Καθώς πλησιάζει η σημαντική επέτειος των 200 ετών από την εθνική μας παλιγγενεσία, αυξάνει το ενδιαφέρον όλων των φίλων της ιστορίας για την περίοδο αυτή και τις ιδιαιτερότητές της, που είναι κοινός τόπος ότι δεν είναι λίγες. Στο πλαίσιο αυτό, έχουμε την έκδοση μιας μελέτης για την ενδιαφέρουσα περίοδο που προηγήθηκε της επανάστασης από τον γνωστό βιβλιοκριτικό, συγγραφέα και διευθυντή του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών Στέφανο Καβαλλιεράκη.
Αρχικά στον συνοπτικό πρόλογο, ο συγγραφέας μοιράζεται με τον αναγνώστη του τους προβληματισμούς του, τη στόχευση της μελέτης του και καταγράφει κάποια βασικά ερωτήματα γύρω από τα οποία θα ξεδιπλώσει την επιχειρηματολογία του και το υλικό του. Το βιβλίο κινείται σε μια δομή έξι κεφαλαίων που καλύπτουν τις σημαντικότερες πτυχές τις περιόδου 1814-1821.
Το πρώτο κεφάλαιο μας θέτει το Διεθνές πλαίσιο της εποχής που σηματοδοτείται από το Συνέδριο της Βιέννης.
Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά τον Καποδίστρια, την διεθνή του διπλωματική καριέρα και την εμπλοκή του στις ζυμώσεις για το ελληνικό ζήτημα πριν το 1821.
Το τρίτο κεφάλαιο, την ίδρυση, τα χαρακτηριστικά και τη δράση της Φιλικής Εταιρίας.
Το τέταρτο κεφάλαιο, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των χριστιανών ραγιάδων του ελλαδικού χώρου.
Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και το τελευταίο τα γεγονότα που προηγήθηκαν του ξεσηκωμού.
Ο κ. Καβαλλιεράκης τα καταφέρνει αρκετά καλά, συμπυκνώνοντας ικανοποιητικά τον πυκνό σε γεγονότα ιστορικό χρόνο πριν την επανάσταση. Πριν από όλα έχει καταφέρει να μας περιγράψει το Διεθνές περιβάλλον της εποχής με άνεση, απλότητα και να μας το κάνει απολύτως κατανοητό και σαφές. Και αυτό γιατί νομίζω ότι το έχει καταλάβει ο ίδιος και το έχει ερμηνεύσει πρωτογενώς και δεν αθροίζει απλώς πληροφορίες. Καταφέρνει να συμπιέσει όλο το σχετικό υλικό του σε ένα κείμενο ευκολοδιάβαστο που δεν μοιάζει ούτε φορτωμένο υπερβολικά, ούτε στείρο και στεγνό.
Στο κεφάλαιο του Καποδίστρια ένα από τα ενδιαφέροντα σημεία που μου κίνησαν το ενδιαφέρον είναι η διαπίστωση ότι η υπογραφή της συνθήκης ίδρυσης των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων από τις Μεγάλες δυνάμεις, αποτέλεσε μια πρώτη υβριδική μορφή ελληνικού κράτους. Για λογαριασμό της Ρωσίας υπέγραψε ο ίδιος ο Καποδίστριας, ο οποίος άλλωστε είχε προωθήσει και το γενικότερο σχέδιο της υπογραφής της Συνθήκης. Θετική εντύπωση μου έκανε το γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν αντιμετωπίζει τον Μέτερνιχ με την κλασσική αμυντική στάση των Ελλήνων ιστοριογράφων, αλλά ερμηνεύει τη στάση του με βάση το Διεθνές περιβάλλον. Επίσης κάνει μια οξυδερκή παρατήρηση για το πως ο Καποδίστριας σταδιοδρόμησε όντας Έλληνας και όχι Ρώσος. Το συνδυάζει με τις εθνικές καταγωγές των Νέσσελροντ (Γερμανός με ουγενοτική καταγωγή) και του Κάστλεριγ (Ιρλανδός), υπογραμμίζοντας ότι στο Διεθνές περιβάλλον της εποχής, η εθνική καταγωγή δεν είχε σημασία μπροστά στην πίστη στην βασιλική εξουσία.
Το κεφάλαιο για τη Φιλική Εταιρία εξετάζει το τυπικό της σε σχέση με άλλες διεθνείς μυστικές οργανώσεις που εκείνη την εποχή βρίσκονταν σε άνθιση. Νομίζω ότι τη διάσταση αυτή ο Καβαλλιεράκης την αποδίδει συνοπτικά μεν, αλλά με εγκυρότητα και σε όλο της εύρος, χωρίς περιττή συνωμοσιολογία. Μας δίνει το ιστορικό της πόλης της Οδησσού όπου αρχικά ιδρύθηκε η εταιρία, το παρελθόν των τριών ιδρυτών της και ένα περίγραμμα της οργάνωσής της. Τελειώνει με τη διάδοση του «μυστικού» της Εταιρίας στον ελλαδικό χώρο και την ψυχολογική προετοιμασία των ραγιάδων για τη μεγάλη στιγμή. Νομίζω ότι ο Καβαλλιεράκης αντιλαμβάνεται την Φιλική Εταιρία όχι τόσο ως μια μυστική εταιρία τριών μέτριων εμπόρων, αλλά ως μια οργάνωση που προετοίμαζε μια εθνική επανάσταση με νεωτερικά προτάγματα.
