Στα τέλη Αυγούστου 2016, η Donna Arnold, κάτοικος ενός συγκροτήματος διαμερισμάτων στο Greenville, στη Νότια Καρολίνα, ανέφερε ανήσυχη στην αστυνομία ότι ο γιος της και άλλα παιδιά είδαν κλόουν που φορούσαν περίεργες μάσκες και κρατούσαν φακούς. Μάλιστα, κάποιοι κλόουν φέρεται να προσέφεραν χρήματα στα παιδιά για να τους ακολουθήσουν.
Η αστυνομία ερεύνησε την περιοχή, αλλά δεν βρήκε κανέναν ίχνος κλόουν, κοστούμια ή σχετικές αποδείξεις. Παρόλα αυτά, οι αναφορές συνεχίστηκαν, με άλλους κατοίκους και παιδιά να ισχυρίζονται ότι άκουγαν περίεργους ήχους και έβλεπαν φιγούρες ντυμένες ως κλόουν τη νύχτα. Φυσικά, δεν υπήρξαν φωτογραφίες, βίντεο, ή άλλα στοιχεία που να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη αυτών των κλόουν.
Τους επόμενους δύο μήνες οι θεάσεις των «τρομακτικών κλόουν» εξαπλώθηκαν ραγδαία σε άλλες πολιτείες των ΗΠΑ, αλλά και σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Καναδάς και η Αυστραλία. Η αλήθεια είναι ότι σε κάποιες περιπτώσεις, οι αναφορές για κλόουν αποδείχθηκαν βάσιμες, αλλά επρόκειτο για φάρσες από εφήβους που φορούσαν στολές για να τρομάξουν κόσμο.
Τα Social Media φυσικά έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτό το “domino effect”, με φωτογραφίες και βίντεο από κλόουν να γίνονται viral, δημιουργώντας ένα φαινόμενο όπου, όσο περισσότερος κόσμος μιλούσε για τους κλόουν, τόσο περισσότερες «θεάσεις» καταγράφονταν. Φυσικά και στα παραδοσιακά ΜΜΕ «έπαιξε» επαρκώς το θέμα, δημιουργώντας ακόμα μεγαλύτερο “hype”.
Για το φαινόμενο, ψυχολόγοι εκτίμησαν ότι μπορεί να επρόκειτο για ένα κλασικό παράδειγμα μαζικής υστερίας, όπου οι φήμες και ο φόβος εξαπλώθηκαν γρήγορα, οδηγώντας περισσότερους ανθρώπους να πιστεύουν ότι είδαν κλόουν. Κυρίως όμως σχετίστηκε με την Μεροληψία Επιλεκτικής Προσοχής (Selective Attention Bias) όπου όταν κάτι μας απασχολεί ή μας ενδιαφέρει, ο εγκέφαλος μας αρχίζει να το παρατηρεί πιο συχνά. Αυτό οφείλεται στην τάση του ανθρώπινου εγκεφάλου να εστιάζει σε συγκεκριμένες πληροφορίες ενώ αγνοεί άλλες.
Ουσιαστικά σημαίνει ότι ο εγκέφαλός μας επιλέγει ποιες πληροφορίες να προσέξει και ποιες να αγνοήσει, με βάση τα πιστεύω μας, τα ενδιαφέροντα, τις εμπειρίες μας και τις τρέχουσες ανάγκες μας. Αυτό φυσικά διαμορφώνει και επηρεάζει την αντίληψή μας για τον κόσμο.
