Το 1997, η μουσικός Miriam Keesing βρήκε φωτογραφίες ενός αγοριού που δεν αναγνώρισε, ενώ ταξινομούσε τη σοφίτα του σπιτιού του αείμνηστου πατέρα της στο Castricum, ένα παραθαλάσσιο χωριό λίγο έξω από το Άμστερνταμ.
Όταν η Keesing ρώτησε τη θεία της ποιο ήταν το αγόρι, απάντησε: «Ω, αυτός είναι ο Uli. Ήταν προσφυγόπουλο. Έζησε μαζί μας για λίγο». Ενθουσιασμένη, η Keesing άρχισε να ψάχνει την ιστορία του παιδιού, αναγνωρίζοντάς τον ως Gerhard Ulrich Herzberg, έναν Γερμανοεβραίο που δραπέτευσε από τους Ναζί και έφτασε ασυνόδευτος στην Ολλανδία λίγο μετά τη Kristallnacht, τη «Νύχτα των Κρυστάλλων», στις 9 και 10 Νοεμβρίου 1938. Οι παππούδες της Keesing τον δέχτηκαν στην αρχή του Β ’Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά οι περιοριστικοί νόμοι περί μετανάστευσης του απαγόρευσαν να γίνει μέλος της οικογένειας όταν κατέφυγαν στην Κούβα το 1942. Έχοντας μείνει πίσω στις κατεχόμενες από τη Γερμανία Κάτω Χώρες, ο Uli απελάθηκε στο στρατόπεδο εξόντωσης του Σόμπιμπορ, όπου δολοφονήθηκε τον Μάρτιο του 1943, λίγες μέρες πριν από τα 16α γενέθλιά του.
Η ανακάλυψη της μοίρας του Uli έκανε την Keesing να αναρωτηθεί τι συνέβη στα χιλιάδες άλλα εβραιόπουλα που αναζήτησαν καταφύγιο στην Ολλανδία κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Η έρευνά της την οδήγησε σε ένα μακρύ, κυκλικό μονοπάτι που βοήθησε να ξεθάψει την κρυμμένη ιστορία μιας ηρωίδας εν καιρώ πολέμου: της Geertruida Wijsmuller-Meijer, επίσης γνωστής ως Truus Wijsmuller (προφέρεται WEISS-muller). Η Keesing πιστεύει ότι η Ολλανδή μαχητής της αντίστασης, η οποία δεν ήταν Εβραία, δεν συναντήθηκε ποτέ με τον Uli. Αλλά η Wijsmuller έσωσε έως και 10.000 άλλα παιδιά, κυρίως μέσω του Kindertransport από την κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη στη Μεγάλη Βρετανία και του λιγότερο γνωστού ολλανδικού Kindertransport.
«Τη γνώρισα μέσα από τα αρχεία», λέει η Keesing για την Wijsmuller. Το θέμα του υλικού που βρήκε, ιδιαίτερα των επιστολών, ήταν σαφές: «Όποτε έπρεπε να γίνει κάτι δύσκολο με τα παιδιά πρόσφυγες, οι άνθρωποι έλεγαν: «Λοιπόν, θα πρέπει να ρωτήσετε την κυρία Wijsmuller»».
Τα πρώτα Kindertransports
Στον απόηχο της Νύχτας των Κρυστάλλων, ενός βίαιου, διήμερου πογκρόμ στο οποίο οι Ναζί και οι συμπαθούντες τους κατέστρεψαν χιλιάδες εβραϊκής ιδιοκτησίας επιχειρήσεις, σπίτια και συναγωγές σε όλη τη Γερμανία, η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε να επιτρέψει στα εβραιόπουλα που αναζητούσαν καταφύγιο από τους Ναζί να εισέλθουν στη χώρα. Αυτό το πρόγραμμα, γνωστό ως Kindertransport, έφερε σχεδόν 10.000 παιδιά στο Ηνωμένο Βασίλειο μεταξύ Δεκεμβρίου 1938 και Μαΐου 1940.
Το πρώτο γνωστό Kindertransport έφτασε στην Αγγλία από το Βερολίνο στις 2 Δεκεμβρίου. Η Wijsmuller έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση μιας δεύτερης μεταφοράς από τη Βιέννη, διαπραγματευόμενη απευθείας με τον Adolf Eichmann, έναν Ναζί που συχνά αποκαλείται «αρχιτέκτονας του Ολοκαυτώματος», για να εξασφαλίσει την ασφαλή διέλευση 600 παιδιών. «Ποια γυναίκα το 1938 έχει τα κότσια να κάνει κάτι τέτοιο;» Η Keesing ρωτάει.
