«Ύστερα σχεδόν από 2.800 χρόνια, ο Ελληνισμός είχε αποχωρήσει βαριά τραυματισμένος από την πέρα του Αιγαίου πελάγους χώρα, την “καθ’ ημάς Ανατολή”, αφήνοντας πίσω του 2.400 ελληνικές πόλεις και χωριά, χάνοντας 302.000.000 χρυσές λίρες, θρηνώντας 1.250.000 νεκρούς, μετρώντας μία ατελείωτη σειρά από πρόσφυγες».
Ο Βασίλης Ι. Τζανακάρης, συγγραφέας του βιβλίου «Εάλω η Σμύρνη. Δακρυσμένη Μικρασία 1919 - 1922» (εκδόσεις Μεταίχμιο) συνοψίζει τη Μικρασιατική Καταστροφή σε μία και μοναδική πρόταση.
Έχοντας μελετήσει το Μικρασιατικό ζήτημα εξαντλητικά -η παρούσα αναθεωρημένη, εμπλουτισμένη έκδοση, είναι το τέταρτο βιβλίο του πάνω στο θέμα-, παραδίδει με νηφαλιότητα και συγκίνηση, σε μία πυκνή, γοητευτική αλλά χωρίς εξωραϊσμούς αφήγηση, τα γεγονότα που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή, εκκινώντας από το 1919 στο Παρίσι όταν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι μεγάλοι «ειρηνοποιοί» μοίραζαν τον κόσμο.
Από τις 900 σελίδες του βιβλίου που τιμήθηκε το 2008 με το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας - Χρονικού, περνούν όλοι οι πρωταγωνιστές- Βενιζέλος, Αλέξανδρος, Κωνσταντίνος, Γούναρης, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης, Στράτος, Χατζανέστης, Παρασκευόπουλος, Πλαστήρας, Χρυσόστομος, Αριστείδης Στεργιάδης-, ενώ φωτίζονται οι υπόγειες διαδρομές και τα πλέγματα των σχέσεων κρατών και προσώπων, βοηθώντας τον αναγνώστη στην ουσιαστική κατανόηση της εθνικής τραγωδίας.
Με φόντο τη μαύρη επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Βασίλης Τζανακάρης απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost για τη Μεγάλη Ιδέα, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, τις «σκοτεινές» πτυχές της Καταστροφής και το μεγάλο μάθημα, σημειώνοντας ότι κατά την εκτίμηση του «η άλωση και ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης (που συνεπαγόταν όχι μόνο το χάσιμο προαιώνιων ελληνικών εδαφών αλλά και την εκρίζωση περισσότερων από 1,5 εκατομμύριο αλύτρωτων Ελλήνων) υπήρξε τραγικότερη της Κωνσταντινούπολης».
-Η Μεγάλη Ιδέα γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, αν και «πατέρας» της θεωρείται ο πρωθυπουργός Ιωάννης Κωλέττης, ενώ πήρε σάρκα και οστά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Πώς η Ελλάδα πίστεψε ότι μπορεί να τα καταφέρει με τις μικρές της δυνάμεις και να ανοίξει τα φτερά της μέχρι τη Μικρά Ασία;
Ο Ελληνικός λαός ή καλύτερα οι περισσότεροι Έλληνες, ανδρώθηκαν για εκατοντάδες χρόνια με αυτό που αργότερα ο Κωλέττης το έκανε πιο συγκεκριμένο και συνηθίζουμε να το αποκαλούμε «Μεγάλη Ιδέα», που δεν ήταν άλλο από μια σειρά «φανταχτερές ιδέες» για τη δημιουργία μιας Μεγάλης Ελλάδας, κατά το πρότυπο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μιας Ελλάδας δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών. Αυτήν την... Ιδέα ο Ελληνικός λαός που του αρέσει ιδιαίτερα η μυθοπλασία έσπευσε να τη συνοδεύσει με μια σειρά από μυθεύματα όπως: η κόκκινη μηλιά, τα... τηγανισμένα ψάρια στο Μπαλουκλί, τον μαρμαρωμένο αυτοκράτορα που θα... ανασταίνονταν! κ.ά.π.
