* Tης Σοφίας Κόπελα, Συνεργάτης πολιτικής για το φυσικό περιβάλλον, WWF Ελλάς
Ο φυσικός πλούτος της Μεσογείου, είναι αντιστρόφως ανάλογος του όγκου της. Αν και αποτελεί μόλις το 0,8% του όγκου των παγκόσμιων ωκεανών, φιλοξενεί περίπου το 10% των θαλάσσιων ειδών του κόσμου! Πάνω από 150 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στις ακτές της ενώ τα έσοδα από την εκμετάλλευση των πόρων της είναι της τάξεως των 450 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Μόνο η παράκτια αλιεία υπολογίζεται ότι δημιουργεί περίπου 227.000 θέσεις Μόνο η παράκτια αλιεία υπολογίζεται ότι δημιουργεί περίπου 227.000 θέσεις εργασίας.1
Ωστόσο, η Μεσόγειος κατέχει και κάποιες δυσάρεστες πρωτιές. Είναι η πιο υπεραλιευμένη θάλασσα στον κόσμο, κινδυνεύει να γίνει μία «πλαστική παγίδα» ενώ θερμαίνεται 20% πιο γρήγορα από ό,τι ο υπόλοιπος πλανήτης.
Γι’ αυτό επιβάλλεται να ληφθούν άμεσα τα απαραίτητα μέτρα που θα εξασφαλίζουν την υγεία της Μεσογείου, θα αποκαταστήσουν τη θαλάσσια ισορροπία και εν τέλει θα αποκαταστήσουν την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Άλλωστε, η φετινή πανδημία κατέδειξε με τραγικό τρόπο, αλλά και με μεγάλη σαφήνεια, ότι η ανθρώπινη υγεία και ευημερία είναι απόλυτα εξαρτώμενη από την υγεία των οικοσυστημάτων και της φύσης.
Ανεπαρκές και αναποτελεσματικό πλαίσιο προστασίας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων της Μεσογείου
Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας της Μεσογείου είναι πολυεπίπεδο: διεθνείς συμβάσεις (π.χ. η Σύμβαση της Βαρκελώνης για την προστασία του περιβάλλοντος της Μεσογείου και τα πρωτόκολλά της)2, η Ευρωπαϊκή νομοθεσία για τις χώρες της Ε.Ε.(π.χ. η οδηγία για τους οικοτόπους), και εθνικές νομοθεσίες των παράκτιων κρατών στις θαλάσσιες ζώνες επί των οποίωνέχουν κυριαρχία και δικαιοδοσία (αιγιαλίτιδα ζώνη και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη ή άλλες παρεμφερείς ζώνες). Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται στην πράξη, το πλαίσιο αυτό είναι ανεπαρκές και αναποτελεσματικό.
Η δημιουργία ενός συνεκτικού και αποτελεσματικού δικτύου θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών (ΘΠΠ) είναι το πιο σημαντικό εργαλείο για την προστασία ευαίσθητων οικοτόπων, όπως είναι οι μοναδικές ποσειδωνίες και οι τραγάνες αλλά και εμβληματικών ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως είναι οι φυσητήρες. Στις περιοχές αυτές θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα διατήρησης και προστασίας, τα οποία θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ειδών και οικοτόπων που βρίσκονται μέσα σε αυτές, ενώ παράλληλα θα θέτουν κανόνες βιώσιμης άσκησης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Ωστόσο τα στοιχεία που αφορούν στις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές στη Μεσόγειο είναι άκρως απογοητευτικά. Όπως καταδεικνύει η έκθεση του WWF,3 μόνο το 10% της Μεσογείου έχει χαρακτηριστεί ως ΘΠΠ και μόνο το 1,27% διαθέτει αποτελεσματική προστασία, μέσω της λήψης κατάλληλων μέτρων διατήρησης των ευαίσθητων οικοτόπων και ειδών.
Ειδικότερα στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι τον Δεκέμβριο του 2018, η χώρα επέκτεινε το δίκτυο των περιοχών Natura 2000 και πλέον οι θαλάσσιες περιοχές καταλαμβάνουν το 22% της χώρας, στην πραγματικότητα μόνο το 3% των περιοχών αυτών έχει θεσμοθετημένο προστατευτικό καθεστώς, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές παραμένουν χωρίς καμία ουσιαστική προστασία4. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, η οποία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον θαλάσσιο πλούτο της, η ανεπάρκεια αυτή εγείρει σοβαρές ανησυχίες τόσο για την υγεία των οικοσυστημάτων, όσο και για τη στήριξη της οικονομίας της χώρας σε ό,τι αφορά τον τουρισμό, αλλά και άλλους σημαντικούς κλάδους, όπως είναι η αλιεία.