«Ένα ελεύθερο πνεύμα» είναι ο τρόπος με τον οποίο η Keesing περιγράφει την Wijsmuller, της οποίας οι γονείς δέχτηκαν παιδιά πρόσφυγες από την Αυστρία κατά τη διάρκεια του Α ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Γεννημένη το 1896 στην ολλανδική πόλη Alkmaar από φαρμακοποιό πατέρα και μοδίστρα μητέρα, η Wijsmuller μετακόμισε στο Άμστερνταμ ως ενήλικας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, καθώς ο Αδόλφος Χίτλερ και οι σύμμαχοί του ενέτειναν τις διώξεις των Γερμανοεβραίων, αποφάσισε να παραιτηθεί από τη δουλειά της σε μια τράπεζα για να προσφέρει εθελοντική εργασία στην Εβραϊκή Επιτροπή Προσφύγων και στην Επιτροπή Ειδικών Εβραϊκών Συμφερόντων. Αργότερα, συνεργάστηκε με την Ολλανδική Επιτροπή Προσφύγων για τα Παιδιά, βοηθώντας στη μετεγκατάσταση εβραιόπουλων. Η Keesing λέει ότι δεν πιστεύει ότι η Wijsmuller είχε σταθερές ευθύνες σε αυτούς τους οργανισμούς. Αντ ’αυτού, «θα έμπαινε μέσα, θα κοίταζε γύρω της, θα έβλεπε τι έπρεπε να γίνει και θα έκανε ακριβώς αυτό, ανεξάρτητα από το αν πίστευε ότι ήταν σε θέση να το κάνει».
Σύμφωνα με την Keesing, η Wijsmuller συναντήθηκε με τον Eichmann κατόπιν αιτήματος του Norman Bentwich, ενός δικηγόρου που είχε λάβει άδεια από τη βρετανική κυβέρνηση να φέρει παιδιά πρόσφυγες στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Λεπτομέρειες της συνάντησης της Wijsmuller με τον Eichmann ήρθαν στο φως μέσα από το έργο των Ολλανδών σκηνοθετών Pamela Sturhoofd και Jessica van Tijn. Όπως και η Keesing, το ζευγάρι σκόνταψε στο όνομα της Wijsmuller ενώ ερευνούσε το ολλανδικό Kindertransport. Το 2017, αποφάσισαν ότι η ιστορία της έπρεπε να ειπωθεί σε ένα ευρύτερο κοινό. Βασιζόμενοι σε μια βάση δεδομένων παιδιών προσφύγων που συνέταξε η Keesing, οι δημιουργοί της ταινίας άρχισαν να εντοπίζουν επιζώντες του Ολοκαυτώματος που είχαν σωθεί από την Wijsmuller. Το ντοκιμαντέρ τους, με τίτλο Truus’ Children, έκανε πρεμιέρα στην Ολλανδία το 2020.
Ενώ ερευνούσαν την Wijsmuller, οι Sturhoofd και van Tijn βρήκαν μια κασέτα του 1967 με την μαχήτρια της αντίστασης να λέει την ιστορία για το πώς έσωσε τόσα πολλά παιδιά. Η συνέντευξη περιελάμβανε μια λεπτομερή περιγραφή της έκκλησής της προς τον Eichmann.
«Αυτός ο άνθρωπος με αποκάλεσε με διάφορα ονόματα», δήλωσε η Wijsmuller στην ηχογράφηση, η οποία εμφανίζεται στο ντοκιμαντέρ. Μιλώντας στη μητρική της γλώσσα, τα ολλανδικά, περιέγραψε πώς ο Eichmann ζήτησε να δει τα χέρια της και της είπε να βγάλει το παλτό και τα παπούτσια της. Όταν της έδωσε εντολή να σηκώσει τη φούστα της και να περπατήσει, εκείνη απάντησε: «Αρκετά. Τώρα ας μιλήσουμε για δουλειές».
