Είναι κάποιες μέρες του καλοκαιριού που λες «δεν θα κάνω τίποτα» κι όμως το μυαλό δουλεύει... και στο τέλος αυτών των ημερών παρατηρείς ότι τελικά κάτι έκανες... κάτι σκέφτηκες, κάτι συνειδητοποίησες, κάτι ξεκαθάρισες μέσα σου... Έτσι και την τελευταία ημέρα του φετινού Αυγούστου.
Το ζήτημα που εκ των υστέρων συνειδητοποίησα ότι με απασχολούσε ήταν η σχέση των ανθρώπων με το εξωτερικό τους (=εκτός του σώματός τους) περιβάλλον. Μετά από μια συζήτηση-διαμάχη για την αξία της μεσογειακής διατροφής , με εμένα να υπερασπίζομαι το «φυσικό», χωρίς συντηρητικά προϊόν (ουτοπία στην εποχή μας, αλλά λέμε τώρα...), να’ μαι να βλέπω μια διαφήμιση-ενημέρωση από το Le Figaro για ένα αφιέρωμα στην Eνέργεια των Eποχών. Πώς, δηλαδή, θα ξανασυνδεθούμε με τον κύκλο της αλλαγής που φέρνει ο ημερολογιακός χρόνος καθώς κυλά. Το αφιέρωμα, βέβαια, εκτός από τροφές, μιλούσε και για διάφορες ασκήσεις και τελετουργικά που ταιριάζουν με κάθε εποχή και πώς να ξαναβρούμε την ευεξία μας κτλ. Μη συμμεριζόμενη τις τάσεις new age που το αφιέρωμα περιείχε, έκλεισα την οθόνη εκνευρισμένη: «Α, μα αυτό το σκέφτομαι χρόνια τώρα», είπα με το μυαλό μου... και ήταν αλήθεια: μου πήρε καιρό να συνειδητοποιήσω ότι ο χώρος που εργαζόμαστε, και άρα ζούμε την περισσότερη ζωή μας, είναι κυρίως εσωτερικός και ότι, ακόμα και το φυσικό τοπίο των μη αστικών περιοχών, το κρύβουμε ασφυκτικά με πολλά και εσωτερικώς σκοτεινά κτίρια.
Αλήθεια, πόσα από τα σπίτια που κατοικούνται 360 μέρες το χρόνο είναι χτισμένα για να δέχονται φυσικό φως, να βλέπουν, έστω και από μακριά, ένα κομμάτι αληθινής λίμνης, μια συστάδα δέντρων δάσους ή χαμηλή βλάστηση; και πόσοι έχουν το προνόμιο να εργάζονται παρακολουθώντας/νιώθοντας την αλλαγή των εποχών στους καρπούς της γης, στο φως του 24ώρου, στο χρώμα της θάλασσας;
Ήταν όταν εφημέρευα ως καθηγήτρια σε εξωτερικό χώρο, στο campus του σχολείου που υπηρετώ, όταν συνειδητοποίησα την απώλεια των εμπειριών που έχω υποστεί ως ενήλικη εργαζόμενη. Ήταν άνοιξη και είδα στο έδαφος πλήθος από μαργαρίτες και χαμομήλια... το θέαμα μου φάνηκε γνώριμο, αλλά μακρινό: παιδί πήγαινα στις εξοχές την άνοιξη... τώρα σπάνια φεύγω άνοιξη από την πόλη... χρόνια έχω να δω (δια ζώσης, όχι σε οθόνη) ένα φυσικό (όχι θερμοκηπίου) λιβάδι με λουλούδια... θυμάμαι ότι αναζήτησα με το βλέμμα μου και παπαρούνες... «δεν μπορεί, κάπου εδώ θα είναι», σκέφτηκα, «αφού η μαμά με μάθαινε να φτιάχνω ανθρωπάκια με αυτές»... άδικα... παπαρούνες δεν «φύονται» πια... ρώτησα συναδέλφους βιολόγους και μου είπαν «ναι, όντως, έχεις δίκιο, ε, ξέρεις, το κλίμα αλλάζει...» Με την αλλαγή του κλίματος, όμως, την οποία εμείς σε μεγάλο βαθμό προκαλούμε, αλλάζουμε το τοπίο και έτσι χάνουμε και εμπειρίες. Αλήθεια, πόσα σημερινά παιδιά έχουν φτιάξει ανθρωπάκια από παπαρούνες;
Δεν είμαι υπέρ καμιάς «επιστροφής στη φύση», χρόνια μελέτης και εμπειρίας με έπεισαν ότι τέτοια συνθήματα είναι εξιδανικεύσεις διανοούμενων αστών, αφού ΚΑΙ όταν ο άνθρωπος ζει στη φύση (στο «χωριό») υπάρχει ασχήμια, κακία, δόλος, απάτη... Θα ήθελα όμως να έχω την ευκαιρία, το δικαίωμα, να βιώνω την αλλαγή του χρόνου χωρίς να τον χωρίζω σε εξεταστικές περιόδους 4μήνων (αρχές χειμώνα και άνοιξης), διόρθωμα γραπτών (αρχές καλοκαιριού), επισκευές και τροφοδοσία σπιτιού (αρχές φθινοπώρου)... θα ήθελα να βιώνω τον χρόνο ως αλλαγή χρωμάτων, φωτισμού και σωματικής αίσθησης: όπως όταν νιώθεις ότι τα πρωινά του Σεπτεμβρίου ξυπνάς πιο δροσερός, πιο ήρεμος, πιο καλά σωματικώς, όμως f...k: δεν προλαβαίνεις να κοιτάξεις από το παράθυρο και πρέπει να τρέξεις να κλειστείς σε μια αίθουσα/ένα γραφείο χωρίς να αισθανθείς πώς έχουν αλλάξει οι μυρωδιές, πώς ακούγεται το νωπό χώμα όταν περπατάς, πώς κιτρίνισαν τα δέντρα...
