Οι συμφωνίες που έγραψε ο Γερμανός συνθέτης αποτελούν μια διαυγή αντανάκλαση της προσωπικής του διαδρομής που οδηγούν στοχευμένα στον επικό θρίαμβο της μνημειώδους Ενάτης του.
Ήταν ένα βροχερό απόγευμα Μαρτίου του 1827, όταν ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, νικημένος πλέον από τα χρόνια προβλήματα υγείας του, πέρασε για πάντα στην ιστορία. Ο θρύλος λέει, πως ακριβώς πριν ξεψυχήσει, κι ενώ βρισκόταν ετοιμοθάνατος στο κρεβάτι, ύψωσε το χέρι του σχηματίζοντας μια γροθιά, σαν να ήθελε να δώσει το σήμα για τη λήξη μιας μουσικής που μόνο ο ίδιος μπορούσε να ακούσει.
Κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής του, ο Μπετόβεν, μπόρεσε να ολοκληρώσει εννέα συμφωνίες, ενώ έκανε σχέδια και για μια ακόμη, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος. Οι συμφωνίες του, πάντως, κατάφεραν να είναι ταυτοχρόνως ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία, ιστορικό οδοιπορικό και προσωπικό ψυχογράφημα, ξεπερνώντας το συνθέτη τους και αγκαλιάζοντας σύσσωμη την ανθρωπότητα.
Τα άγουρα χρόνια
Την Πρώτη του συμφωνία, ο Μπετόβεν την παρουσίασε στα τριάντα του χρόνια, ενώ ήδη ταλαιπωρούνταν από σημάδια της κώφωσης που θα τον συνόδευε μέχρι το τέλος της ζωής του. Η επίδραση του δασκάλου του, Γιόζεφ Χάυντν, είναι εμφανής σε όλο το έργο, όμως, ο έμπειρος ακροατής δεν μπορεί να αγνοήσει τις ουκ ολίγες καινοτομίες του νεαρού συνθέτη, που προοικονομούν τη σμίλευση μιας εντελώς προσωπικής πορείας μακριά από κάθε παράδοση και συντηρητισμό.
Με τη Δεύτερη Συμφωνία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι λήγει η πρώιμη περίοδος του συνθέτη. Παρόλο που στοιχεία του κλασικισμού υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό και στο συγκεκριμένο έργο, οι παιγνιώδεις πινελιές του Μπετόβεν προκάλεσαν μερικά καυστικά σχόλια από τους κριτικούς της εποχής, με χαρακτηριστική την κριτική ενός Βιεννέζου, που έγραψε σε γνωστή εφημερίδα ότι ήταν «ένα φριχτό ξεψύχισμα, ενός τραυματισμένου δράκου, ο οποίος αρνείται να πεθάνει, αλλά σταματά να σφαδάζει, στο τέταρτο μέρος, όπου αιμορραγεί μέχρι θανάτου».
Ένας καταρρακωμένος συνθέτης
Από προσωπική πλευρά, ο Μπετόβεν, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο βρίσκεται σε άθλια κατάσταση. Η κώφωσή του χειροτερεύει ολοένα και περισσότερο και ο ίδιος έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται ότι δεν θα απαλλαχθεί ποτέ από αυτήν. Παράλληλα, βασανίζεται και από άλλα προβλήματα υγείας, όπως διαταραχές του πεπτικού συστήματος, σύφιλη και φυματίωση, ενώ έχει βρει παρηγοριά στο αλκοόλ, σαν τον πατέρα του. Όπως μαρτυρά και η Διαθήκη του Χάιλιγκενσταντ που απευθύνεται στους αδερφούς του, ο συνθέτης βρισκόταν στα πρόθυρα αυτοκτονίας, λόγω της απελπισίας και της ντροπής που τον έκανε να αισθάνεται η κώφωσή του. Τι τον συγκράτησε; Με τα λόγια του, «μου φαινόταν αδύνατον να αφήσω τον κόσμο, πριν δώσω όλα αυτά που ένοιωθα πως υπήρχαν μέσα μου».
Η «ηρωική» περίοδος
Το 1804 θα σημάνει την έναρξη μιας νέας, άκρως δημιουργικής περιόδου του συνθέτη, υπό το πνεύμα των καταιγιστικών εξελίξεων στην Ευρώπη. Πρόκειται για τη χρονιά που ολοκληρώνει την Τρίτη Συμφωνία του, την περίφημη «Ηρωική». Κι ενώ αρχικά το έργο ονομαζόταν «Βοναπάρτης» και έφερε ιδιόχειρη αφιέρωση στον Ναπολέοντα, όταν το Μάιο του ίδιου έτους γίνεται γνωστή η αυτοανακήρυξή του σε αυτοκράτορα των Γάλλων, ο Μπετόβεν έξαλλος σκίζει την αφιέρωση και αλλάζει αμέσως το όνομα του έργου.
Με την «Ηρωική», ο συνθέτης περνά στον ρομαντισμό, αλλά και στη μεσαία του περίοδο, την πιο δημιουργική του. Η διάρκεια της σύνθεσης είναι μεγαλύτερη, ενώ έχει αυξηθεί παράλληλα και το μέγεθος της ορχήστρας. Το όνομά της δικαιώνεται μέσα από την πλούσια εκφραστική της δύναμη και το δραματικό της ύφος.