Η Wijsmuller πρότεινε ένα σχέδιο για να φύγουν τα εβραιόπουλα από την Αυστρία. Ο Eichmann άρχισε να γελάει και μετά είπε: «Ας κάνουμε μια ωραία φάρσα». Έπρεπε να πείσει εκατοντάδες Εβραίους γονείς να βάλουν τα παιδιά τους σε τρένα που έφευγαν από τη χώρα εκείνο το Σάββατο (το Σάββατο, όταν απαγορεύεται στους πιστούς Εβραίους να ταξιδεύουν).
«Δεν νομίζω ότι η κυρία Wijsmuller ή οποιοσδήποτε άλλος χρειαζόταν να πείσει τους γονείς να αφήσουν τα παιδιά τους να φύγουν», λέει η Keesing. Προσθέτει ότι η Wijsmuller επικεντρώθηκε σε «διατυπώσεις και γραφειοκρατίες», ενώ ο Desider Friedmann, πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας της Βιέννης, χειρίστηκε τις προετοιμασίες επί τόπου στην αυστριακή πρωτεύουσα.
Όπως σημειώνουν οι Sturhoofd και van Tijn στην ιστοσελίδα του ντοκιμαντέρ, «Η πρώτη υποσχεθείσα μεταφορά πιθανότατα προοριζόταν ως αστείο από τον Eichmann, αλλά αφού η Wijsmuller μπόρεσε να γεμίσει ένα τρένο με παιδιά μέσα σε λίγες ημέρες, της επιτράπηκε να συνεχίσει να βγάζει τα παιδιά έξω σε πολύ πιο τακτική βάση, με μέγιστο αριθμό 150 παιδιών εκείνη τη στιγμή». Η Keesing λέει ότι η Wijsmuller δεν συνάντησε ποτέ ξανά τον Eichmann προσωπικά, αλλά για κάποιο άγνωστο λόγο, τήρησε την υπόσχεσή του.
Τα παιδιά της Wijsmuller
Μέσω της Wijsmuller και της υποστήριξης εκείνων που τη βοήθησαν, συμπεριλαμβανομένου του συζύγου της, Joop Wijsmuller, η Ολλανδία έγινε ένα προσωρινό καταφύγιο για τα εβραιόπουλα, με σχεδόν 2.000 να αναζητούν ασφάλεια εκεί τις παραμονές του Β ’Παγκοσμίου Πολέμου. Μερικοί, όπως ο Uli, στεγάστηκαν με ολλανδικές οικογένειες, ενώ άλλοι στάλθηκαν σε ορφανοτροφεία. Άλλοι ζούσαν στο σπίτι της Wijsmuller.
Μια τέτοια φιλοξενούμενη ήταν η Ilse Bauer-Langsdorf, η οποία αποκαλεί την Wijsmuller «μητέρα προστάτιδα». Γεννημένη στη Φρανκφούρτη το 1937, η Bauer-Langsdorf ήταν 2 ετών όταν η Wijsmuller κανόνισε τη μεταφορά της στην Aruba και την υιοθεσία της από ένα ζευγάρι Γερμανοεβραίων που είχαν καταφύγει στην ολλανδική επικράτεια. Το 1939, γερμανικές νάρκες ανατίναξαν το πλοίο που μετέφερε το μικρό παιδί στη νέα του οικογένεια, σκοτώνοντας περισσότερους από 100 επιβάτες. Η Bauer-Langsdorf επέζησε από την έκρηξη και η Wijsmuller την πήρε ενώ ανάρρωνε. Το επόμενο έτος, η Wijsmuller εξασφάλισε το πέρασμα της νεαρής κοπέλας σε ένα άλλο πλοίο στην Aruba.
Μετά τον πόλεμο, η Bauer-Langsdorf, η οποία τώρα ζει στην περιοχή της Ουάσινγκτον, είδε τη Wijsmuller δύο φορές: μία φορά όταν ήταν 8 ετών και ξανά στα 20 της, όταν φοιτούσε στο κολέγιο στη Νέα Υόρκη. «Η Truus δεν ήταν ποτέ καλή οικονόμος, είπε κάποτε κάποιος», λέει ο Bauer-Langsdorf στο Smithsonian.
Στις 10 Μαΐου 1940, την ημέρα που η Γερμανία εισέβαλε στην Ολλανδία, η Wijsmuller βρισκόταν στο Παρίσι σε αποστολή. Αλλά επέστρεψε στην πατρίδα της και εξασφάλισε τη διέλευση με πλοίο για τα υπόλοιπα παιδιά πρόσφυγες (μεταξύ 66 και 74 ετών, σύμφωνα με διαφορετικές μαρτυρίες) που ζούσαν σε ορφανοτροφείο του Άμστερνταμ. Αυτή η προσπάθεια διάσωσης, την οποία η Wijsmuller προσπάθησε να οργανώσει στις 14 Μαΐου, την ημέρα που οι Ολλανδοί παραδόθηκαν στους Ναζί, σηματοδότησε την 74η μεταφορά της.