Ως εκπαιδευτικός, ούτε τη «διδασκαλία στη φύση» θα πρότεινα ως λύση: οι έφηβοι που διδάσκω κάνουν πολλές δραστηριότητες στο πλαίσιο του μαθήματος Περιβαλλοντολογίας... το δικό μου, «θεωρητικό», μάθημα (είτε Λογοτεχνία είτε Ιστορία), δύσκολα γίνεται στη φύση... Δεν νομίζω ότι, προκειμένου να αντιληφθούν καλύτερα το παπαδιαμαντικό «Όνειρο στο Κύμα», είναι πρακτικό τα παιδιά να διαβάσουν κάτω από το δέντρο του campus ή να οργανώσουμε μια εκδρομή στη θάλασσα. Πρόκειται και πάλι για Ρουσσω-ική1 εξιδανικευτική πρακτική, καθώς η αιτία για την αναποτελεσματικότητά της θα είναι και πάλι ο ίδιος ο άνθρωπος: θα λείπει η χρόνια μέθεξη στο τοπίο, θα λείπει η συμφιλίωση με τα ακούσματα και τις αφές του φυσικού περιβάλλοντος, και αυτά δεν «διδάσκονται» σε μια μέρα...
Ωστόσο, ως κατ’ ειδίκευσιν ιστορικός, για τη διδασκαλία της Ιστορίας έχω κάποιες σκέψεις αναφορικά με τη διδακτική της σε συνάρτηση με το φυσικό τοπίο. Μελετώ εδώ και τρία χρόνια την εποχή του Σελεύκου του 1ου (ιδρυτή του ελληνιστικού βασιλείου των Σελευκιδών μετά τη «διάλυση» του κράτους του Μεγάλου Αλεξάνδρου). Έτσι ξανα-συνειδητοποίησα το εύρος των περιοχών που το βασίλειο του Σελεύκου περιελάμβανε ήδη από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.: επρόκειτο για τη χερσόνησο της Μικράς Ασίας, τη σημερινή Μέση Ανατολή και το Ιράν, ακόμα και τις παρυφές της Ινδίας. Έτσι ήρθα και πάλι αντιμέτωπη με κάτι που με παίδευε ως φοιτήτρια και με παιδεύει ως καθηγήτρια: την έλλειψη ελεύθερα προσβάσιμων χαρτών, όπως και την έλλειψη ντοκιμαντέρ που να εστιάζουν στο γεωφυσικό πλαίσιο των ιστορικών γεγονότων και μνημείων. Η σχέση της θρησκευτικής ζωής με τον κύκλο των εποχών σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου έχει μελετηθεί δεόντως από ανθρωπολόγους και θρησκειολόγους (αρκεί κανείς να googl-άρει festivals and seasons). Εγώ όμως θα ήθελα να επιμείνω στην ιστορική σημασία του φυσικού χώρου, δηλ. της επίδρασης του φυσικού χώρου στους ανθρώπους και της διαμόρφωσής του από αυτούς.