Κατά τη γνώμη μου το καλύτερο κεφάλαιο είναι το τέταρτο, μια επισκόπηση του ελληνικού κόσμου στις παραμονές του 1821. Ο Καβαλλιερακης συλλαμβάνει και μας αναπαριστά με χάρη και εγκυρότητα όλο το πολύχρωμο όμορφο ψηφιδωτό της προεπαναστατικής κοινωνίας, τις κοινότητες, τους προεστούς, τους ένοπλους ραγιάδες (κλέφτες - αρματολοί), οι έμποροι και οι καραβοκύρηδες των νησιών. Τέλος νομίζω ότι αντιλαμβάνεται σωστά τη θέση της Εκκλησίας, επισημαίνοντας ότι, παρά το γεγονός ότι θεωρητικά είχε μείνει ζωντανή, οι λειτουργοί της (ιερείς) και το πλήρωμά της (χριστιανοί) παρέμεναν υποτελείς. Επίσης έχει άλλη μια σημαντική διατύπωση για τη θρησκευτική διάσταση της επανάστασης: Μια νοερή θρησκευτική κοινότητα δεν οδηγεί αυτόματα σε μια εθνική. Στην περίπτωση των Ελλήνων όμως, η θρησκευτική κοινότητα λειτούργησε ως το τέλειο υπόστρωμα για την δημιουργία της εθνικής.
Τελειώνει το κεφάλαιο με άλλη μια γλαφυρή διατύπωση για τον άναρχο επαναστατικό αναβρασμό που επικρατούσε στις μητροπόλεις του ελληνισμού λίγο πριν τον Αγώνα:
«Στο παρασκήνιο της ελληνικής επανάστασης, χωρίς συχνά να το καταλαβαίνουν και οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της, έχει στηθεί ένα τεράστιο εργαστήριο, στο οποίο ο κάθε ερευνητής συχνά δουλεύει στον πάγκο του, χωρίς να είναι απόλυτα σίγουρος τι κάνει ο διπλανός του».
Το κεφάλαιο για τον Κολοκοτρώνη νομίζω ότι εύλογα τοποθετεί περισσότερο το βάρος του στην εποχή που ο Έλληνας οπλαρχηγός ζούσε στην Ζάκυνθο, αφού η μελέτη επικεντρώνεται στην εποχή που προηγήθηκε της επανάστασης. Ο Καβαλλιεράκης αφιερώνει ένα μεγάλο κομμάτι του σχετικού συνοπτικού κεφαλαίου, διανθισμένο με διεισδυτικές παρατηρήσεις, όπως ότι σε εκείνη την περίοδο ο Κολοκοτρώνης μετασχηματίστηκε από άτακτο στρατιώτη σε πολεμιστή επαγγελματικών προδιαγραφών. Επίσης ότι απέκτησε μια συνολικότερη εικόνα των πραγμάτων, θέτοντας τις απαραίτητες βάσεις ώστε να εξελιχθεί σε ηγέτη πανελλαδικής κλίμακας.
Στο τελευταίο κεφάλαιο ο Καβαλλιεράκης μας παραθέτει με χρονολογική σειρά τα διεθνή και τοπικά γεγονότα που προηγήθηκαν της επαναστατικής έκρηξης. Το κεφάλαιο ξεκινάει με μια συνοπτική επισκόπηση της διεθνούς κατάστασης στις παραμονές της επανάστασης, και όπως ανέφερα ήδη, είναι ένας τομέας τον οποίο κατέχει ο συγγραφέας σε όλες του τις διαστάσεις. Συνεχίζει με τις εξελίξεις στη Βαλκανική και καταλήγει στα επαναστατικά γεγονότα στην Στερεά και την Πελοπόννησο.
Ως αναγνώστη με άγγιξε περισσότερο από οτιδήποτε στο βιβλίο ο επίλογος που κατά τη γνώμη μου, ίσως είναι το εντυπωσιακότερο τμήμα της μελέτης. Εκεί ο Καβαλλιεράκης σε μόλις 2,5 σελίδες καταφέρνει με θαυμαστή διεισδυτικότητα να μας αναπαραστήσει όλη των πολυχρωμία του επαναστατικού ψηφιδωτού του 1821 σε ένα συνολικό αφαιρετικό περίγραμμα. Κάθε πρόταση του επιλόγου έχει ειδικό βάρος, κομίζει ένα αυτόνομο νόημα και αποτελεί μια πρόκληση για σκέψη και προβληματισμό. Η πρώτη πρόταση του επιλόγου είναι, κατά τη γνώμη μου, και η κορυφαία της μελέτης:
″Το 1821 μοιάζει ακόμα και σήμερα σαν ένας πίνακας ζωγραφικής με τόσα πολλά χρώματα, που φαίνεται δύσκολο στο μάτι να εστιάσει σε ένα από αυτά, ενώ, αν τον παρατηρήσει κάποιος προσεκτικά, προσφέρει πολλές διαφορετικές επιλογές να ασχοληθεί”.