Η Mirjam Baitalmi-Szpiro βρισκόταν στο τελευταίο πλοίο με προορισμό την Αγγλία. Απέπλευσε την επομένη των γενεθλίων της και φορούσε ένα ροζ φόρεμα κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. «Κάποιος σκέφτηκε ότι άξιζα να σωθώ», λέει η ογδοντάχρονη. Είχε φτάσει στο ορφανοτροφείο ως νήπιο, λίγο μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων.
Αν και συνελήφθη και ανακρίθηκε από την Γκεστάπο, η Wijsmuller συνέχισε να βοηθά μέλη της εβραϊκής κοινότητας καθ′ όλη τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Ολλανδίας. Έφερε τρόφιμα, απαραίτητα φάρμακα και πλαστά έγγραφα σε άτομα που κρατούνταν σε στρατόπεδα και φυλακές σε εδάφη που ελέγχονταν από τη Γερμανία και βοήθησε τους Εβραίους της Ανατολικής Ευρώπης να διαφύγουν στην Παλαιστίνη μέσω της Μασσαλίας της Γαλλίας. Το 1944, η Wijsmuller έσωσε 50 εβραιόπουλα έγκλειστα στο Westerbork, ένα στρατόπεδο διέλευσης στην Ολλανδία. Αντί να μεταφερθούν στο Auschwitz, στάλθηκαν στο Theresienstadt, ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και γκέτο στην Τσεχοσλοβακία. H Wijsmuller φέρεται να χαιρέτησε τα παιδιά σε σιδηροδρομικό σταθμό στην Ολλανδία μετά την απελευθέρωση του Theresienstadt από τις συμμαχικές δυνάμεις.
Το 1945, μετά το τέλος του πολέμου, η Wijsmuller επισκέφθηκε την Baitalmi-Szpiro στον ξενώνα όπου ζούσε με άλλα παιδιά πρόσφυγες των οποίων οι γονείς είχαν πεθάνει κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Η επιζήσασα λέει: «Ήμουν 10 ετών και με πήρε και με γονάτισε και είπε στα γερμανικά: «Τα παιδιά μου»».
Οι μεταπολεμικές επισκέψεις της Wijsmuller στο Baitalmi-Szpiro και στο Bauer-Langsdorf, καθώς και η παρουσία της στους γάμους άλλων προσφύγων που διέσωσε, έδειξαν στους κινηματογραφιστές ότι για εκείνη, ήταν «πραγματικά για τη σωτηρία μιας ψυχής κάθε φορά. Αυτά τα παιδιά είχαν σημασία για εκείνη», λέει η Sturhoofd.
Όταν επικοινώνησηαν μαζί τους για συνεντεύξεις, πολλά από τα άτομα που σώθηκαν από τον Wijsmuller ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό. «Οι περισσότεροι από αυτούς είπαν αμέσως: «Σας παρακαλώ, ελάτε. Πότε είναι η πτήση σας;»», θυμάται ο van Tijn. Ρώτησαν, «Γιατί χρειάστηκε τόσος χρόνος;» Ο Sturhoofd υποστηρίζει ότι οι επιζώντες πίστευαν ότι το ντοκιμαντέρ ήταν η «τελευταία τους ευκαιρία να πουν ευχαριστώ στη γυναίκα που τους έσωσε τη ζωή».
Γιατί η Wijsmuller δεν είχε γίνει γνωστή εδώ και καιρό
Παρά τον εντυπωσιακό ακτιβισμό της Wijsmuller, η ιστορία της είναι ελάχιστα γνωστή, ειδικά εκτός της Ολλανδίας. Η Steph Vaessen, φίλη που έδωσε συνέντευξη για το ντοκιμαντέρ, λέει ότι η ντροπή έπαιξε ρόλο στη διαγραφή της κληρονομιάς της. «Έκανε αυτό που όλοι θα έπρεπε να είχαν κάνει και κανείς δεν έκανε», λέει στην ταινία.