Αναστοχασμός και αισιοδοξία
Η Τέταρτη συμφωνία του στέκεται, με τα λόγια του Ρόμπερτ Σούμαν, «σαν λιγνή Ελληνίδα κόρη ανάμεσα σε δύο Σκανδιναβούς γίγαντες», δηλαδή την «Ηρωική» και τη «Συμφωνία του Πεπρωμένου», την Πέμπτη κατά σειρά.
Οι οκτώ πρώτες νότες που ακούγονται στην Πέμπτη συμφωνία, έμελλαν να γίνουν οι διασημότερες στην ιστορία της μουσικής. Για τον εμπνευστή της, το πασίγνωστο μουσικό μοτίβο εισάγει δραματικά το πρώτο μέρος «σαν το πεπρωμένο που χτυπά την πόρτα».
Για πολλούς, η συμφωνία δεν είναι παρά η «μουσική εξέγερση» του Μπετόβεν ενάντια στις πολιτικές συνθήκες της εποχής, αλλά και στα προσωπικά του βάσανα. Σκοπός της, να περιγράψει μια πορεία από το σκοτάδι στο φως, μέχρι και το θριαμβευτικό φινάλε του έργου.
Με την «Ποιμενική», την Έκτη του συμφωνία, ο συνθέτης περιγράφει έναν περίπατο στην εξοχή. Ο ίδιος, άλλωστε, συνήθιζε να κάνει πολύωρους μοναχικούς περιπάτους στη φύση, όχι μόνο γιατί του το είχαν συστήσει οι γιατροί του, αλλά και για να αποφεύγει τον συγχρωτισμό με άλλους ανθρώπους που πολλές φορές τον έκανε να αισθάνεται άσχημα, λόγω της αίσθησης κατωτερότητας που τον διακατείχε. Στην «Ποιμενική» μπορούμε να ακούσουμε ήχους πουλιών, ρυάκια που τρέχουν, μια καταιγίδα, αλλά και την ευγνωμοσύνη για όλα αυτά, μέσα από το τραγούδι του βοσκού στο τελευταίο της μέρος.
Η «ηρωική» περίοδος του Μπετόβεν λήγει με την Έβδομη και την Όγδοη. Η πρώτη αγαπήθηκε αμέσως από το κοινό, που στην πρεμιέρα της απαίτησε να ξαναπαιχτεί από την ορχήστρα, ενώ ο συνθέτης σε ρόλο μαέστρου την παρουσίασε για πρώτη φορά σε μια συναυλία φιλανθρωπικού χαρακτήρα για τους τραυματισμένους στρατιώτες της Μάχης του Χάναου. Αλλά και η Όγδοη παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα πιο αγαπητά έργα του, λόγω της παιχνιδιάρικης διάθεσής της και του εύθυμου χαρακτήρα της, που σε καμία περίπτωση δεν αντανακλούσε την ψυχική κατάσταση του δημιουργού της.
Η σπουδαιότερη όλων
Έπρεπε να περάσει μια δεκαετία περίπου μέχρι ο Μπετόβεν, εντελώς κωφός πλέον, να μπορέσει να ολοκληρώσει την τελευταία του συμφωνία, την μνημειώδη Ενάτη ή αλλιώς «Χορική». Περιλαμβάνεται στην τελευταία περίοδο του συνθέτη, στην οποία συγκαταλέγονται κυρίως έργα με μεγάλο πνευματικό βάθος.
Η Ενάτη δεν θα μπορούσε να ολοκληρώσει πιο εύστοχα τον κύκλο των συμφωνιών του Μπετόβεν. Με τη μελοποίηση της Ωδής στη Χαρά, ο Μπετόβεν αποδεικνύει ότι παρέμεινε μέχρι το τέλος, παιδί της εποχής του. Ένας ρομαντικός που πίστευε ότι η σωτηρία της ανθρωπότητας είναι η τέχνη.
Το σχόλιο του Εσθονού μαέστρου Μίχκελ Κύτσον για την Ενάτη Συμφωνία:
Ως το βασικότερο αριστούργημα της ευρωπαϊκής μουσικής, η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν αντανακλά και διαθλά σαν καθρέφτης τις αξίες, τις ελπίδες και τους φόβους όσων προσπαθούν να την καταλάβουν και να την εξηγήσουν. Ειδικά το τελευταίο μέρος είναι το πιο ενοχλητικό και προβληματικό μέσα σε ολόκληρο το έργο του Μπετόβεν. Με τις σχεδόν αδύνατες τεχνικές απαιτήσεις του, τις τεράστιες διαστάσεις και τον ουτοπικό ανθρωπιστικό ιδεαλισμό της Ωδής στη Χαρά του Φρίντριχ Σίλερ, παρασέρνει τους ερμηνευτές, όπως και τους ακροατές σε ένα ακατανόητο ταξίδι για να βρουν ποια θα μπορούσαν να είναι τα όρια της Συμφωνίας, ή ακόμη και της ανθρωπότητας.
***
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υλοποιεί τη συναυλία που η πανδημία δεν επέτρεψε να γίνει πέρυσι, ερμηνεύοντας τον «Παρθενώνα» του συμφωνικού ρεπερτορίου, την πασίγνωστη Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν, τραγουδώντας για το κοινό της τον πάντα επίκαιρο Ύμνο στη Χαρά υπό τη διεύθυνση του διεθνούς φήμης Εσθονού αρχιμουσικού Μίχκελ Κύτσον.
INFO:
Παρασκευή 17 & Σάββατο 18 Δεκεμβρίου 20:30
ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
Αίθουσα Χ. Λαμπράκης