Πριν χρόνια βρισκόμασταν με την (μέλλουσα ακόμη) γυναίκα μου στο οικογενειακό της σπίτι στο Νυμφαίο. Ήμαστε μόνοι μας στην κουζίνα, όταν ακούσαμε ομιλίες από το σαλόνι.
-«Περιμένεις καμιά θεία;», την ρωτάω.
-«Όχι», μου απαντά.
Βγαίνω έξω και αντικρύζω δύο κυρίες και ένα κύριο, μεσόκοπους και καλοβαλμένους. Μόλις με βλέπουν, καταλαβαίνουν την απορία μου, και μου εξηγούν:
-«Μας συγχωρείτε, είμαστε τουρίστες από Θεσσαλονίκη και μπήκαμε να δούμε τα ξύλινα ταβάνια. Με όλο το θάρρος!»
- «Πολύ θάρρος!» τους απάντησα και τους έδιωξα.
Δεν είχαμε να κάνουμε με νεαρούς Βρετανούς που ήρθαν για κραιπάλες στο Φαληράκι της Ρόδου, αλλά με κανονικούς ανθρώπους που ήρθαν από μια κοντινή πόλη για ένα ήρεμο σαββατοκύριακο. Έχοντας όμως την στιγμή εκείνη περιενδυθεί την ιδιότητα του τουρίστα, εκχωρούσαν εις αυτούς δικαιώματα που σε κανένα άλλο πλαίσιο δεν θα φαντάζονταν: πέρασαν μια καγκελόπορτα, μια εξώπορτα, μια δεύτερη εξώπορτα και εισέβαλαν σε ένα ξένο σπίτι για το κέφι τους, αδιαφορώντας για το ποιος είναι μέσα, σε τι κατάσταση είναι και αν έχει διάθεση να γίνει το αξιοθέατό τους.
Τότε συνειδητοποίησα ότι για έναν τουρίστα, ο τόπος τον οποίο επισκέπτεται, αλλά και οι άνθρωποί του, δεν είναι τίποτα άλλο παρά προϊόντα προς κατανάλωση, τα οποία μάλιστα δεν έχουν άλλη επιλογή από το να καταναλωθούν. Η διακριτικότητα, η ευγένεια και ο σεβασμός είναι οι πρώτες απώλειες στην ψυχοσύνθεση και του αξιοπρεπέστερου ανάμεσά μας, με το που γίνουμε τουρίστες.
Αλλά αν ο τουρισμός διαφθείρει τον τουρίστα, δεν αφήνει αλώβητο και τον ντόπιο.
Θυμάμαι ιστορίες σχετικά με τους νεοδιοριζόμενους εκπαιδευτικούς στην Σαντορίνη και το πώς αναγκάζονταν να κοιμούνται στις παραλίες ελλείψει διαθεσίμων διαμερισμάτων, καθώς όλα ήταν τουριστικά καταλύματα. Σε μια περίπτωση ο εκπαιδευτικός αναγκαζόταν να κοιμάται στο σχολείο. Ίδιες ιστορίες με γιατρούς που έπαιρναν μετάθεση σε νησιά και μετά πάλι τα εγκατέλειπαν για τον ίδιο ακριβώς λόγο, ή με προκηρύξεις που έβγαιναν άγονες γιατί κανείς δεν έβρισκε κατοικία (βλ. π.χ. εδώ, εδώ και εδώ). Με άλλα λόγια, ο Σαντορινιός, ο Μυκονιάτης ή ο Μηλιός προτιμούσε τα παιδιά του να μένουν αμόρφωτα και στο έλεος της ασθένειας, παρά ο ίδιος να χάσει και το παραμικρό ευρώ από ένα κατάλυμα που δεν θα έβγαινε στο AirBnB. Και δεν μιλάμε για φιλανθρωπία, αλλά για ένα κανονικό μακροχρόνιο μισθωτήριο.
Προσφάτως ανηψιός μας πήρε τα αποτελέσματα των Πανελλαδικών, βάσει των οποίων μπαίνει, μεταξύ άλλων, και σε μια Σχολή στα Χανιά. Ρωτήσαμε γνωστούς μας Χανιώτες και πήραμε την απάντηση: «Μακριά!»... Οι γκαρσονιέρες και τα μικρά διαμερίσματα είναι πανάκριβα λόγω τουρισμού, ενώ πολλοί ιδιοκτήτες απαιτούν να τα αδειάζει ο φοιτητής κατά την διάρκεια του καλοκαιριού για τουριστική χρήση. Η περίφημη κρητική φιλοξενία εξαερώθηκε έναντι του κατάλληλου αντιτίμου. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, άνευ πρόσβασης σε φοιτητική εστία, η κατάσταση είναι δύσκολη, και ενδεχομένως να έχει συνέπειες και στο ίδιο το Πανεπιστήμιο που θα δυσκολεύεται πλέον να βρει φοιτητές.
Η κατάσταση είναι παρόμοια και σε μεγάλες πόλεις, όπου ο τουρισμός είναι πλέον σχεδόν δωδεκάμηνος, και η αγορά ακινήτων κυριαρχείται από την βραχυχρόνια μίσθωση. Οικογένειες και εργαζόμενοι εκτοπίζονται από τα κέντρα των πόλεων, τα οποία γεμίζουν από τουρίστες που κατακλύζουν τα τοπικά μπαρ και αξιοθέατα. Εκτοπίζονται ακόμα και όσοι αντέχουν οικονομικά, όταν πλέον δεν αντέχουν τον θόρυβο και το θέαμα της νυχτερινής διασκέδασης.
Και φυσικά, εκτοπίζονται και οι ντόπιοι από τις παραλίες, είτε διότι φροντίζουν να αποκλείουν την πρόσβαση οι διάφορες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, είτε διότι τις καταλαμβάνουν οι «επιχειρηματίες» της ξαπλώστρας. Εκτοπίζονται και από τα καταστήματα στα οποία δεν μπορούν να παραγγείλουν χωρίς πτυχίο αγγλικών.
Κι αν ο πελάτης δυσαρεστηθεί; Ο τουρίστας κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ξαναρχόταν. Ούτως ή άλλως θα τον αντικαταστήσει ο επόμενος. Ο τουριστικός επιχειρηματίας δεν έχει τους περιορισμούς της ταβέρνας και του καφέ της γειτονιάς που δουλεύουν με ντόπιους πελάτες, και τους οποίους πρέπει να κρατούν ικανοποιημένους με καλή ποιότητα και φιλική εξυπηρέτηση.
Έτσι, για τον επαγγελματία του τουρισμού οι πρώτες απώλειες στην ψυχοσύνθεσή του είναι η επαγγελματική αξιοπρέπεια και η κοινωνική αλληλεγγύη.
“Από οικονομικής πλευράς, πέραν ενός σημείου ο τουρισμός γίνεται ένα παράσιτο που καταβροχθίζει κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα, και καθίσταται μια αυτοσυντηρούμενη μονοκαλλιέργεια που καταδικάζει μια οικονομία στην μόνιμη υπανάπτυξη.”
Η ιδιοτυπία του τουρισμού είναι το χαμηλό κατώφλι εισόδου σε σχέση με άλλες οικονομικές δραστηριότητες: ένα δωματιάκι και γίναμε ξενοδόχοι, μια καφετιέρα και γίναμε μπαρίστες. Άλλες δραστηριότητες υψηλότερης προστιθέμενης αξίας, όπως ο σχεδιασμός και η κατασκευή της καφετιέρας, απαιτούν κεφάλαιο, τεχνογνωσία και παραγωγική βάση. Έτσι, σε μια υπανάπτυκτη οικονομία χαμηλής εντάσεως γνώσης και κεφαλαίου ο τουρισμός πνίγει κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα εν τω γεννάσθαι. Για τον ανειδίκευτο κληρονόμο μιας γκαρσονιέρας, και χωρίς άλλο κεφάλαιο, η βραχυχρόνια τουριστική μίσθωση είναι η πλέον αυτονόητη απόφαση (ίσως ακολουθούν τα φωτοβολταϊκά αν διαθέτει χωράφι). Αντιθέτως, κάποιος που ήδη λαμβάνει ένα υψηλό εισόδημα από μια πιο παραγωγική δραστηριότητα, ίσως θα προτιμούσε μια μακροχρόνια μίσθωση ώστε το συμπληρωματικό εισόδημα να μην του αποσπά την προσοχή από την κύρια οικονομική του δραστηριότητα.
Και εδώ έχουμε την αρχή ενός φαύλου κύκλου. Μια υπερβολικά ισχυρή τουριστική δραστηριότητα δημιουργεί μαθητές χωρίς δασκάλους, ασθενείς χωρίς γιατρούς, Πανεπιστήμια χωρίς φοιτητές, γειτονιές χωρίς οικογένειες, πόλεις χωρίς εργαζομένους. Μια κοινωνία ολόκληρη παραμερίζει για να περάσει ο τουρίστας και μια εθνική οικονομία υποτάσσεται στον ρεσεψιονίστ, τον σερβιτόρο και τον πορτιέρη. Ούτε αγρότες, ούτε εργάτες, ούτε επιστήμονες, ούτε εργοστάσια, ούτε Πανεπιστήμια, ούτε τεχνολογία. Τίποτα το παραγωγικό. Τίποτα το δημιουργικό. Οικονομική δραστηριότητα τόσο χαμηλής προστιθέμενης αξίας που κρίνεται απαραίτητη η επιστροφή στην εξαήμερη εργασία!
