Στα μέσα Μαρτίου, η Βραζιλία έκανε κάτι που φαινόταν ως ένα έγκαιρο αποφασιστικό βήμα στη μάχη κατά της πανδημίας του κορονοϊού.
Το Υπουργείο Υγείας έδωσε εντολή να ακυρωθούν οι κρουαζιέρες. Συμβούλεψε τις τοπικές αρχές να ματαιώσουν τις εκδηλώσεις μεγάλης κλίμακας. Και παρότρυνε τους ταξιδιώτες που έφτασαν από το εξωτερικό να απομονωθούν για μια εβδομάδα. Αν και η Βραζιλία δεν είχε ακόμη αναφέρει τότε ούτε έναν θάνατο από την νόσο Covid-19, οι αξιωματούχοι της δημόσιας υγείας φάνηκαν να βγαίνουν μπροστά από τον ιό. Εδρασαν στις 13 Μαρτίου, μόλις δύο ημέρες αφότου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτήρισε την ασθένεια πανδημία.
Λιγότερο από 24 ώρες μετά, το υπουργείο μετρίασε τις ίδιες τις συμβουλές του, επικαλούμενο «κριτική και προτάσεις» που είχε δεχθεί από τις τοπικές κοινότητες.
Στην πραγματικότητα, τέσσερα άτομα εξοικειωμένα με τα γεγονότα είπαν στο Reuters, η αλλαγή ήρθε μετά από παρέμβαση του επικεφαλής του προσωπικού του προέδρου της Βραζιλίας, Ζαΐρ Μπολσονάρο.
«Αυτή η διόρθωση οφειλόταν σε πίεση», δήλωσε ο Χούλιο Κρόντα, επιδημιολόγος που ήταν τότε επικεφαλής του τμήματος μεταδοτικών ασθενειών του Υπουργείου Υγείας. Η παρέμβαση του προϊσταμένου του προσωπικού δεν έχει αναφερθεί προηγουμένως.
ΒΡΑΖΙΛΙΑ
Ενας φθινοπωρινός απολογισμός
Το επίμαχο πρόσωπο, δεδομένης της ελάχιστης προσοχής που υπήρχε εκείνη την εποχή, σηματοδότησε μια στροφή στη διαχείριση της κρίσης από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, σύμφωνα με τα τέσσερα αυτά άτομα. Πίσω από τα παρασκήνια, είπαν ότι η εξουσία μετατοπίστηκε από το Υπουργείο Υγείας, τον παραδοσιακό αρμόδιο σε θέματα δημόσιας υγείας, στο γραφείο του προϊσταμένου του προέδρου, γνωστού ως Casa Civil, με επικεφαλής τον στρατηγό Βάλτερ Σόουζα Μπράγκα Νέτο.
Η Βραζιλία έχει χάσει δύο υπουργούς Υγείας τις τελευταίες έξι εβδομάδες - ο ένας απολύθηκε, ο άλλος παραιτήθηκε - αφού διαφωνούσαν δημοσίως με τον Μπολσονάρο σχετικά με τον τρόπο καταπολέμησης του ιού. Ο προσωρινός ηγέτης του Υπουργείου Υγείας είναι τώρα ένας άλλος στρατηγός.
Το πιο σημαντικό από όλα είναι ότι οι αναθεωρήσεις αυτές υπογράμμισαν τη σκλήρυνση της στάσης του Μπολσονάρο ότι η διατήρηση της οικονομίας της Βραζιλίας ήταν υψίστης σημασίας.
Ο Μπολσονάρο, ένας ακροδεξίος πρώην αρχηγός του Στρατού, επέμεινε σε αυτή τη στάση που διατυπώθηκε κατά τη διάρκεια των κρίσιμων ημερών στα μέσα Μαρτίου, παρά την εγχώρια και διεθνή κριτική που δέχθηκε για τον χειρισμό της κρίσης και τον αριθμό των νεκρών.
Η Βραζιλία έχει πλέον το δεύτερο χειρότερο ξέσπασμα της νόσου στον κόσμο, μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες, με περισσότερα από 374.000 επιβεβαιωμένα κρούσματα ενώ περισσότεροι από 23.000 Βραζιλιάνοι έχουν πεθάνει.