Επιτακτική ανάγκη για ενίσχυση του προστατευτικού πλαισίου: θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές και θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός
Προκειμένου να συνεχίσει η Μεσόγειος να αποτελεί πηγή ζωής και ευημερίας για τους λαούς των παράκτιων κρατών, είναι επιτακτική ανάγκη να ληφθούν και να υλοποιηθούνάμεσα μέτρα προστασίας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Όπως αναγνωρίζεται από ειδικούς και επιστήμονες, θα πρέπει έως το 2030 τουλάχιστον το 30% της Μεσογείου να απολαμβάνει ειδικό προστατευτικό καθεστώς, μέσω της θεσμοθέτησης ΘΠΠ και της λήψης κατάλληλων και αποτελεσματικών μέτρων προστασίας και διαχείρισης με συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων (όπως για παράδειγμα εκπροσώπων της πολιτείας και της τοπικής αυτοδιοίκησης, επιστημόνων, χρηστών της περιοχής,κ.ά.). Είναι σημαντικό τα μέτρα αυτά να περιλαμβάνουν ρυθμίσεις ή ακόμα και απαγορεύσεις, ειδικά για ιδιαίτερα επιβαρυντικές για το περιβάλλον δραστηριότητες, όπως οι εξορύξεις υδρογονανθράκων και οι καταστρεπτικές αλιευτικές πρακτικές (π.χ. η τράτα βυθού). Οι στόχοι αυτοί θα πρέπει να ενσωματωθούν στο νέο Στρατηγικό Πρόγραμμα Δράσης για τη βιοποικιλότητα το οποίο είναι υπό διαμόρφωση με τη συμμετοχή όλων των χωρών της Μεσογείου, και θα υιοθετηθεί από τη Διάσκεψη των Μερών της Σύμβασης της Βαρκελώνης, εντός του 2021. Και στη συνέχεια θα πρέπει να υιοθετηθούν και να στηριχθούν από τις χώρες της Μεσογείου!
Το ελληνικό στοίχημα
Ειδικότερα για την Ελλάδα, τα επόμενα χρόνια θα είναι κρίσιμα για να κερδηθεί το στοίχημα της προστασίας των θαλασσών μας. Τα προεδρικά διατάγματα και τα σχέδια διαχείρισης που θα θεσμοθετηθούν στο πλαίσιο ενός σημαντικού έργου που συντονίζει το Υπουργείο Περιβάλλοντος («Έργο για την εκπόνηση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών, σύνταξη Προεδρικών Διαταγμάτων Προστασίας και Σχεδίων Διαχείρισης για τις περιοχές του Δικτύου Natura 2000») πρέπει να είναι αποτελεσματικά και λειτουργικά και να λαμβάνουν υπόψη τις οικολογικές ανάγκες των περιοχών. Ωστόσο, ο νέος περιβαλλοντικός νόμος (ν. 4685/2020), ειδικότερα σε ό,τι αφορά τη διαδικασία αδειοδότησης έργων, τις επιτρεπόμενες χρήσεις εντός των προστατευόμενων περιοχών (με ρητή αναφορά σε ιδιαιτέρως επιβαρυντικές για το περιβάλλον δραστηριότητες όπως οι εξορύξεις υδρογονανθράκων) και τη ριζική αναδιάρθρωση του υφιστάμενου σχήματος διακυβέρνησης, προκαλεί σοβαρή ανησυχία για την πρόθεση και την ετοιμότητα της χώρας μας να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι θάλασσές μας.
Εξίσου κομβικό είναι και το θέμα του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, ο οποίος θα διαμορφώσει το πλαίσιο για την ορθή χωροθέτηση δραστηριοτήτων στις ελληνικές θάλασσες. Βάσει του ενωσιακού δικαίου, η χώρα μας θα πρέπει να ολοκληρώσει τα σχετικά σχέδια μέχρι τον Μάρτιο του 2021. Ωστόσο, πολύ λίγα έχουν γίνει μέχρι σήμερα σε αυτό τον τομέα ο οποίος είναι κρίσιμος όχι μόνο για την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και για την επίτευξη μιας βιώσιμης ανάπτυξης.
Τέλος, η ενίσχυση της «γαλάζιας οικονομίας» σε ό,τι αφορά κομβικούς κλάδους όπως ο τουρισμός, η αλιεία, η ενέργεια, οι υδατοκαλλιέργειες, η ναυτιλία, απαιτεί την ανάπτυξη βιώσιμων πρακτικών με συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων προκειμένου να μειωθούν οι επιπτώσεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα και να διασφαλιστεί η βιώσιμη και μακροπρόθεσμη ανάπτυξη των τομέων αυτών.5
Οι υγιείς θάλασσες απαραίτητη προϋπόθεση για υγιή οικονομία και ευημερία
Για να διατηρήσουμε τις θάλασσές μας ζωντανές και υγιείς για εμάς και τις επόμενες γενιές, θα πρέπει να εξασφαλίσουμε μία «γαλάζια» ανάπτυξη που θα έχει ως βασικούς πυλώνες την προστασία του θαλάσσιου πλούτου και την κοινωνική και οικονομική βιωσιμότητα. Η συνεργασία των Μεσογειακών χωρών αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού πλαισίου προστασίας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και την ανάπτυξη μιας βιώσιμης «γαλάζιας» οικονομίας για την ευημερία των λαών της Μεσογείου σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον.