Το όνομά του δεν έχει σημασία. Είναι ένας από τα εκατομμύρια ανωνύμων στη Βραζιλία που έχασαν τη δουλειά τους στον απόηχο της καραντίνας. Έως τα μέσα Μαρτίου ήταν υπάλληλος σε ένα μικρό βιβλιοπωλείο στο κέντρο του Σάο Πάολο. Η αφροβραζιλιανή γυναίκα του, υπάλληλος σε σινεμά, είναι επίσης άνεργη εξαιτίας της πανδημίας. Έχουν ένα πανέξυπνο γιο, μιγαδάκι, 12 ετών, που έχει ιδιαίτερη κλίση στη ζωγραφική και το σχέδιο. Παρακολουθεί εξ αποστάσεως μαθήματα στο δημόσιο σχολείο μέσω υπολογιστή.
Ο νεαρός άνεργος ήταν μεταπτυχιακός φοιτητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας σε πανεπιστήμιο στο Σάο Πάολο πριν από επτά χρόνια. Εξεπόνησε τότε εργασία με θέμα «Φανταστικά Στοιχεία στο Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου του Ψευδοκαλλισθένη». Σήμερα δουλεύει μακριά από τα αγαπημένα βιβλία του.
“Περισσότεροι από 25 εκατομμύρια Βραζιλιανοί είναι άνεργοι, 13 εκατομμύρια εξ αυτών εξαιτίας της πανδημίας. Έτσι κι αλλιώς στην επικράτεια αυτή ενδημεί από τον 16ον αιώνα η φτώχεια.”
Ξεκινώντας κάθε μεσημέρι από τη συνοικία του δίπλα σε μια πυκνοκατακοιμημένη φαβέλα, παίρνει το ποδήλατό του και δουλεύει ως διανομέας φαγητών. Διασχίζει τη χαοτική, δύσμορφη πόλη, σκαρφαλώνοντας στις ανηφόρες ασφάλτου (κάποιες είναι υποβλητικοί λόφοι) για να μεταφέρει το πολύτιμο ζεστό φορτίο του. Διανύει κάθε μέρα πάνω από 100 χιλιόμετρα και κερδίζει εβδομαδιαίως 100 reais, δηλ. λιγότερο από 20 ευρώ. Ο χειμώνας στο υποτροπικό Σάο Πάολο πλησιάζει, ευτυχώς, και οι χαμηλότερες θερμοκρασίες διευκολύνουν την ανάβαση στον ποδηλατικό αγώνα ζωής. Στα διαλείμματα ανάμεσα στις παραγγελίες διαβάζει ένα βιβλίο που έχει φέρει μαζί του.
«Η καινούργια δουλειά μου είναι μια χρήσιμη επιμόρφωση», λέει με αισιοδοξία στους φίλους του. (Οι Βραζιλιανοί είναι αθεράπευτα αισιόδοξοι, ακόμη και όταν χάνει η ποδοσφαιρική ομάδα τους). Πρέπει άλλωστε να ταΐσει την οικογένειά του. Μέσα στη γενικότερη δυστυχία είναι μάλλον τυχερός. Περισσότεροι από 25 εκατομμύρια Βραζιλιανοί είναι άνεργοι, 13 εκατομμύρια εξ αυτών εξαιτίας της πανδημίας. Έτσι κι αλλιώς στην επικράτεια αυτή ενδημεί από τον 16ον αιώνα η φτώχεια.
Υπάρχουν όμως και οι λιγότερο τυχεροί: οι τουλάχιστον 19.000 που υπέκυψαν στον ιό. Ανάμεσά τους και άνθρωποι των τεχνών και της διανόησης, «ανώνυμοι» σε πολλούς Βραζιλιανούς― τολμώ να πω—πολλώ δε μάλλον σε μας στο βόρειο ημισφαίριο. Μπορεί τα ονόματα και οι φωτογραφίες τους να μην έχουν την αναγνωρίσιμη αίγλη διασήμων ποδοσφαιριστών, αλλά ήσαν στυλοβάτες του πολιτισμού σε καλές και δίσεκτες περιόδους.
«Δεν πρέπει να τους ξεχάσουμε», σκέφθηκα όταν διάβασα ότι στις 29 Απριλίου πέθανε από τον ιό στο Ρίο ντε Ζανέιρο ο λεξικογράφος Ρομπέρτο Κόρτες ντε Λασέρντα (Roberto Côrtes de Lacerda), 78 ετών. Πτυχιούχος της νομικής αλλά και της αρχαιοελληνικής και λατινικής φιλολογίας, ήταν εκ των συντακτών του πολύτομου λεξικού της πορτογαλικής γλώσσας Dicionário Houaiss, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 2001.
(Ο πρωτεργάτης του λεξικού ήταν ο λιβανικής καταγωγής λογοτέχνης και διπλωμάτης Antônio Houaiss, ο οποίος υπηρέτησε στην Πρεσβεία της Βραζιλίας στην Αθήνα το 1951-53).
“Ο ντε Λασέρντα εξέδωσε το 1994 στο Ρίο ντε Ζανέιρο μια σχολική διασκευή της ομηρικής Οδύσσειας. Το βιβλίο αυτό διδάσκεται ακόμη σε πολλά σχολεία της Βραζιλίας σε μαθητές ηλικίας 11 έως 15 ετών. Πρόκειται για συναρπαστική διασκευή του αρχαίου κειμένου την οποία λατρεύουν τα παιδιά.”
