Όταν πριν από έξι χρόνια επισκέφτηκα μόνη μου το στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Dachau στην Γερμανία, η μόνη σκέψη που με κατέκλυσε όταν συγκλονισμένη πέρασα την πύλη της εξόδου, ήταν να αξιωθώ να φέρω μια μέρα τα παιδιά μου σε ένα τέτοιο τόπο μνήμης, σε ένα τέτοιο μνημείο. Μνημείο κτηνωδίας και φρικαλεότητας που υπενθυμίζει τις σκοτεινότερες στιγμές της Ιστορίας της ανθρωπότητας, θα μπορούσε να επισημάνει -όχι αυθαίρετα- κανείς και φυσικά δεν θα διαφωνήσω. Επιστρέφοντας σπίτι, μίλησα «φιλτραρισμένα» αλλά εκτενώς στα παιδιά μου -τότε πέντε κι επτά ετών- για όσα είδα κι όσα ένιωσα.
Έκτοτε, θέματα όπως ο Ναζισμός, ο Αντισημιτισμός, η Γενοκτονία, το Ολοκαύτωμα, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος εν γένει, απασχολούν όλο και περισσότερο την οικογενειακή μας ζωή. Πολλές από τις συζητήσεις μας, τις αναγνώσεις μας, τις ταινίες που επιλέγουμε να παρακολουθήσουμε, τα μουσεία και τις εκθέσεις που επισκεπτόμαστε εντός ή εκτός Ελλάδας, σχετίζονται με την συγκεκριμένη σκοτεινή περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας. Συζητώντας πολύ, προσπαθούμε με τον πατέρα τους, μέσω της γνώσης, να προσεγγίσουμε μαζί με τα παιδιά την ουσία, να τα αφυπνίσουμε, να τα ευαισθητοποιήσουμε και κυρίως να τα εξηγήσουμε.
Βέβαια, δεν είναι διόλου εύκολο να εξηγήσεις σε μικρά παιδιά πως είναι δυνατόν ο Ναζισμός να καταδίωξε με τόσο μένος και τόση συστηματικότητα και να εξόντωσε εκατομμύρια αθώων ανθρώπων, μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι, άθεοι, τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι, άτομα με αναπηρία ή απλά αντιφρονούντες. Όμως προσπαθούμε πολύ συνειδητά και προσεκτικά να τους εξηγήσουμε ως γονείς και όχι ως ιστορικοί, τουλάχιστον όσα χρίζουν κάποιας λογικά τεκμηριωμένης εξήγησης, γιατί για κάποια επιμέρους ερωτήματα, για κάποια δύσκολα «γιατί;», δεν υπάρχει εξήγηση που να χωράει ο ανθρώπινος νους. Είναι ανείπωτα, ανήκουστα, ακατανόητα, ανεξήγητα...
Στο περσινό οικογενειακό μας ταξίδι στην Κρακοβία, αφιερώσαμε μια μέρα για να επισκεφτούμε τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως Auschwitz I και Auschwitz ΙΙ - Birkenau Concentration Camps. Νιώθω ικανοποίηση που εμπιστευτήκαμε το ένστικτο μας ως γονείς και παρά τις προτροπές για το αντίθετο, αλλά και τους δικούς μας ενδοιασμούς, τα παιδιά μας είδαν με τα ίδια τους τα μάτια αυτά που χρόνια τώρα τους μεταφέρουμε εμείς ή άλλοι (δάσκαλοι, συγγραφείς, σκηνοθέτες). Όχι γιατί δεν προβληματιστήκαμε πολύ αν έπρεπε να έρθουν αντιμέτωπα με την φρίκη τόσο νωρίς, αλλά γιατί πάνω από αυτόν τον προβληματισμό υπάρχει η ισχυρή πεποίθηση μας πως η γνώση, η αλήθεια, δεν μπορεί να βλάψει. Τουλάχιστον όχι περισσότερο από το όσο πιστεύουμε ότι μπορεί να βλάψει η άγνοια κι η αδιαφορία.