Οι αναγωγές / αναλογίες, με ότι συμβαίνει (ή ξανασυμβαίνει;) σήμερα σε μέρος της Ελληνικής κοινωνίας, είναι μάλλον απλοϊκό να αντιστοιχηθούν, μπορεί να μην υφίστανται, αλλά τουλάχιστον μπορεί να δημιουργήσουν ένα υγιή σκεπτικισμό. «Μήπως να δω και αλλιώς τα πράγματα βρε παιδί μου …» Βεβαίως δεν βλέπουμε κλόουν (αν και κάποιοι πολιτικοί μας φλερτάρουν με το στυλ τους!) αλλά ακούμε και βλέπουμε πλειάδα συνωμοσιών, που πιθανόν δεν υπάρχουν, πολυάριθμους εχθρούς που πιθανόν δεν είναι (μήπως δεν βλέπουμε και κάποιους που είναι) και πάμπολλες εξηγήσεις και ερμηνείες που μας καλύπτουν εύκολα, ανάλογα και με τις πεποιθήσεις του καθενός. Δεν θέλω να πω ντε και καλά ότι η αλήθεια είναι κάπου στη μέση, αλλά αν ας πούμε βλέπαμε τα αποτελέσματα των ερευνών κοινής γνώμης συνδυαστικά, φαίνεται πως ούτε η κοινωνία έγινε ξαφνικά επαναστατική, ούτε όμως είναι πλέον διατεθειμένη να παρακολουθεί από τον «καναπέ». Και αυτό είναι κάτι θετικό.
Πάντως το φαινόμενο της Μεροληψίας Επιλεκτικής Προσοχής, μας εξηγεί γιατί όταν μαθαίνουμε για κάτι καινούργιο (π.χ. ένα νέο μοντέλο αυτοκινήτου), αρχίζουμε ξαφνικά να το βλέπουμε παντού, αφού ο εγκέφαλός μας φιλτράρει μια μεγάλη δεξαμενή με πληροφορίες και εστιάζει σε ό,τι θεωρεί τότε σημαντικό.
Η Μεροληψία Επιλεκτικής Προσοχής οδηγεί συχνά στην Ψευδαίσθηση Συχνότητας. (Frequency Illusion). Δηλ. ενώ πρώτα αρχίζεις να δίνεις μεγαλύτερη σημασία (και το προσέχεις, όπως το νέο μοντέλο του αυτοκινήτου) μετά σου φαίνεται ότι αυτό συμβαίνει πιο συχνά ενώ στην πραγματικότητα το ποσοστό εμφάνισής του δεν έχει αλλάξει. Σε αυτό -θα μπορούσε κάποιος να πει- ότι βοηθάνε και οι αλγόριθμοι των social media, αλλά συμβαίνει και εκεί έξω, μακριά από τις οθόνες μας…
Αποτέλεσμα και των δύο φαινομένων μαζί είναι το “Red Car Syndrome”, όπως έχει επικρατήσει να περιγράφεται απλά. Αγοράζεις ένα κόκκινο αυτοκίνητο και αρχίζεις να δίνεις προσοχή και στα άλλα κόκκινα αυτοκίνητα (Selective Attention Bias) και μετά νιώθεις ότι ξαφνικά έχουν γίνει πιο συνηθισμένα (Frequency Illusion)
Επιστρέφοντας στους ανύπαρκτους κλόουν του 2016, να θυμίσουμε ότι στην τρομολαγνική κουλτούρα των ΗΠΑ, υπάρχει και η ταινία “It” (Το Αυτό) από το ομώνυμο βιβλίο του Stephen King, με τον διαβόητο τρομακτικό κλόουν Pennywise. Ο συγγραφέας του It, ο οποίος χαίρει εκτίμησης, είχε σχολιάσει τότε, ότι το φαινόμενο της παράνοιας που επικράτησε, ήταν μια υπερβολική αντίδραση του κοινού και των ΜΜΕ, προτρέποντας τους ανθρώπους να «ηρεμήσουν». Αν και δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία που να αποδεικνύουν πόσο αυτή η δήλωση επηρέασε την κοινή γνώμη ή συνέβαλε στην αποκλιμάκωση του πανικού, θεωρείται πως η παρέμβασή του πιθανώς βοήθησε ορισμένους να αντιμετωπίσουν το ζήτημα με περισσότερη ψυχραιμία. Δυστυχώς οι λίγοι Stephen King που έχουμε στην Ελλάδα, ή δεν ακούγονται όσο θα άξιζε, ή λοιδωρούνται εύκολα, από μεν και δε, αν ότι πουν δεν συμφωνεί με τη γνώμη τους.
Μάνος Σιφονιός
Επικοινωνιολόγος, Συγγραφέας