«Και λοιπόν;» Ο Μπολσονάρο είπε πρόσφατα όταν ρωτήθηκε από δημοσιογράφους για τα αυξανόμενα θύματα της Βραζιλίας. «Τι θέλετε να κάνω;» τους ρώτησε ευθαρσώς.
Το Casa Civil ισχυρίστηκε ότι οι αλλαγές στην καθοδήγηση της 13ης Μαρτίου έγιναν από το Υπουργείο Υγείας, μετά από συμβουλές από πολιτείες και δήμους.
Το υπουργείο Υγείας είπε, από την πλευρά του, ότι υπήρξε απόκλιση απόψεων λόγω διαφορετικών καταστάσεων σε πολιτείες και πόλεις σε εθνικό επίπεδο. Ανέφερε, ακόμη, ότι η εφαρμογή των μέτρων φυσικής απόστασης ήταν ευθύνη των τοπικών υγειονομικών αρχών.
«Η στρατηγική της βραζιλιάνικης αντίδρασης στον COVID-19 δεν επηρεάστηκε σε κανένα σημείο», δήλωσε το υπουργείο.
Το Reuters πήρε συνέντευξη από δεκάδες νυν και πρώην κυβερνητικούς αξιωματούχους, ιατρικούς εμπειρογνώμονες, εκπροσώπους της βιομηχανίας υγειονομικής περίθαλψης και γιατρούς για να σχηματίσει μια πλήρη εικόνα των αναφορικά με τα λάθη της μεγαλύτερης χώρας της Νότιας Αμερικής στην μάχη κατά της πανδημίας.
Ολοι έκαναν λόγο για μια ανταπόκριση που ξεκίνησε ως πολλά υποσχόμενη, αλλά σύντομα παρεμποδίστηκε από τις συγκρούσεις του Προέδρου με το υπουργείο Υγείας και αξιωματούχους του υπουργικού συμβουλίου, που δεν μπορούσαν να τον πείσουν ότι η οικονομία της Βραζιλίας τελικά εξαρτάται από το πόσο αποτελεσματικά θα αντιμετωπίσει την κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία.
Οι εμπειρογνώμονες στον τομέα της υγείας παραγκωνίστηκαν και ο Μπολσονάρο υιοθέτησε μια μη αποδεδειγμένη θεραπεία για τη αντιμετώπιση των λοιμώξεων από κορονοϊό. Ο ομοσπονδιακός συντονισμός κατέρρευσε. . Οι κυβερνήτες πολιτειών - ορισμένοι από τους οποίους ο Μπολσονάρο θεωρεί πολιτικούς του αντιπάλους στη μάχη της επανεκλογής - αφέθηκαν να καθορίσουν μόνοι τους τις δικές εντολές για κοινωνική αποστασιοποίηση και να εξασφαλίσουν από μόμοι τους μεγάλο μέρος των διαγνωστικών τεστ και του απαραίτητου εξοπλισμού, ανέφεραν οι πηγές.
Ορισμένοι ειδικοί δήλωσαν ότι τα εμπόδια της Βραζιλίας είναι ακόμη πιο μεγάλα λόγω της προηγούμενης επιτυχίας της στην καταπολέμηση της ελονοσίας, του ιού Ζίκα και του HIV.
«Ενα πράγμα που ήταν ένα λαμπρό στη Βραζιλία ήταν το σύστημα δημόσιας υγείας τους», δήλωσε ο Αλμπερτ Κο, καθηγητής στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Γέιλ, ο οποίος έχει δεκαετίες εμπειρίας στη Βραζιλία. «Το να βλέπεις τα πάντα να διαλύονται τόσο γρήγορα, είναι πολύ λυπηρό» είπε.
«Το ψυγείο είναι άδειο»
Όταν επιβεβαιώθηκε το πρώτο κρούσμα κορονοϊού στη Βραζιλία, στις 26 Φεβρουαρίου, το Υπουργείο Υγείας προετοιμαζόταν για σχεδόν δύο μήνες.
Το προσωπικό της έτρεχε μοντέλα για να εκτιμήσει πότε και πώς να εφαρμόσει τις εντολές παραμονής στο σπίτι, σε συνεργασία με κρατικούς και τοπικούς αξιωματούχους, ανέφεραν πηγές.
Το τεράστιο μέγεθος της Βραζιλίας, τα υποχρηματοδοτούμενα δημόσια νοσοκομεία και η ευρεία φτώχεια ήταν μεγάλο πρόβλημα. Ωστόσο, η χώρα διαθέτει κορυφαίους ιατρούς επιστήμονες και έναν ανταγνωνιστικό ιδιωτικό τομέα υγειονομικής περίθαλψης. Είχε εβδομάδες να προετοιμαστεί καταλλήλως, καθώς ο ιός έπληξε νωρίτερα χώρες όπως η Κίνα και η Ιταλία. Εκείνοι που ήταν στην πρώτη γραμμή πίστευαν ότι η Βραζιλία ήταν σε καλή κατάσταση για να αντιμετωπίσει την νόσο.
Ομως, οι άνθρωποι που μίλησαν με το Reuters δήλωσαν ότι τα πράγματα άρχισαν να εκτυλίσσονται σε δύο κύρια μέτωπα: την αντίθεση του Μπολσονάρο στα μέτρα κλεισίματος που πρότεινε το Υπουργείο Υγείας και την αδυναμία της κυβέρνησης να ξεκινήσει γρήγορα τα μαζικά τεστ.
Τα μέλη του υπουργικού συμβουλίου προσπάθησαν πολλές φορές να πείσουν τον Μπολσονάρο να εγκρίνει ένα εθνικό lockdown, σύμφωνα με ένα άτομο με άμεση γνώση των συζητήσεων. Ο Μπολσονάρο αρνήθηκε, είπε το άτομο αυτό, πιστεύοντας ότι ο ιός θα περάσει σύντομα και ότι οι αξιωματούχοι υγείας υπερβάλλουν για την ανάγκη φυσικής απόστασης που είχε αποδειχθεί αποτελεσματική σε άλλα μέρη του κόσμου.
«Οι μάζες δεν μπορούν να μείνουν στο σπίτι επειδή το ψυγείο είναι άδειο», είπε ο Μπόλσονουρο στα ΜΜΕ στις 20 Απριλίου, έξω από την επίσημη κατοικία του στη Μπραζίλια.
Το γραφείο του Μπολσονάρο αρνήθηκε να εξηγήσει γιατί έδωσε προτεραιότητα στην οικονομία. Ωστόσο, αντιμετώπισε πίεση για να το κάνει. Μέλη της συντηρητικής του βάσης διαμαρτυρήθηκαν σε πόλεις σε ολόκληρη τη Βραζιλία, ενάντια στο κλείσιμο της χώρας που έθετε υπό αμφισβήτηση την υπόσχεσή του να αναζωπυρώσει την οικονομική ανάπτυξη.
Ωστόσο, οι οικονομικοί σύμβουλοι του Μπολσονάρο κατανόησαν αργά το μέγεθος της κρίσης. Ο υπουργός Οικονομίας, Πάολο Γκουέντες, ένας σκληροπυρηνικός υποστηρικτής της ελεύθερης αγοράς, στα μέσα Μαρτίου είπε στο CNN Brasil ότι η οικονομία του έθνους το 2020 θα μπορούσε «να αυξηθεί εύλογα 2% ή 2,5% την ώρα που ο κόσμος πέφτει» εξαιτίας του κορονοϊού.
Αυτή η πρόβλεψη ήταν πολύ μακριά από την πραγματικότητα. Η κατασκευαστική δραστηριότητα έχει καταρρεύσει, η ανεργία αυξάνεται και το νόμισμα της Βραζιλίας πέφτει περίπου 30% έναντι του δολαρίου φέτος.
Το Υπουργείο Οικονομίας της Βραζιλίας προβλέπει τώρα ότι το ΑΕΠ θα μειωθεί κατά 4,7% φέτος. Ο Γκουέντες αρνήθηκε να σχολιάσει την προηγούμενη πρόβλεψή του.