Σε ό,τι αφορά την πραγματοποίησή της, αντιμετωπίζω το θέμα με μεγάλο σκεπτικισμό. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα εκείνης της εποχής που αριθμούσε μόλις 5 εκ. κατοίκους, από τους οποίους οι μισοί (λόγω της πολιτικής του Εθνικού Διχασμού που είχαν ακολουθήσει οι ηγεσίες τους) ήθελαν να... εξοντώσουν τους άλλους μισούς, δεν νομίζω ότι άφηνε περιθώρια ώστε να πραγματοποιηθεί μια τόσο... τολμηρή ιδέα, που όμως αποτέλεσε τη Λυδία λίθο για ό,τι επιδίωξε η Ελλάδα με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, παρά το γεγονός ότι συνέχισε να έχει την οικονομία της καταβαραθρωμένη, οξύ το προσφυγικό πρόβλημά της και το κυριότερο, όπως ανέφερα, πολωμένες τις πολιτικές της δυνάμεις. Παρ΄ όλα αυτά κυριάρχησαν ως όραμα οι μεγάλες και φανταχτερές ιδέες που ο Βενιζέλος και οι συν αυτώ πίστεψαν ότι ήταν καιρός να πραγματοποιηθούν...
-Πώς αποτιμάτε την απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων «να σταλεί ελληνικός στρατός στη Σμύρνη με πρόσχημα να προλάβει τυχόν σφαγές χριστιανών από τους Τούρκους», την άνοιξη του 1919;
Οι «τυχόν σφαγές» χριστιανών από μέρους των Τούρκων που έβαλε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων ο Βενιζέλος υπήρξε ένα πρόσχημα και μια ήσσονος σημασίας αιτία ως προς την απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων να σταλεί ελληνικός στρατός στη Σμύρνη. Εξάλλου μέχρι τότε σφαγές, διώξεις και δημιουργία προσφυγιάς από μέρους των Τούρκων ήταν συχνό φαινόμενο, με αποκορύφωμα τη γενοκτονία των Αρμενίων. Εκείνο που στην πραγματικότητα ενδιέφερε τους Συμμάχους ήταν η απειλή κατάληψης της Μικράς Ασίας και της Σμύρνης από την Ιταλία, που την είχαν υποσχεθεί με τη συνθήκη της Μωριένης και ήδη είχε αρχίσει να αποβιβάζει στρατεύματα στην Αττάλεια. Αυτό ήταν που τους «έκαιγε» στην ουσία και αυτό ήταν που τους έκανε να στείλουν εκεί γρήγορα γρήγορα τον ελληνικό στρατό.
-Αν και το φιλέτο της Μεγάλης Ιδέας ήταν η Μικρά Ασία, αναφέρεστε στην εναλλακτική διεκδίκηση της Κωνσταντινούπολης. Πότε, σε ποια χρονική στιγμή και από ποιον έπεσε στο τραπέζι η Κωνσταντινούπολη;
Τον Απρίλιο του 1919 δύο Άγγλοι εμπειρογνώμονες, οι Άρνολντ Τόινμπι και Χάρολντ Νίκολσον, είχαν προτείνει μια ριζοσπαστική λύση, με την Ελλάδα αντί της Σμύρνης να παίρνει την Κωνσταντινούπολη και τις ευρωπαϊκές ακτές των Στενών (Ανατολική Θράκη), πράγμα που έκανε έξω φρενών τον Βενιζέλο. Ο Βενιζέλος πίστευε ότι η Σμύρνη ήταν μια τεράστια ανερχόμενη οικονομική δύναμη που αργά ή γρήγορα θα έπαιρνε κεφάλι στον αγώνα δρόμου ενός επεκτατικού καπιταλισμού, σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη, που εκείνη την εποχή «πνιγμένη» από χιλιάδες ανέστιους Ρώσους εμιγκρέδες βρισκόταν σε παρακμή.
-Ποιες είναι οι τρεις πιο σκοτεινές «περιοχές», πτυχές, στιγμές της Μικρασιατικής Καταστροφής -διπλωματικά, πολιτικά και στρατιωτικά- που είτε παραγνωρίζουμε είτε σχεδόν αποσιωπούμε;
Θεωρώ «σκοτεινή» πτυχή τα ανεξέλεγκτα αιματηρά γεγονότα της προκυμαίας που έφεραν τα πάνω κάτω στις σχέσεις με ορισμένους από τους Συμμάχους μας και την κοινή γνώμη, την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920 και τα όσα έκαναν αρκετοί από τους στρατιώτες μας στη διάρκεια της εκστρατείας αλλά και επιστρέφοντας από το μέτωπο.
-Πότε οι Έλληνες συνειδητοποίησαν ότι η Μικρασιατική εκστρατεία εξελίσσεται σε Βατερλό;
Οι Έλληνες κυβερνώντες το συνειδητοποίησαν τις τελευταίες, ιδιαίτερα αποκαλυπτικές μέρες, όταν οι Στράτος και Θεοτόκης επισκέφτηκαν τη Σμύρνη και τους εκεί επιτελείς, αλλά γενικά οι Έλληνες ακόμα και οι κάτοικοι της Σμύρνης πολύ αργότερα για να μην πω, μόλις την τελευταία στιγμή...