Άλλωστε, αναρωτηθείτε, δεν θα ήταν αλλιώς τα πράγματα αν γνώριζαν την αλήθεια όλοι οι ακούσιοι ή οι εκούσιοι πρωταγωνιστές αυτής της τόσο μελανής ιστορίας; Δεν θα ήταν διαφορετικός ο ρους της ιστορίας αν οι ίδιοι οι Γερμανοί πολίτες γνώριζαν πριν εκλέξουν τον Αδόλφο Χίτλερ, τι πραγματικά εννοούσε όταν ευαγγελίζονταν την «φυλετική καθαρότητα» ή όταν ασπάζονταν την Ναζιστική ιδεολογία επειδή τους υποσχόταν να κάνει και πάλι μεγάλη την τότε ταπεινωμένη Γερμανία; Δεν θα ήταν αλλιώς τα πράγματα αν οι Εβραίοι γνώριζαν το προδιαγεγραμμένο σχέδιο εξόντωσης τους; Δεν θα υπήρχε καμία διαφορά αν οι Σύμμαχοι γνώριζαν εξ αρχής τι ακριβώς συνέβαινε στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως; Δεν θα ήταν αλλιώς αν όλοι μας, τότε αλλά και σήμερα, γνωρίζαμε με σαφήνεια πως οποιοδήποτε αντιδημοκρατικά κινήματα πρέπει να καταπνίγονται προτού γιγαντωθούν;
Λένε πως η ιστορία δεν είναι τα γεγονότα, οι ημερομηνίες, οι αριθμοί, αλλά η προσωπική ιστορία των ίδιων των ανθρώπων. Και συμφωνώ. Όμως στην περίπτωση του Ολοκαυτώματος, της μεγαλύτερης γενοκτονίας στην παγκόσμια ιστορία, οι αριθμοί και μόνο είναι αφοπλιστικά σκληροί, αναμφισβήτητα συγκλονιστικοί:
Περίπου δύο στους τρεις Εβραίους που ζούσαν στην Ευρώπη πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εξοντώθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Έξι εκατομμύρια.
Σχεδόν τρία εκατομμύρια υπολογίζεται ότι θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως.
Περίπου ένα εκατομμύριο εκ του συνόλου των θυμάτων, ήταν παιδιά.
Πρόσφατα διάβαζα σε μια σχετική έρευνα πως το 66% των νέων που έχουν γεννηθεί μεταξύ της περιόδου 1980-2000 δεν γνωρίζουν τι είναι το Auschwitz.
Τρομάζω και μόνο στην σκέψη ότι τα παιδιά μου θα γίνουν δεκαέξι ετών ή είκοσι έξι ετών και δεν θα γνωρίζουν τι είναι το Auschwitz. Δεν θέλω τα παιδιά μου να μπορούν να ισχυριστούν κάποτε ότι δεν ήξεραν γιατί δεν τους έμαθαν, δεν τους εξήγησαν. Θέλω τα παιδιά μου να αισθάνονται συνειδητά τυχερά κι ευγνώμων για την φρίκη που δεν χρειάστηκε (και ελπίζω να μην χρειαστεί ποτέ ξανά) να ζήσουν, ακριβώς γιατί κάποια άλλα παιδιά, μόλις επτά δεκαετίες πριν, έζησαν την απόλυτη φρίκη, πληρώνοντας ως τίμημα την ίδια την ζωή τους.
Όχι μόνο γιατί φοβάμαι ότι “αυτοί που δεν μπορούν να μάθουν από την ιστορία είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν” (George Santayana), αλλά γιατί κυρίως πιστεύω πως ότι ισχύει με την ιατρική, ισχύει και με την ιστορία: η γνώση ισούται με πρόληψη και «η πρόληψη σώζει».
Τον επόμενο μήνα θα επισκεφτούμε με τα παιδιά το Μόναχο, εκεί όπου ξεκίνησαν όλα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα σε μια μπυραρία και επίσης το στρατόπεδο εξόντωσης του Dachau, αφού το μέγεθος και η τραγικότητα του Ολοκαυτώματος είναι τέτοιο, που δυστυχώς ο κατάλογος των τόπων μαρτυρίου είναι μεγάλος.
Δεν πιστεύω στην παιδαγωγική του πόνου και του τρόμου, αλλά συνάμα μισώ την άγνοια και την αποστασιοποίηση. Ιδίως σήμερα που η γνώση διαχέεται με ταχύτητα φωτός. Γιατί η Ιστορία δεν έχει κανένα νόημα ως συσσώρευση στείρας γνώσης, αν δηλαδή δεν την σκεφτόμαστε κριτικά, αν δεν την αναλογιζόμαστε σε σχέση με όσα συμβαίνουν τώρα, αν δεν μας προβληματίζουν οι συμπτώσεις και οι παραλληλισμοί του χτες και του σήμερα.
Γι’ αυτό συνιστά επιτακτική ανάγκη το να συνεχίσουμε να αναζητάμε την ιστορική γνώση, την ανθρώπινη αλήθεια.
Πώς;
Διαβάζοντας για να μπορούμε να θεραπεύσουμε τον Φασισμό και ταξιδεύοντας για να μπορούμε να θεραπεύσουμε τον Ρατσισμό (*).
Είναι, ίσως, το ελάχιστο χρέος μας απέναντι στην Ιστορία και κυρίως απέναντι στον άνθρωπο, δηλαδή στην ίδια την ζωή: το χρέος της γνώσης, το χρέος της μνήμης...
(*) Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, Ισπανός ποιητής, μυθιστοριογράφος και φιλόσοφος (1864-1936)
Οι φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί από την κα Φωτεινή Χατζηευστρατίου