Η Laura Brade, ιστορικός στο Albion College, αποδίδει την έλλειψη αναγνώρισης της Wijsmuller εν μέρει στους κανόνες των φύλων. «Ένας ρόλος φροντίδας, θεωρείται αρκετά χαρακτηριστικός για τις γυναίκες», λέει, «και έτσι είναι κάπως αναμενόμενος». Ο Brade επισημαίνει ότι ο Βρετανός χρηματιστής Nicholas Winton, ο οποίος χρίστηκε ιππότης για τη διάσωση 669 παιδιών προσφύγων από την Τσεχία κατά τη διάρκεια του πολέμου - μια προσπάθεια διάσωσης που συντονίστηκε με τη βοήθεια της Wijsmuller - κέρδισε επαίνους για τις δίκαιες πράξεις του, ενώ η Wijsmuller αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Μια ταινία του Χόλιγουντ με πρωταγωνιστή τον Anthony Hopkins ως Winton πρόκειται να κυκλοφορήσει αυτό το χειμώνα. Η Wijsmuller δεν αναφέρεται ως χαρακτήρας στην ταινία στη βάση δεδομένων ταινιών Internet.
Στα χρόνια αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε οι επιζώντες ούτε το κοινό εξέφρασαν μεγάλο ενδιαφέρον να συζητήσουν για το Ολοκαύτωμα. «Ειλικρινά, πολύ λίγοι άνθρωποι ήθελαν να ακούσουν για ιστορίες πόνου», λέει η Jennifer L. Foray, ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Purdue. Μόλις τις δεκαετίες του 1960 και του ’70 αυξήθηκε η συνειδητοποίηση της φρίκης του Ολοκαυτώματος και οι επιζώντες άρχισαν να μοιράζονται τις ιστορίες τους πιο δημόσια.
Δεδομένου ότι τα περισσότερα από τα άτομα που διέσωσε η Wijsmuller ήταν παιδιά, ο Sturhoofd και ο van Tijn υποψιάζονται ότι πολλοί δεν γνώριζαν την ταυτότητα της γυναίκας που τους έσωσε. Επιπλέον, επειδή η Wijsmuller δεν συνεργάστηκε με μια συγκεκριμένη οργάνωση και διεξήγαγε πολλές από τις διασώσεις της μυστικά, υπάρχουν λίγα επίσημα αρχεία για τον ηρωισμό της.
Ωστόσο, πριν από το θάνατό της το 1978 σε ηλικία 82 ετών, η Wijsmuller έλαβε μια σειρά από τιμητικές διακρίσεις. Το 1966, το Yad Vashem, το Παγκόσμιο Κέντρο Μνήμης του Ολοκαυτώματος, την κατέταξε ως Δίκαιη μεταξύ των Εθνών, μια κατηγορία που δημιουργήθηκε για να τιμήσει τους μη Εβραίους που διακινδύνευσαν τη ζωή τους για να σώσουν τους Εβραίους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Της απονεμήθηκαν επίσης μετάλλια από τον Γερμανικό και Ολλανδικό Ερυθρό Σταυρό, τη γαλλική κυβέρνηση και το Τάγμα του Αγίου Γεωργίου της Αντιόχειας, μεταξύ άλλων. Προφορικές ιστορίες που συλλέχθηκαν από το Ίδρυμα USC Shoah και το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών μαρτυρούν τη γενναιότητα της Wijsmuller, όπως και οι ιστορίες που μοιράστηκαν οι 29 επιζώντες που εμφανίζονται στα Παιδιά του Truus.
Η Baitalmi-Szpiro λέει ότι η έλλειψη αναγνώρισης του τεράστιου έργου της Wijsmuller την παρακινεί να συνεχίσει να μιλάει για τον σωτήρα της. «Μου πήρε χρόνια και χρόνια θεραπείας... να γίνω το άτομο που είμαι σήμερα», προσθέτει, «[αλλά] λέω την ιστορία μου στα σχολεία και σε όποιον μου το ζητήσει... αν και είναι πολύ δύσκολο για μένα».
Για τους θεωρητικούς συνωμοσίας που αρνούνται τη βάναυση πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος, λέει: «Δεν μπορούν να πάρουν την κυρία Wijsmuller μακριά μου και δεν μπορούν να μου πάρουν το ροζ φόρεμά μου και δεν μπορούν να πάρουν τις αναμνήσεις που έχω από τους γονείς μου στη Γερμανία».