* Βαγγέλης Βιτζηλαίος, συντονιστής του Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων Ινστιτούτου ΕΝΑ, υποψήφιος διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας Πανεπιστημίου Πειραιώς
Ογδόντα χρόνια συμπληρώθηκαν στις αρχές του Ιουλίου από τη Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, που διαμόρφωσε το μεταπολεμικό σύστημα της παγκόσμιας οικονομίας. Ωστόσο, επανέρχεται διαρκώς το ζήτημα ενός «νέου Μπρέτον Γουντς», μιας νέας παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης, προσαρμοσμένης στις σύγχρονες συνθήκες, προκλήσεις και ανάγκες, οι οποίες καθιστούν το υφιστάμενο σύστημα ως παρωχημένο.
Ένας κόσμος που αλλάζει
Κατά την ιστορική Διάσκεψη στο Νιού Χαμσάιρ των Ηνωμένων Πολιτειών, ΗΠΑ και Βρετανία -οι νικητές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου- με κυρίαρχες παρουσίες τον Χάρι Ντέξτερ Γουάιτ και τον Τζον Μέιναρντ Κέινς, αντίστοιχα, δημιούργησαν ένα νέο παγκόσμιο νομισματικό σύστημα, θέτοντας το αμερικανικό δολάριο σε θέση ισχύος.
Ταυτόχρονα, εκεί γεννήθηκε το πολυμερές οικονομικό σύστημα και διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα (Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, τότε) με στόχο την ανοικοδόμηση την επόμενη ημέρα του καταστροφικού πολέμου.
Πολλά άλλαξαν στον πλανήτη από το 1944. Αρχικά, το ίδιο το σύστημα του Μπρέτον Γουντς, το οποίο κατέρρευσε στις 15 Αυγούστου του 1971 έπειτα από το «Σοκ του Νίξον», με τον Αμερικανό Πρόεδρο να καταργεί μονομερώς το σύστημα των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών (τη μετατρεψιμότητα του αμερικανικού δολαρίου σε χρυσό). Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα συνδέθηκαν με χρηματοδότηση η οποία είχε ως βάση ολοένα και περισσότερους επαχθείς όρους (αιρεσιμότητα) και ιδιαίτερα με τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον (λιτότητα, ιδιωτικοποιήσεις υπηρεσιών και αγαθών) τις δεκαετίες του 1980 και κυρίως του 1990, λειτουργώντας ως βασικοί μοχλοί φιλελευθεροποίησης των οικονομιών, ταυτόχρονα με το πέρασμα από τον Ψυχρό Πόλεμο στην (άκρατη) παγκοσμιοποίηση.
Σήμερα, όμως, οι παγκόσμιοι γεωπολιτικοί και οικονομικοί συσχετισμοί είναι διαφορετικοί και οι ανάγκες επίσης. Ο πλανήτης βλέπει τη διαμόρφωση ενός πολυπολικού κόσμου, με την ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών να εμφανίζεται σε κατάσταση ελαφράς υποχώρησης, την Κίνα να αναδεικνύεται σε θέση υπερδύναμης, την Ινδία να εμφανίζει δυναμική εξέλιξης πολύ σύντομα σε υπερδύναμη και αναδυόμενες μεσαίες δυνάμεις (βλ. Σαουδική Αραβία) να έχουν ισχυρότερο λόγο στις εξελίξεις. Ενδεικτική των παρωχημένων σχέσεων ισχύος είναι ο συσχετισμός δυνάμεων στο εσωτερικό του ΔΝΤ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν το 16,5% των ψήφων στο Διοικητικό Συμβούλιο του διεθνούς οργανισμού, έχοντας και δικαίωμα άσκησης βέτο, ενώ ακολουθούν η Ιαπωνία με 6,14%, η Κίνα 6,08%, η Γερμανία 5,31%, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία από 4,03%, η Ιταλία 3,02%, η Ρωσία 2,59% και η Ινδία 2,63% των ψήφων. Είναι εμφανές ότι τα ποσοστά αυτά αποτυπώνουν συσχετισμούς που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματική δυναμική των περισσότερων χωρών που προαναφέρθηκαν με γεωπολιτικούς και οικονομικούς όρους.
Ασφαλώς, θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι παρά τις αδυναμίες και στρεβλώσεις του, το παγκόσμιο σύστημα οικονομικής διακυβέρνησης εν μέσω μιας αλληλουχίας σημαντικών κρίσεων τα τελευταία χρόνια (παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, εμπορικός πόλεμος ΗΠΑ-Κίνας, μεταναστευτικές κρίσεις, κρίση COVID-19, μεταξύ άλλων) εμφάνισε ανθεκτικότητα και προσαρμοστικότητα. Το παγκόσμιο εμπόριο παρά τις αντιξοότητες δεν κατάρρευσε, οι τάσεις απο-παγκοσμιοποίησης δεν φαίνεται να οδηγούν στο τέλος της παγκοσμιοποίησης, αλλά σε ένα μοντέλο, μεταβαλλόμενο και με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η παραπάνω παραδοχή, όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραβλέπονται οι «ξεπερασμένες» πτυχές του καπιταλιστικού οικονομικού μοντέλου που σηματοδότησε το Μπρέτον Γουντς οι οποίες δεν μπορούν να επιλύσουν με αποτελεσματικό και δίκαιο τρόπο τις σύγχρονες προκλήσεις όπως για παράδειγμα οι επείγουσες δαπάνες για τη διαχείριση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής και της πράσινης μετάβασης.