“Ακόμα και τουριστικές χώρες όπως η Τουρκία το έχουν κατανοήσει. Δεν έχουν θυσιάσει τα πάντα στον τουρισμό και κάνουν προόδους που θα έπρεπε να ζηλεύουμε.”
Όταν λοιπόν η επόμενη γενιά έρθει σε παραγωγική ηλικία, το AirBnB δεν θα είναι απλώς η εύκολη λύση. Ίσως θα είναι η μοναδική λύση. Ούτε το βιβλίο, ούτε το χωράφι, ούτε το κατσαβίδι. Δεν θα υπάρχουν ούτε οι υλικές υποδομές, ούτε οι γνώσεις, ούτε οι πολιτισμικές αναφορές ούτε το θεσμικό πλαίσιο για κάτι άλλο.
Από οικονομικής πλευράς, πέραν ενός σημείου ο τουρισμός γίνεται ένα παράσιτο που καταβροχθίζει κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα, και καθίσταται μια αυτοσυντηρούμενη μονοκαλλιέργεια που καταδικάζει μια οικονομία στην μόνιμη υπανάπτυξη. Από πολιτισμικής πλευράς, διαφθείρει τόσο τον τουρίστα όσο και τον πάροχο της τουριστικής υπηρεσίας. Από κοινωνικής πλευράς διαρρηγνύει τους δεσμούς των τοπικών επιχειρηματιών με τον ντόπιο πληθυσμό.
Αντί να πανηγυρίζουμε τις ολοένα αυξανόμενες τουριστικές ροές, θα έπρεπε να τις περιορίζουμε. Το 2018 η Ταϊλάνδη έκλεισε την παραλία στην οποία γυρίστηκε η ταινία The Beach, διότι ο υπερτουρισμός την κατέστρεφε. Πρόσφατα η Βαρκελώνη ανακοίνωσε απαγόρευση του Airbnb και άλλων βραχυχρόνιων μισθώσεων από το 2028. H Βενετία ανακοίνωσε φέτος περιορισμούς στον αριθμό των τουριστών και ειδικό τέλος για είσοδο στην πόλη.
Στην Ελλάδα, το «κίνημα της ξαπλώστρας» επιχείρησε πέρυσι να επαναφέρει τις παραλίες στους ντόπιους και στις μεσαίες τάξεις, εξαναγκάζοντας την Κυβέρνηση να προσποιηθεί ένα ελάχιστο ενδιαφέρον κατόπιν εορτής. Όμως το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο και πολύ ευρύτερο. Αν η Ιταλία με την εκτεταμένη βιομηχανική της βάση περιορίζει τον τουρισμό για να διαφυλάξει την πολιτιστική της κληρονομιά, η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να το κάνει για λόγους βιωσιμότητάς της ως κράτους: για να δώσει χώρο σε παραγωγικές οικονομικές δραστηριότητες, και να ξεφύγει από τον οικονομικό ρόλο μιας Βενεζουέλας της ξαπλώστρας. Μιας παρασιτικής οικονομίας που εισάγει όχι μόνον τις μηχανές του καπουτσίνο, αλλά ακόμα και τις ξαπλώστρες που στρώνει σαν χαλί στις παραλίες της. Και που βαυκαλίζεται ότι ηγείται της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης όταν αναγκάζεται να επιστρέψει στην εξαήμερη εργασία.
Η παραγωγή τεχνολογίας, ακόμα και όχι αιχμής, χτίζεται βήμα-βήμα και από ένα οικοσύστημα επιχειρήσεων, όχι απλώς ιδρύοντας ένα «Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος». Ακόμα και τουριστικές χώρες όπως η Τουρκία το έχουν κατανοήσει. Δεν έχουν θυσιάσει τα πάντα στον τουρισμό και κάνουν προόδους που θα έπρεπε να ζηλεύουμε.
Κάποτε πρέπει να κατανοήσουμε ότι η τουριστική υπερανάπτυξη οδηγεί μαθηματικά σε διερρηγμένες κοινωνίες και εξαρτημένες οικονομίες. Το πρώτο που θα πρέπει κάνουμε, και μάλιστα επειγόντως, είναι να βάλουμε κάποια όρια στο τέρας του τουρισμού, ώστε να ανασάνει λίγο και η κοινωνία αλλά και οι παραγωγικοί οικονομικοί τομείς.
Αλλιώς το τέρας θα μας καταβροχθίσει.