως ήδη υπογραμμίστηκε με δεδομένο την ωρίμανση του πολυπολικού διεθνούς συστήματος, το πιθανότερο ενδεχόμενο είναι πως σε σύγκριση με το παρελθόν θα εκδηλώνονται με οξύτερο τρόπο και συχνότερα. Μεταξύ άλλων, τα εξής:
Μεταφορά βαρών: Μια συνήθης πρακτική είναι η προσπάθεια ανάληψης αναχαίτισης από τρίτον όχι κατ’ ανάγκη «σύμμαχο», ενώ το ίδιο παραμένει θεατής Ενθάρρυνση, υποκίνηση, μυστικές μεθοδεύσεις κτλ. Το βλέπουμε καθημερινά στην ευρεία ασταθή ζώνη από την Λιβύη μέχρι το Αφγανιστάν, στην Ουκρανία, στην Μέση Ανατολή και με πολύ ορατό τρόπο στον πόλεμο που βασικά διέλυσε το Συριακό κράτος.
Εξισορρόπηση: Δέσμευση αναχαίτισης επιτιθέμενου αντιπάλου κατόπιν τυπικής ή άτυπης διακρατικής συμμαχίας και εμπράκτων μέτρων και δεσμεύσεων. Στην Συρία εδώ και χρόνια είναι ολοφάνερα και συχνά αθέατα καθημερινή πρακτική που κορυφώθηκε τον Δεκέμβριο του 2024. Τα ίδια ισχύουν στον Λίβανο, στην Λιβύη αλλά βασικά και ουσιαστικά σε κάθε περιφερειακή διένεξη.
Εκβιασμός: απειλή χρήσης βίας (μπλόφα ή μέτρα για κόστος τόσο κατά ισχυρών κρατών όσο και κατά λιγότερο ισχυρών κρατών, ιδιαίτερα μικρών και αδυνάμων κρατών). Είτε είναι ορατό ή αθέατο, κάθε θέση προς άλλο δρώντα με την οποία θέτεις κόστος εάν δεν συμμορφωθεί είναι διακρατικός «εκβιασμός» συχνά χωρίς την παραμικρή παρεμβολή διεθνών θεσμών. Στους συντρέχοντες πολέμους της Ουκρανίας και της Μέσης Ανατολής αυτές οι μεθοδεύσεις είναι καταμαρτυρούμενες καθημερινά.
Πρόκληση πολέμου για κατατριβή τρίτων: Μέριμνα ούτως ώστε εμπλοκή κάποιου αντιπάλου σε πόλεμο θα οδηγήσει σε μακροχρόνια κατατριβή και αποδυνάμωση. Πρόκληση έτσι εξασθένισης και αποδυνάμωσης «εχθρών» και/ή «φίλων» με πρόκληση μακροχρόνιων συρράξεων και πολέμων. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο δεκαετής πόλεμος Ιράν-Ιράκ. Μετά το “Irangate” μάθαμε ότι τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Ισραήλ μεριμνούσαν αμφότερα τα κράτη, το Ιράν και το Ιράκ, να αποκτούν ισχύ και να παγιδεύονται σε μακροχρόνιο πόλεμο που οδηγεί σε κατατριβή και αποδυνάμωση. Τον Δεκέμβριο του 2024 αυτό δηλώθηκε ευθέως από αντιπάλους όσον αφορά την δυσχερή θέση που βρέθηκε το Ιράν σε μια τόσο κρίσιμη ιστορική φάση και εν μέσω πολεμικών αναμετρήσεων, κυρίως με το Ισραήλ.
Παρεμπόδιση άλλων μεγάλων δυνάμεων να έχουν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Αυτό επιτυγχάνεται όταν ασκείται γεωπολιτικός και πολιτικός έλεγχος επί των κρατών μιας περιφέρειας. Κανείς μπορεί να δει αυτή την πτυχή στην πολυετή πλέον συζήτηση για την διέλευση των αγωγών ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ευρώπη, τον ρόλο της Τουρκίας και την σχέση της με την Ρωσία και την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία, κυρίως της Γερμανίας αλλά και τις σχετικές πολιτικές της Κίνας.
Απόκτηση ισχύος με πόλεμο έχουμε όταν αφού κατακτηθεί ή ελεγχθεί ένας κράτος ελέγχονται οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι και οι τιμές τους.
«Soft power». Διευκόλυνση διείσδυσης με αποδυνάμωση του φρονήματος άλλων κοινωνιών και της πίστης τους στην κυριαρχία του κράτους τους. Αυτή είναι εδώ και δεκαετίες μια κύρια τακτική στο πλαίσιο των στρατηγικών κυρίως των μεγάλων και κύρια επιδίωξη είναι η εκπλήρωση σκοπών με το λιγότερο δυνατό κόστος μέσο επηρεασμού των αποφάσεων άλλων κρατών (ακόμη και συμμαχικών). Η στρατηγική αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη σε περιόδους πολέμου με σκοπό τον επηρεασμό των θέσεων των μελών των εμπλεκομένων και ενδιαφερομένων αλλά και των πολιτικών ηγετών άλλων κρατών.
Προσωρινή παραχώρηση ισχύος σε αυριανούς εχθρούς για να ρυθμιστεί η κατανομή ισχύος. Για παράδειγμα, η βοήθεια ΕΣΣΔ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά ενδεχομένως αυτά που λαμβάνουν χώρα στην Συρία και ευρύτερα στην Μέση Ανατολή.
Επειδή τα προαναφερθέντα φαινόμενα της διεθνούς πολιτικής είναι εν πολλοίς καθημερινά καταμαρτυρούμενα, τονίζεται ότι κάθε κράτος απαιτείται:
α) να ορίζει και να ιεραρχεί τα εθνικά συμφέροντα τα οποία η εθνική στρατηγική αποστολή έχει να εκπληρώνει,
β) να διαθέτει επαρκή ισχύ και
γ) να υιοθετεί στρατηγικά σχέδια που προτείνουν άρτια κρατικά επιτελεία, στην βάση των οποίων λαμβάνονται οι βέλτιστες αποφάσεις.
δ) Να προσανατολίζεται επίσης με πολιτικά και στρατηγικά ορθολογιστικό τρόπο και να συναλλάσσεται αδιάλειπτα επιδιώκοντας, ιδιαίτερα με τα ισχυρότερα κράτη, ισόρροπες και συμμετρικές σχέσεις.
Όπως προχωρούμε βαθύτερα στον 21 αιώνα εντός ενός ώριμου πλέον πολυπολικού διεθνούς συστήματος, τονίζεται ξανά ότι η αντιμετώπιση των στρατηγικών απειλών και προκλήσεων απαιτεί σωστές εκτιμήσεις για τις ρευστές εναλλαγές εξισορροπητικών συγκλίσεων ή και συμμαχιών.