-Η επέτειος των 100 χρόνων δίνει αφορμή να σκύψουμε πάνω στα πρόσωπα και τα γεγονότα με την απόσταση του χρόνου. Ποιο είναι κατά την εκτίμηση σας το μεγάλο μάθημα από τη Μικρασιατική Καταστροφή;
Ότι δεν είμαστε ούτε έθνος ανάδελφο ούτε υψιπετές, γι’ αυτό και δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από ανέφικτα οράματα και μεγάλες φανταχτερές ιδέες.
-Για ποιο λόγο επιλέξατε τον τίτλο «Εάλω η Σμύρνη», κάνοντας χρήση μίας λέξης η οποία είναι απολύτως ταυτισμένη με την Άλωση της Πόλης;
Θεωρώ ότι η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε μεγαλύτερη εκείνης της βυζαντινής αυτοκρατορίας και η άλωση και ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης (που συνεπαγόταν όχι μόνο το χάσιμο προαιώνιων ελληνικών εδαφών αλλά και την εκρίζωση περισσότερων από 1,5 εκατομμύριο αλύτρωτων Ελλήνων) τραγικότερη της Κωνσταντινούπολης. Για μένα η «άλωση» της Σμύρνης σήμανε το οριστικό τέλος του Ελληνισμού της καθ΄ ημών Ανατολής. Και αυτό ήταν ό,τι χειρότερο.
«Το χάραμα της 4ης Δεκεμβρίου 1923 ένα ελληνικό ατμόπλοιο, το “Αρχιπέλαγος”, μπήκε στο λιμάνι της κατεστραμμένης Σμύρνης με τη γαλανόλευκη να κυματίζει στον ιστό. Ήταν ένα παγερό πρωινό, και στην προκυμαία της άλλοτε πανέμορφης πόλης βρίσκονταν αρκετοί, ιδίως ξένοι. Το “Αρχιπέλαγος” ερχόταν να παραλάβει μία ακόμα “φουρνιά” αιχμαλώτων, από εκείνους που είχε συμπεριλάβει η συμφωνία ανταλλαγής εδώ και μερικούς μήνες. Μόνο που αυτή τη φορά η απόφαση του πλοιάρχου ήταν ρητή: “Δεν μπαίνω στο λιμάνι χωρίς την ελληνική σημαία!”.
Μέχρι τότε οι Τούρκοι, με απόφαση της στρατιωτικής διοίκησης, δεν επέτρεπαν την ελληνική σημαία στα ατμόπλοια που παραλάμβαναν τους αιχμαλώτους. Έπρεπε να μπαίνουν και να βγαίνουν από το λιμάνι της Σμύρνης αφού προηγουμένως την υπέστελλαν. Αυτή τη φορά όμως ο πλοίαρχος ήταν επίμονος. Περισσότερο από ένα χρόνο είχε να κυματίσει η γαλανόλευκη στη Σμύρνη, από εκείνο το ζοφερό απόγευμα της 26ης Αυγούστου που κατέβηκε από τον ιστό της στο μέχρι τότε ελληνικό Διοικητήριο. Και να που ένα ελληνικό πλοίο έμπαινε στο λιμάνι της άλλοτε “Γκιαούρ Ισμίρ”, περήφανο, με τη σημαία στην κορυφή του πιο ψηλού ιστού του. Φαίνεται πως και οι Τούρκοι, μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης και τις αποφάσεις ανταλλαγής των πληθυσμών, των αιχμαλώτων και των ομήρων, είχαν βάλει νερό στο κρασί τους. Επέτρεψε λοιπόν ο φρούραρχος της Σμύρνης Σουρεγιά Μπέης την είσοδό του, και μάλιστα έσπευσε να χαιρετήσει εγκάρδια τον έλληνα πλοίαρχο, να τους μεταφέρει και τους χαιρετισμούς του τούρκου νομάρχη. Ανέβηκε και η επιτροπή ανταλλαγής, που απαρτιζόταν από τον Τζάκουιθ, διευθυντή της Νίαρ Ιστ Ριλίφ, και άλλους Αμερικανούς, τα είπαν με τους εκπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης, έγιναν οι συνεννοήσεις για το πόσους και ποιούς, και άρχισε η παραλαβή τους από το “Αρχιπέλαγος”.
Σε όλο το μήκος της προκυμαίας, του θρυλικού Και, και πίσω από αυτό, η Σμύρνη κειτόταν σε ερείπια...» (απόσπασμα).