Όλες οι διατυπώσεις του επιλόγου είναι πολύ ενδιαφέρουσες και δείχνουν το ταλέντο του συγγραφέα να συμπυκνώνει και να μας παραδίδει γενικές εύστοχες διατυπώσεις, ερμηνείες και θεάσεις του 1821, αφορμές για μύηση του αναγνώστη σε ευρύτερους ιστορικούς προβληματισμούς επί του ζητήματος.
Στα ουσιώδη πλεονεκτήματα της μελέτης θα έβαζα την ικανότητα του συγγραφέα να κινείται με ευκολία στο διεθνές πλαίσιο της εποχής. Άλλωστε, σύμφωνα με τα δικά του λόγια: «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ένα ιστορικό γεγονός βαθιά ελληνικό, αλλά παράλληλα και ουσιωδώς ευρωπαϊκό».
Σε γενικές γραμμές θα έλεγα ότι η θεώρηση του Καβαλλιεράκη προτάσσει τον νεωτερισμό ως βασικό κινητήριο τροχό των εξελίξεων που οδήγησαν στην επανάσταση. Αντιμετωπίζει τον ελληνικό ξεσηκωμό ως αχθοφόρο πρωτοποριακών για την εποχή νεωτερικών διακυβευμάτων όπως η εθνική ενοποίηση, η ενδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας και η μεταβολή του χριστιανού σε πολίτη. Θεωρεί ότι η επανάσταση υποκινήθηκε από την περιφέρεια προς το κέντρο, αλλά επισημαίνει εύστοχα ότι τελικά τον φόρτο της επανάστασης τον κουβάλησε το κέντρο με απούσα την περιφέρεια. Όμως η ″σύγχρονη” θεώρησή του δεν είναι μονοδιάστατη, όπως οι περισσότερες, αλλά αντίθετα η οπτική του είναι πλουραλιστική και εγκολπώνεται και πολλά παραδοσιακά σχήματα ερμηνείας που άντεξαν στον χρόνο. Γενικά νομίζω ότι αποφεύγει ένα κλασσικό, και ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός, κάπως ανόητο σφάλμα πολλών ιστορικών: να ερμηνεύσει κάθε γνώρισμα και εξέλιξη του 1821 βάσει του ίδιου ερμηνευτικού σχήματος (φιλελεύθερου, μαρξιστικού, εθνοκεντρικού η άλλου).
Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι ο Καβαλλιεράκης αναμετρήθηκε με ένα θέμα δύσκολο και κάπως «ακαθόριστο», με το οποίο έχουν ήδη ασχοληθεί στο παρελθόν μεγάλοι ιστορικοί με πολυσέλιδες αναλυτικές μελέτες που αποτέλεσαν τομή στον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε σήμερα την συγκεκριμένη περίοδο. Νομίζω ότι είχε ως μειονέκτημα έναν οθαλμοφανή περιορισμό στον όγκο της μελέτης που μοιραία έθεσε κάποια στενά όρια στην επιλογή του υλικού. Ως ένας από τους κορυφαίους ιστοριοδίφες που διαθέτουμε, όχι μόνο περισώθηκε σε ένα τόσο απαιτητικό ζητούμενο, αλλά κατάφερε να μας δώσει ένα κείμενο απλό μεν, όχι όμως απλοϊκό, αλλά μεστό εύστοχων νοημάτων και ερμηνειών. Οι επιλογές του υλικού του είναι αρκετά ενδιαφέρουσες, ακόμη και για έναν βαθύ γνώστη της περιόδου που έχει κατασταλάξει στα συμπεράσματά του.
Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα
Ο Στέφανος Καβαλλιεράκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1977. Είναι Διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών-Ιδρύματος Βούρου Ευταξία από το 2018. Είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα των Μεσογειακών και Ανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου όπου ολοκλήρωσε και τη διδακτορική του διατριβή ως υπότροφος. Είναι εισηγητής στο Ινστιτούτο Επιμόρφωσης του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης.
Έχει συγγράψει σειρά ιστορικών άρθρων με άξονα την ιστορία της εκπαίδευσης, την κίνηση των ιδεών και τις ιδεολογικές διαμορφώσεις κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Αρθρογραφεί τακτικά στο ένθετο «Βιβλιοδρόμιο» των Νέων παρουσιάζοντας ιστορικά βιβλία καθώς και στην επιθεώρηση βιβλίου Books’ Journal. Με τον Α. Κουτσολαμπρόπουλο επέλεξαν, συνέθεσαν και επιμελήθηκαν τα κείμενα για την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Σπουδαία ερείπια: Η Ελλάδα με τα μάτια των ξένων ταξιδιωτών (16ος-19ος)». Από τις εκδόσεις Εν Πλω κυκλοφορεί το βιβλίο του Η «περίκλειστη» Εκπαίδευση, Αθήνα, 2018.