Πίεση από πάνω
Για λίγες μέρες τον Μάρτιο, έμοιαζε ότι ο αντίκτυπος ενός ταξιδιού στη Φλόριντα για να συναντήσει τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, που θα μπορούσε να έχει αλλάξει τη σκέψη του Μπολσονάρο για τον κορονοϊό.
Αμέσως μετά την επιστροφή από την επίσκεψη αυτή, στις 12 Μαρτίου, ο γραμματέας Τύπου του Μπολσονάρο διαγνώστηκε θετικός στον κορονοϊό. Τις επόμενες μέρες, σχεδόν δεκάδες Βραζιλιάνοι που είχαν κάνει το ταξίδι βρέθηκαν επίσης θετικοί, προκαλώντας αμηχανία στην κυβέρνηση και πυροδοτώντας φόβους ότι τόσο ο Μπολσονάρο όσο και ο Τραμπ ενδέχεται να έχουν μολυνθεί.
Αφού υποβλήθηκε σε τεστ, στις 12 Μαρτίου, ο Μπολσονάρο κάλεσε τους υποστηρικτές του να αναστείλουν τις εθνικές συγκεντρώσεις που είχαν προγραμματιστεί για τις 15 Μαρτίου, επειδή φοβόταν μήπως επιδεινώσουν την εξάπλωση του ιού. Την επόμενη μέρα, είπε ότι το τεστ του βγήκε αρνητικό. Το Υπουργείο Υγείας, εν τω μεταξύ, ανακοίνωσε τις εντολές του για κοινωνικές αποστάσεις σε συνέντευξη τύπου στην πρωτεύουσα.
Τότε τα πράγματα άλλαξαν.
Λίγο μετά την έκδοση των νέων κατευθυντήριων γραμμών στις 13 Μαρτίου, ο Κρόντα είπε ότι δέχθηκε ένα τηλεφώνημα από τον πρώην αφεντικό του, τον υπουργό Επιτήρησης Υγείας, Βάντερσον Ολιβέιρα, ο οποίος είπε ότι «ήταν υπό μεγάλη πίεση από το Casa Civil και έπρεπε να αλλάξει το ανακοινωθέν» που δημοσίευσε το Υπουργείο για τα μέτρα αποστασιοποίησης.
Μέσα σε 24 ώρες, το υπουργείο άλλαξε τις συστάσεις στον ιστότοπό του. Κατάργησε την σύσταση για αυτο-απομόνωση στους ταξιδιώτες και την ακύρωση των κρουαζιέρων, λέγοντας ότι αυτά τα μέτρα ήταν «προς επανεξέταση». Και αναθεώρησε την ακύρωση των μεγάλων εκδηλώσεων, με εφαρμογή μόνο σε περιοχές με τοπική μετάδοση.
Στις 15 Μαρτίου, ο Μπολσονάρο αγνόησε τη δήλωσή που είχε κάνει τρεις ημέρες νωρίτερα, με την οποία αποθάρρυνε τους υποστηρικτές του από τις μαζικές συγκεντρώσεις. Συναντήθηκε με ένα φιλικό πλήθος διαδηλωτών έξω από το προεδρικό παλάτι. Φορώντας την εθνική φανέλα ποδοσφαίρου της Βραζιλίας, ο πρόεδρος αντάλλαξε χειραψίες και πόζαρε για selfies.
«Ηταν η πρώτη φορά που είδαμε εντελώς διαφορετική στάση», είπε ο υπουργός Υγείας Μαντέτα στο Reuters.
Την επόμενη μέρα, στις 16 Μαρτίου, ο Μπολσονάρο επισημοποίησε τη μετατόπιση της εξουσίας μακριά από το Υπουργείο Υγείας, δημιουργώντας ένα «υπουργικό συμβούλιο κρίσης» με επικεφαλής τον Μπράγκα Νέτο τον στρατηγό του Casa Civil. Η Βραζιλία κατέγραψε τον πρώτο θάνατο κορονοϊού στις 17 Μαρτίου.
Τρεις άνθρωποι εξοικειωμένοι με την κατάσταση δήλωσαν στο Reuters ότι το νέο υπουργικό συμβούλιο αντικατέστησε αποτελεσματικά την ομάδα που είχε ήδη συσταθεί στο Υπουργείο Υγείας. Η μεγάλη διαφορά, είπαν, ήταν ότι ο Μπράγκα Νέτο είχε πλέον τον τελευταίο λόγο, αντί για τους ειδικούς στη δημόσια υγεία, και ότι οι οικονομικές ανησυχίες είχαν πλέον μεγαλύτερη βαρύτητα.
Ο Κρόντα παραιτήθηκε έφυγε λίγο μετά τη δημιουργία του νέου κέντρου διοίκησης. Είπε στο Reuters ότι δεν ήθελε να θεωρηθεί υπεύθυνος για τους «υπερβολικούς θανάτους».
Τις επόμενες εβδομάδες, οι πολιτικές διαφορές μεταξύ του Μπολσονάρο και του υπουργού Υγείας Μαντέτα ξέσπασαν δημόσια. Ο Μαντέτα συνέχισε να υποστηρίζει τα μέτρα παραμονής στο σπίτι σε αντίθεση με τον πρόεδρο. Συνέστησε, επίσης, προσοχή στο φάρμακο υδροξυχλωροκίνη για την ελονοσία.
Ο Μπολσονάρο, ακολουθώντας το παράδειγμα του Προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, προωθούσε όλο και περισσότερο το φάρμακο αυτό ως πιθανή θεραπεία για τη νόσο Covid-19, παρά τις ελάχιστες ενδείξεις για την αποτελεσματικότητά του.
Η δημοτικότητα τoυ Μαντέτα ήρθε να πυροδοτήσει νέα ένταση. Μια έρευνα στις αρχές Απριλίου έδειξε ότι το Υπουργείο Υγείας υπό την ηγεσία του είχε έγκριση από το 76% του λαού, περισσότερο από το διπλάσιο από αυτό του Μπολσονάρο.
Στις 16 Απριλίου, μετά από μέρες αυξανόμενης φημολογίας, ο Μπολσονάρο απέλυσε τον Μαντέτα. Τον αντικατέστησε με τον Νέλσον Τάιχ, έναν σεβαστό ογκολόγο και επιχειρηματία χωρίς εμπειρία στη δημόσια υγεία.
Δύο πηγές του Υπουργείου Υγείας που αποχώρησαν πρόσφατα ανέφεραν ότι το τελευταίο μισό του Απριλίου χάθηκε. Οι αποφάσεις για τεστ και νέο εξοπλισμό καθυστέρησαν. Περισσότεροι από 15 εμπειρογνώμονες στον τομέα της δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένων έμπειρων επιδημιολόγων, έφυγαν μαζί με τον Μαντέτα. Πολλοί αντικαταστάθηκαν από στρατιωτικό προσωπικό.
Στις 15 Μαΐου, ο Tάιχ παραιτήθηκε μετά από ένα μήνα στη δουλειά. Ο Μπολσονάρο τον είχε επικρίνει ότι ήταν υπερβολικά δειλός στην προώθηση του ανοίγματος της οικονομίας της Βραζιλίας και της χρήσης υδροξυχλωροκίνης.
Η αποχώρηση του Τάιχ επιτάχυνε τη στρατιωτική επιρροή στο Υπουργείο Υγείας. Ο Εντουάρντο Πατσουέλο, ένας στρατηγός χωρίς ιατρικές γνώσεις, είναι τώρα προσωρινός υπουργός υγείας. Από τα οκτώ άτομα στην κορυφή του υπουργείου, μόνο ένας είχε στρατιωτικό υπόβαθρο τον Μάρτιο. Τώρα έχουν γίνει τρεις. Τουλάχιστον 13 στρατιωτικοί έχουν επίσης διοριστεί σε χαμηλότερες θέσεις του υπουργείου.
Ημέρες μετά την αποχώρηση του Τάιχ, το υπουργείο άνοιξε τον δρόμο για την ευρεία χρήση υδροξυχλωροκίνης για τη θεραπεία ασθενών με ήπια συμπτώματα κορονοϊού.
Οι ένοπλες δυνάμεις είναι ευρέως σεβαστές στη Βραζιλία και συχνά βοηθούν κατά τη διάρκεια έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο, τώρα εκφράζονται ανησυχίες ότι το στρατιωτικό προσωπικό τοποθετείται σε ακατάλληλους ρόλους.
Ωρα δοκιμών
Η αντίθεση του Μπολσονάρο στην κοινωνική αποστασιοποίηση και η άρνηση υποστήριξης των τοπικών αρχών στις προσπάθειές τους να επιβάλουν lockdown βοήθησαν στη μη συμμόρφωση των πολιτών με αυτά τα μέτρα, ανέφεραν ειδικοί.
Μια ανάλυση του Reuters σχετικά με τα δεδομένα κινητικότητας της Google, έδειξε μια πολύ αυξημένη κίνηση των ατόμων που διέρχονται από κόμβους διέλευσης και χώρους εργασίας στη Βραζιλία από ό, τι σε ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο όπου τα μέτρα της καραντίνας ήταν πολύ πιο αποτελεσματικά.
Το Reuters διαπίστωσε, επίσης, ότι η μείωση της κινητικότητας της Βραζιλίας ήταν πολύ μικρότερη από εκείνη των άλλων αναπτυσσόμενων χωρών, όπως η Αργεντινή, η Ινδία και η Νότια Αφρική.
Οπως και άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, η Βραζιλία προσπάθησε να εξασφαλίσει τα διαγνωστικά τεστ που χρειάζεται. Αυτό είναι μια μεγάλη αποτυχία, λένε ορισμένοι επιδημιολόγοι, γεγονός που έκανε δυσκολότερο τον εντοπισμό και τον έλεγχο του ιού στη Βραζιλία.
Η έλλειψη τεστ οφείλεται εν μέρει στην υπερβολική εξάρτηση του Υπουργείου Υγείας από ένα ίδρυμα. Σύμφωνα με ένα εσωτερικό έγγραφο του Υπουργείου Υγείας που είδε το Reuters, το υπουργείο άρχισε να αγοράζει διαγνωστικά τεστ μέσω του Oswaldo Cruz Foundation (Fiocruz), ενός σεβαστού ινστιτούτου δημόσιας υγείας, μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου.
Μέχρι τις 7 Απριλίου, ωστόσο, το Fiocruz είχε παραδώσει μόνο 104.872 ή 3,5% από τα περίπου 3 εκατομμύρια κιτ που είχε παραγγείλει το υπουργείο, ανέφερε το έγγραφο.
Σε δήλωσή του, το ίδρυμα δήλωσε ότι έχει εκπληρώσει όλες τις υποχρεώσεις του προς το Υπουργείο Υγείας. Είπε ότι ξεπέρασε τον αρχικό στόχο των 220.000 τεστ έως τις 13 Απριλίου και παρέδωσε σχεδόν 1,3 εκατομμύρια τεστ την τελευταία εβδομάδα του μήνα. Είπε, ακόμη ότι αναμένει να πραγματοποιήσει 11,7 εκατομμύρια τεστ έως τον Σεπτέμβριο.
Η γραφειοκρατία εμποδίζει, επίσης, τη Βραζιλία. Μια παρτίδα 500.000 τεστ αντισωμάτων, κόλλησε στο αεροδρόμιο του Σάο Πάολο για 9 ημέρες, καθώς δεν έφεραν πορτογαλικές ετικέτες.
Το Υπουργείο Υγείας αρνήθηκε να σχολιάσει το περιστατικό. Είπε ότι έχει αυξήσει την ικανότητα πραγματοποίησης τεστ και θα διενεργήσει 46,2 εκατομμύρια τεστ, χωρίς να καθορίσει ένα χρονικό πλαίσιο.
Μέχρι τις 12 Μαΐου, ωστόσο, η Βραζιλία είχε κάνει μόλις 482.743 τεστ. Από τις 10 χώρες με τον υψηλότερο αριθμό θανάτων κορονοϊού, μόνο η Ολλανδία είχε κάνει λιγότερους διαγνωστικούς ελέγχους από τη Βραζιλία - μια χώρα με το ένα δωδέκατο του πληθυσμού της.