Έκτοτε το Λεξικό Houaiss, μνημείο της ευρωπαϊκής, βραζιλιάνικης, αφρικανικής και ασιατικής πορτογαλικής γλώσσας με τα 442.00 λήμματά του, έχει ενημερωθεί και επανεκδοθεί άλλες τρεις φορές, εσχάτως το 2007. Ο ντε Λασέρντα δεν έπαυσε να είναι αφοσιωμένος στην ενημέρωση του πρωτοποριακού λεξικού.
Μέχρι το τέλος της ζωής του ετοίμαζε με πάθος ένα δικό του λεξικό, Το Λεξικό Πορτογαλικών Ιδιωματικών Εκφράσεων (Dicionário de Locuções e Expressões da Língua Portuguesa).
Εμβριθής γνώστης της γαλλικής και φιλέλλην, ο ντε Λασέρντα εξέδωσε το 1994 στο Ρίο ντε Ζανέιρο μια σχολική διασκευή της ομηρικής Οδύσσειας.
Το βιβλίο αυτό διδάσκεται ακόμη σε πολλά σχολεία της Βραζιλίας σε μαθητές ηλικίας 11 έως 15 ετών. Πρόκειται για συναρπαστική διασκευή του αρχαίου κειμένου την οποία λατρεύουν τα παιδιά.
Από τον κορωνοϊό πέθανε στο Ρίο ντε Ζανέιρο, στις 10 Μαΐου, και ο Sérgio Sant’Anna, επίσης 78 ετών, ένας από τους μεγαλύτερους λογοτέχνες της Βραζιλίας της γενιάς του.
Εθεωρείτο ο πρωτομάστορας του διηγήματος. Δύο από τα διηγήματά του γυρίστηκαν ταινίες. To έργο του Confissões de Ralfo, Uma autobiografia imaginária (1975), η δήθεν αυτοβιογραφία ενός σύγχρονου πλανώμενου τυχοδιώκτη, ανήκει στην κατηγορία του “νέου μυθιστορήματος”. Οι Εξομολογήσεις του Ράλφο γράφτηκαν κατά την περίοδο της αποκορύφωσης της καταπίεσης της στρατοκρατίας στη Βραζιλία. Γι’ αυτόν τον λόγο, κατά ένα ειδικό, το μυθιστόρημα αυτό “ενσωματώνει την πολιτική ένταση στο ίδιο το υφάδι της λογοτεχνικής γλώσσας”. Ο Σαντ’ Άννα παίζει ανατρεπτικά με τις συμβάσεις του μυθιστορήματος και της αυτοβιογραφίας, ιδιαίτερα όπως αυτή αποκρυσταλλώθηκε στις Εξομολογήσεις του Αγίου Αυγουστίνου και των ευρωπαίων συνεχιστών του είδους.
Στο διήγημά του “Το Τέρας” (O Monstro, 1994) συνεχίζει να θρυμματίζει τον αφηγηματικό χρόνο και τον συγχέει με το παρόν του αναγνώστη. Πρόκειται για παρωδία του είδους της δημοσιογραφικής συνέντευξης. Ο βιαστής και δολοφόνος μιας τυφλής κοπέλας—καθηγητής φιλοσοφίας—παραχωρεί στο περιοδικό Flagrante (“ Ἐπ’ Αὐτοφόρῳ») συνέντευξη-αφήγηση στην οποία μετατρέπει τον αναγνώστη σε ηδονοβλεψία του «φόβου και του ελέου» που ενσαρκώνουν τα τέρατα, ιδίως τα ανθρωπόμορφα. Το διήγημα εγείρει μεταμοντέρνα θέματα όπως η αδυναμία εξακρίβωσης και εξιστόρησης της πραγματικότητας και η κεφαλαιοποίηση του «πάσχειν» από τα μίντια. Είναι κρίμα που ο Σέρτζιο Σαντ’ Άννα δεν έχει μεταφρασθεί στα ελληνικά. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας έγραφε με αφοσίωση—μήπως ένα νέο μυθιστόρημα;
Ο ιός στέρησε τη Βραζιλία και από πολλούς άλλους πρωτεργάτες του πνεύματος. Γιά παράδειγμα, ο νομικός Gabriel Araújo de Lacerda (κάτοχος πτυχίου Masters της Νομικής Σχολής του Harvard), 81 ετών, συνέγραψε διδακτικά και λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά και εφήβους. Ενδεικτικά: Ο Ναζισμός, Ο Κινηματογράφος και το Δίκαιο, Η Ηθική Σήμερα, κ.ά.
Τέλος, χάθηκε και ο Abraham Palatnik, εικαστικός, σε ηλικία 92 ετών. Αναγνωρίστηκε ως πρωτοπόρος της “κινούμενης τέχνης”, η οποία στηρίζεται στη φυσική κίνηση και την οπτική ψευδαίσθηση. Έργα του βρίσκονται σε πολλά μουσεία, μεταξύ των οποίων και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη. Όσο ηλικιωμένος και αν ήταν ο Παλάτνικ, δείχνει, όπως και οι συγγραφείς που αναφέρθηκαν, ότι “ὁ βίος βραχύς, ἡ δὲ τέχνη μακρή” (Ιπποκράτης).