Δυστυχώς, η οπτική των ιστορικών γνώσεών μας για το παρελθόν είναι πολεμο-κεντρική και καλλιτεχνο-κεντρική. Αν και μελετώνται πλέον συστηματικά όψεις όπως τα επαγγέλματα, οι οικονομικές συναλλαγές, η οικογενειακή ζωή ανθρώπων σαν εμάς, μέχρι τώρα αυτές οι όψεις δεν έχουν γίνει οι κύριες βάσεις της ιστορικής μελέτης στο σχολείο και το πανεπιστήμιο. Όμως, ακόμα και αν διατηρήσουμε αυτή την παραδοσιακή οπτική, θα δούμε ότι στις προ-νεοτερικές κοινωνίες και ο πόλεμος και η τέχνη ήταν στενά συνδεδεμένα με το φυσικό τοπίο. Εκστρατείες, πανοπλίες, όπλα, αλλά και αρχιτεκτονικά, εικαστικά και γλυπτά έργα, «ταίριαζαν» με το περιβάλλον όπου γίνονταν/χρησιμοποιούνταν/τοποθετούνταν.
Δεν είναι μικρό πράγμα να συλλάβει ένας σπουδαστής (οποιασδήποτε ηλικίας) πώς το τοπίο των Θερμοπυλών διαμόρφωσε το τελικό αποτέλεσμα της ομώνυμης μάχης ή πώς η εκστρατεία του στρατηγού Περδίκκα στην Αίγυπτο (άλλος διεκδικητής της επικράτειας του Αλεξάνδρου) «πνίγηκε» στον Νείλο... Το (κατά πολλούς άστοχο) πέρασμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την έρημο της Γεδρωσίας ή οι εισβολές του Ναπολέοντα και του Χίτλερ στη Ρωσία (τολμήματα επίσης υποκείμενα σε κριτική) ίσως έχουν μείνει ως ιστορική ύλη απομνημονευόμενη στο «μάθημα της ημέρας». Πώς όμως οι εμπειρίες των μυριάδων στρατιωτών ανά τους αιώνες θα μπορούσαν να μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε ότι η σχέση με το φυσικό τοπίο είναι που διαμόρφωσε την ιστορία; Ταινίες για τον πόλεμο του Βιετνάμ ή το λογοτεχνικό έργο του Τζόζεφ Κόνραντ η Καρδιά του Σκότους (1899, βλ. παραλλαγή στο φιλμ Apocalypse Now του 1979) είναι ίσως οι μόνες νύξεις που κάνουν τον προβληματισμένο αναγνώστη να υποψιαστεί τη σχέση ανθρώπου και τοπίου. Αλλά, εκτός της προ-παιδείας που κάποιος πρέπει να έχει για να κατανοήσει αυτά τα έργα, θα επαρκεί άραγε η μονότροπη («δυτική») οπτική τους για να αφομοιώσουμε την αλληλεξάρτηση ανθρώπου και τοπίου; πώς θα μάθουμε τι είδους προβλήματα αντιμετώπιζαν και από ποιες ασθένειες υπέφεραν οι έμποροι καραβανιών στην αρχαία Μεσοποταμία ή οι ναυτικοί της αυτοκρατορικής Κίνας; Ακόμα και ο ίδιος ο Σέλευκος ο 1ος, αν και λαμπρός στρατηγός ξηράς, υπηρέτησε ως ναύαρχος του πτολεμαϊκού στόλου πλέοντας στις ακτές της Κύπρου (υπό τον Πτολεμαίο 1ο, «αντίστοιχο» ιδρυτή του βασιλείου της ελληνιστικής Αιγύπτου) !! πώς ένας πολεμιστής της ξηράς μπορούσε να προσαρμόζεται στα τερτίπια της θάλασσας; θα ήταν σαν να τοποθετούσαμε έναν κυανόκρανο από τη λωρίδα της Γάζας στην ακτοφυλακή της Αγγλίας!