Αναθεωρώντας το Μπρέτον Γουντς
To Mάιο του 2023 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες στο πλαίσιο της συνεδρίασης της G7 στη Χιροσίμα υπογράμμισε ότι το σύστημα του Μπρέτον Γουντς πρέπει να μεταρρυθμιστεί ώστε να ευθυγραμμιστεί «με τις πραγματικότητες του σύγχρονου κόσμου», αφού οι οργανισμοί εξακολουθούν να αποτυπώνουν τις σχέσεις ισχύος του 1945 και γι′ αυτό θα πρέπει να μεταρρυθμιστούν. Ταυτόχρονα έκανε λόγο για «παρωχημένη, δυσλειτουργική και άδικη» παγκόσμια οικονομική αρχιτεκτονική, δίνοντας έμφαση στην μη ισότιμη θέση του Παγκόσμιου Νότου σε σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες του Παγκόσμιου Βορρά.
Ποια θα πρέπει, ωστόσο, να είναι συστατικά στοιχεία ενός νέου συστήματος για την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι απλή, όμως στον παγκόσμιο διάλογο κατατίθενται ενδιαφέρουσες προτάσεις. Μία εξ αυτών, μία κοινή πρωτοβουλία ινστιτούτων και ερευνητικών κέντρων, που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Ιούνιο υπό τον τίτλο «Αναθεώρηση του Μπρέτον Γουντς: Δημιουργώντας μια νομισματική και οικονομική τάξη για τον 21ο αιώνα», προτείνει μεταρρυθμίσεις σε οκτώ κρίσιμους πυλώνες της διεθνούς οικονομικής και νομισματικής αρχιτεκτονικής:
1) Ενίσχυση της εκπροσώπησης στους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς.
2) Ενδυνάμωση του παγκόσμιου δικτύου χρηματοοικονομικής ασφάλειας (GFSN) και προσαρμογή του στις ανάγκες των κλιματικών προκλήσεων.
3) Δημιουργία ενός διεθνούς μηχανισμού διαχείρισης δημόσιου χρέους και ανάληψη μιας φιλόδοξης πρωτοβουλίας ελάφρυνσης χρέους για την επίλυση της τρέχουσας κρίσης.
4) Ενίσχυση της χρηματοδότησης για το κλίμα και ευθυγράμμιση όλων των χρηματοοικονομικών ροών με τους κλιματικούς στόχους του Παρισιού.
5) Ενίσχυση του ρόλου των δημόσιων αναπτυξιακών τραπεζών σε διεθνές, εθνικό και τοπικό/περιφερειακό επίπεδο.
6) Μετακίνηση προς ένα πολυμερές νομισματικό και αποθεματικό σύστημα με επίκεντρο τα Ειδικά Τραβηκτικά Δικαιώματα (Special Drawing Rights - SDRs).
7. Ενίσχυση της διαχείρισης των διεθνών κεφαλαιακών ροών και καθιέρωση ενός διεθνούς φόρου επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών.
8) Οικοδόμηση μιας παγκόσμιας φορολογικής αρχιτεκτονικής για δίκαιη και συμπεριληπτική βιώσιμη ανάπτυξη.
Mε βάση όλα τα παραπάνω, οι θεσμοί του συστήματος της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης επιβάλλεται να μεταρρυθμιστούν και να προσαρμοστούν στις υφιστάμενες συνθήκες προχωρώντας με γνώμονα την παροχή επαρκών πόρων για τη χρηματοδότηση σύγχρονων αναγκών (κλιματική προσαρμογή, ψηφιακή μετάβαση, διαχείριση χρεών, αντιμετώπιση περιφερειακών ανισοτήτων), δικαιότερη συμμετοχή/εκπροσώπηση χωρών στις λήψεις αποφάσεων, καθώς και ισχυρότερη αυτονομία και διαφάνεια των διεθνών οικονομικών οργανισμών.
Ασφαλώς, το ενδεχόμενο η πρωτοκαθεδρία και απόλυτη κυριαρχία των ισχυρότερων χωρών, σε μία περίοδο έντασης και κλιμάκωσης των διεθνών ανταγωνισμών (πόλεμος στην Ουκρανία, ένταση στη Μέση Ανατολή και πόλεμος στη Γάζα, αντιπαράθεση Δύσης – BRICS+, κ.ά.), να δώσει τη θέση της σε μία δικαιότερη κατανομή ισχύος δεν αποτελεί μία απλή υπόθεση. Η διατήρηση όμως της υφιστάμενης πραγματικότητας στην παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση, όχι μόνο δεν θα μπορέσει να αντιμετωπίσει νέες κρίσεις και προκλήσεις, αλλά θα αποτελεί παράγοντα δημιουργίας και ανατροφοδότησης νέων.