Η συνειδητοποίηση της σχέσης που είχαν κάποτε οι άνθρωποι με το τοπίο γίνεται πιο φανερή στην τέχνη της κρατικής εξουσίας από πάρα πολύ νωρίς: αρκεί να αντικρίσει κανείς (έστω σε φωτογραφία) το πώς οι δύο πελώριοι ναοί του Αιγύπτιου φαραώ Ραμσή του 2ου (του «Μεγάλου» - 13ος αι. π.Χ.) στο Αμπού Σιμπέλ «αγκαλιάζουν» το τοπίο κατακτώντας τον βράχο!!! 2 και δεν επρόκειτο για μια διαδικασία μνημείωσης, όπως αυτή των προέδρων των ΗΠΑ στο όρος Ράσμορ της Ντακότα... επρόκειτο για ναούς, δηλ. λειτουργικές κατασκευές, το εσωτερικό των οποίων κοσμούνταν με γλυπτές, ανάγλυφες και ζωγραφικές παραστάσεις και όπου πραγματοποιούνταν θρησκευτική λατρεία. Κάτι ανάλογο για τα ελληνικά γεωγραφικά δεδομένα, αν και σε μικρότερη κλίμακα, θα μπορούσε φυσικά να είναι ο ναός του Παρθενώνα ή οι μονές στα Μετέωρα, κατασκευές που μοιάζουν πραγματικά σαν να «έγιναν» μαζί με τον βράχο... και, όσο για την αρχαία Αθήνα, μπορούμε μόνο να φανταστούμε το δέος που θα προκαλούσε στα περιπλέοντα πλοία το άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς στην Ακρόπολη... κάτι σαν το άγαλμα της Ελευθερίας στη νήσο Έλλις στο λιμάνι της Νέας Υόρκης... Σε παρόμοιο προβληματισμό ως προς τη θέαση από τους υπηκόους ενός τεράστιου κράτους μας βάζει και η σκαλισμένη στο βράχο επιγραφή του Δαρείου του Μεγάλου (6ος-5ος αι. π.Χ.) στο Μπεχιστούν (κοντά στη σημ. Τεχεράνη).
Συμπερασματικά: Τα καλέσματα για να νιώσουμε τον χρόνο που κυλά, αλλά και η επιμονή για την αξία της μεσογειακής διατροφής, δεν μπορεί να έχουν όφελος αν δεν ιδωθούν στον γεωφυσικό χώρο. Και η αρχιτεκτονική μας σήμερα, ο τρόπος εργασίας και διαβίωσής μας, ακόμα και στις χώρες εκτός της ευρωπαϊκής ή αμερικανικής ηπείρου, δεν βοηθά σε αυτό. Ούτε τα προγράμματα σπουδών μας (ίσως με εξαίρεση κάποια μαθήματα αρχιτεκτονικής;) στρέφουν τους νέους στη γεωφυσική και το τοπίο. Με ξάφνιασε π.χ. που προχθές, σε οικισμό της Αττικής που θεωρείται παραθαλάσσιο θέρετρο, είδα δύο (!) καινουριοχτισμένα καταστήματα για περιποίηση νυχιών! Όχι πως έχω κάτι με τους επαγγελματίες του χώρου (πλέον το nail therapy είναι το καινούριο psycho-therapy), όμως λυπάμαι που μια λέσχη ανεμοπλοΐας που υπήρχε στον ίδιο οικισμό δεν λειτουργεί πια... αντιθέτως, σε κοντινό παραθαλάσσιο οικισμό, λειτουργεί πολυχώρος με πισίνα και αίθουσα δεξιώσεων... είμαι εγώ που «χάνω» κάτι (do I miss something here?) ή μήπως όλοι μας έχουμε χάσει την επαφή μας με το ΦΥΣΙΚΟ τοπίο;
Έτσι οι ανέμελες ώρες μου δεν ήταν όντως ανέμελες... Αισθάνθηκα ότι κατά βάθος όλα όσα συζητάμε, επιλέγουμε να δούμε ή να διαβάσουμε στο internet, αποφασίζουμε να δηλώσουμε δημόσια, έχουν μια αιτία: υπάρχει ένα «πρόβλημα» που μας βασανίζει βαθύτερα και πασχίζουμε να το ψηλαφήσουμε μήπως κ βρούμε τη λύση... Εγώ κατάλαβα ότι η επαφή μας με τον φυσικό χώρο και ο σεβασμός μας σε αυτόν μας εμπλουτίζει τα πεδία δράσης. Και πως κάτι τόσο απλό και αυτονόητο πρέπει πλέον να μας υπενθυμιστεί και να συνδεθεί με τελετουργικά και ασκήσεις...
1 Ο Ελβετός διαφωτιστής Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, στο έργο του Αιμίλιος ή Περί Αγωγής (1762), υποστηρίζει τη φυσική διδασκαλία, δηλ. την εκμάθηση των φαινομένων που άπτονται του φυσικού περιβάλλοντος εκ του σύνεγγυς.
2 Ακόμα και σε αερο-φωτογραφίες παρμένες μετά τη μεταφορά του ναού σε υψηλότερο έδαφος (διαδικασία που διήρκεσε από το 1963 μέχρι το 1968, ώστε να αποτραπεί η καταβύθιση του ναού από τις κατασκευές του φράγματος του Ασουάν), μπορεί κανείς να θαυμάσει την αρτιότητα της αρχιτεκτονικής ενσωμάτωσης των δύο ναών στον βράχο. Βλέπε σχετικά: