Στην εποχή του ήταν ένα θαυμαστό επίτευγμα της τεχνολογίας, της παράδοσης, της ανθρώπινης εφευρετικότητας- το γεφύρι της Πλάκας υπήρξε το μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι των Βαλκανίων. Για σχεδόν ενάμιση αιώνα «στεφάνωνε» τον Άραχθο ποταμό, υποστηρίζοντας τη ζωή και την επικοινωνία των ανθρώπων από τις αντίπερα όχθες του. Σε έναν τραχύ, δύσβατο τόπο λειτούργησε ως μοχλός ανάπτυξης και έγινε σύμβολο όλης της περιοχής των Τζουμέρκων.
Ένα κομψοτέχνημα ατόφιας ιστορίας από πέτρα- στην ανατολική πλευρά του υπάρχει ακόμα το κτήριο του τελωνείου από τα χρόνια που η κοίτη του Αράχθου οριοθετούσε τη συνοριακή γραμμή Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και τον Φλεβάρη του 1944 εκεί υπογράφηκε η συμφωνία που θα έθετε τέλος στον ελληνικό εμφύλιο μεταξύ ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ- ο Βελουχιώτης, ο Ζέρβας, ο Καρτάλης και οι σημαντικότεροι καπετάνιοι και οπλαρχηγοί της Αντίστασης συνυπήρξαν εκεί, πρόσκαιρα «αδελφωμένοι».
Το σοκ και η θλίψη όταν στη βαρυχειμωνιά του 2015 το γεφύρι, παραμελημένο, γκρέμισε, έγιναν αισθητά πολύ πέρα από τα ηπειρώτικα βουνά.
Τρεισήμιση χρόνια μετά την κατάρρευση του γεφυριού ο ίδιος αυτός τόπος, ένα (σαν) κινηματογραφικό σκηνικό με το ποτάμι που έρχεται από το ψηλό φαράγγι, μου φαίνεται γυμνός, στερημένος.
Το γεφύρι της Πλάκας ξεχώριζε και σε φωτογραφία αν το έβλεπες- όποιος το αντίκριζε και το περπατούσε, σίγουρα το θυμάται για πάντα. Σήμερα, η απουσία του παραμορφώνει έναν από του φυσικού του όμορφο τόπο.
«Το ΕΜΠ έχει κάνει δύο πανελλαδικές έρευνες, το 2015 και το 2017 και πάνω από το 80% της ελληνικής κοινωνίας ζητά να ξαναστηθεί το γεφύρι», λέει ο καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Δημήτρης Καλιαμπάκος. «Δεν θα ξεχάσω τη φράση που έλεγαν οι ντόπιοι, από καρδιάς και αυθόρμητα, όχι δηθενιές...- “καλύτερα να έπεφτε το σπίτι μου, όχι το γεφύρι”», μου λεει. Τζουμερκιώτης και ο ίδιος, ο καθηγητής Καλιαμπάκος κινητοποιήθηκε τις αμέσως επόμενες ώρες μετά το «χάλασμα» του γεφυριού και από τότε εργάζεται άοκνα, με μεράκι και πάθος, ως συντονιστής της ομάδας έργου του ΕΜΠ και αντιπρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου που εκπόνησε την μελέτη για την αναστήλωση της γέφυρας.
Αρχικά οι εκτιμήσεις για την αποπεράτωση του φιλόδοξου εγχειρήματος ήταν περισσότερο αισιόδοξες. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός, με καταγωγή από τα ορεινά της Άρτας, είχε διαβεβαιώσει ότι το γεφύρι σύντομα θα ξαναστηθεί. Όμως, τρία χρόνια μετά το πρώτο ρεπορτάζ της HuffPost Greece, υπάρχουν ακόμα ορατά μονάχα τα απομεινάρια της καταστροφής- τα δύο βάθρα του γεφυριού στην ανατολική και την δυτική όχθη της κοίτης του ποταμού, ακρωτηριασμένα από το διαλυμένο του κυρίως σώμα, σαν πέτρινα κούτσουρα.
«Πρόκειται για ένα πολύ δύσκολο τεχνικό έργο», λέει ο καθηγητής Καλιαμπάκος. «Η γέφυρα της Πλάκας είναι η πιο μεγάλη πέτρινη γέφυρα που αναστηλώνεται σε παγκόσμιο επίπεδο. Τεχνικά αυτό δεν είναι μια καθόλου εύκολη υπόθεση».
Να περιγράψουμε το πρότζεκτ λοιπόν;
Θα φτιάξουμε ξανά το γεφύρι που έκτισε το 1866 ο πρωτομάστορας Μπέκας και όχι κάτι που του μοιάζει. Συλλέξαμε όσο δυνατόν περισσότερο υλικό από την πεσμένη γέφυρα και μελετώντας το μπορέσαμε να αποκρυπτογραφήσουμε ως ένα βαθμό την τεχνική που ακολούθησε ο πρωτομάστορας τότε: μια τοποθέτηση λίθων σε μια κατασκευή, σφίγγει από το ίδιο της το βάρος. Χρησιμοποίησε κάποιου είδους κονίαμα ανάμεσα στους λίθους, αλλά μόνο επικουρικά- η στατική δύναμη της κατασκευής προκύπτει από το δέσιμο της μιας πέτρας με την άλλη.
«Μεμονωμένες πέτρες που έχουμε συλλέξει μία προς μία θα χρησιμοποιηθούν στο γεφύρι, όχι όμως στο τόξο του, που είναι το πιο ευαίσθητο κομμάτι. Ποτέ ο πρωτομάστορας δεν θα επέλεγε μια κουρασμένη πέτρα, που έχει πάνω της κονίαμα- θα επιθυμούσε μια φρεσκοκομμένη πέτρα γιατί πίστευε πολύ περισσότερο στην επαφή πέτρας με πέτρα, παρά στο κονίαμα. Και σίγουρα δεν θα έφτιαχνε ποτέ μια γέφυρα με μεγάλα κομμάτια από προηγούμενες τοιχοποιϊες, όπως αυτά που έχουν απομείνει στην περίπτωση της Πλάκας».
Άρα το γεφύρι δεν θα ξανακτιστεί επακριβώς με τα ίδια υλικά;
Στους περισσότερους θα φαινόταν πιο αυθεντικό αν βάζαμε τα παλιά κομμάτια στη θέση τους. Αλλά αυτό θα ήταν κλοπή από μέρους μας. Τα κομμάτια αυτά θα έπρεπε να τα δέσουμε με ισχυρά, σύγχρονα υλικά και με μεταλλικούς συνδέσμους. Εμείς επιλέξαμε να ξαναστήσουμε πέτρα- πέτρα τη γέφυρα με τον αυθεντικό τρόπο, όπως το έκανε ο πρωτομάστορας της.
«Η φιλοδοξία και το σχέδιό μας είναι δίπλα στην γέφυρα να δημιουργηθεί ένα υπαίθριο μουσείο όπου θα εκτίθενται τα μεγάλα κομμάτια της αρχικής γέφυρας, ως αντικείμενα παρατήρησης και μελέτης από επισκέπτες και ερευνητές. Τα συλλέξαμε, τα προφυλάσσουμε και θα τους συμπεριφερθούμε ως πολύτιμα στοιχεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αλλά δεν θέλουμε να τα μετατρέψουμε σε κάτι που δεν ήταν ποτέ. Δεν θα φτιάξουμε ένα παζλ με αυτά».
Η μέθοδος των μαστόρων εκείνης της εποχής σας είναι οικεία;
Πολλά σημεία της αποτελούν, δυστυχώς, μια γνώση που εκλείπει, που χάθηκε. Προσπαθούμε με εγχειρήματα σαν αυτό της Γέφυρας της Πλάκας να την ανακτήσουμε. Σε αρκετά κρίσιμα σημεία έπρεπε να μαντέψουμε τις αποφάσεις που πήρε- εμπιστευόμαστε όμως οι σύγχρονοι μηχανικοί και οι καθηγητές του Πολυτεχνείου τον πρωτομάστορα Μπέκα και ξαναφτιάχνουμε το γεφύρι του. Αυτή τη λογική εισήγαγε ο Μανόλης Κορρές, ο υπεύθυνος της επιστημονικής επιτροπής για την αναστήλωση του γεφυριού και άνθρωπος με μεγάλη συμβολή στην διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
«Ένα από τα ωραία θέματα που μας απασχόλησε ήταν ότι το γεφύρι αυτό είχε μια περίφημη “καμπούρα”- στο ψηλότερο σημείο της η καμάρα δεν ήταν τμήμα ενός τέλειου ημικυκλίου, ξέφευγε λίγο και αυτό ήταν μια από τις σχεδιαστικές ιδιορρυθμίες που το καθιστούσαν τόσο εντυπωσιακό. Σίγουρα σύμφωνα με την σύγχρονη στατική εκεί που αλλάζει η καμπύλη, υπάρχει μια επιφάνεια αδυναμίας. Εμείς ξέρουμε πλέον ότι ο πρωτομάστορας το έκανε γιατί ήθελε να σφηνώσουν καλύτερα οι πέτρες. Πιστοί λοιπόν σε αυτό που επέλεξε, θα κρατήσουμε αυτό το σχεδιαστικό στοιχείο και μάλιστα χωρίς κρυμμένη ενίσχυση. Εμπιστευόμαστε ότι αν κάνουμε ότι έκανε ο πρωτομάστορας, το γεφύρι θα μείνει για πάρα πολλά χρόνια στη θέση του».
Καταλαβαίνω ότι είχατε πολλά διλήμματα στην εκπόνηση της μελέτης.
Βεβαίως. Και μέχρι να πραγματοποιηθεί η αναστήλωση, θα πρέπει να επιλύονται ζητήματα. Το ρεζουμέ είναι το εξής: όλοι όσοι έχουμε εμπλακεί στην αναστήλωση, όταν θα ξεκαλουπώνεται το γεφύρι θα έχουμε την ίδια αγωνία που είχε ο πρωτομάστορας Μπέκας, αν το γεφύρι θα στηθεί.
Οι σύγχρονοι μηχανικοί έχουν την ίδια αγωνία με τους μαστόρους εκείνης της εποχής, όταν ξεκαλουπώνουν, αν θα σταθεί το γεφύρι;
Ένα χρόνο πριν τον Μπέκα είχε αναλάβει να κτίσει την γέφυρα ένας άλλος περίφημος Ηπειρώτης πρωτομάστορας, ο Ζιώγας- Κονιτσιώτης στην καταγωγή, όπως και τα υπόλοιπα μέλη του μπουλουκιού του, ήταν ικανότατος και διάσημος, μάλιστα αργότερα έκτισε το γεφύρι της Κόνιτσας που ακόμα στέκει. Έστησε λοιπόν ο Ζιώγας το γεφύρι και την μέρα του ξεκαλουπώματος έγινε κι ένα πολύ μεγάλο πανηγύρι. Το ξεκαλούπωμα ήταν πολύ εντυπωσιακό- έβαζαν φωτιά στα καλούπια, που ήταν ξύλινα, για να υποχωρήσουν σταδιακά και να μην αναπτυχθούν απότομα τα φορτία στην κατασκευή. Φανταστείτε όλη την τοπική κοινωνία να γιορτάζει, τόσο σημαντικό γεγονός ήταν- αλλά την ίδια μέρα το γεφύρι έπεσε. Σκεφτείτε τον πρωτομάστορα, πως βρέθηκε τότε από τον παράδεισο στην κόλαση. Αυτή την ίδια αγωνία θα έχουμε και εμείς- γιατί δεν φτιάχνουμε ένα σύγχρονο γεφύρι με επένδυση πέτρας, αλλά ένα πέτρινο γεφύρι.
Ακολουθώντας την ίδια τεχνική με τον πρωτομάστορα του 1866 στα βουνά της Ηπείρου, αναλαμβάνετε λοιπόν και το ίδιο ρίσκο;
Ναι. Θα μπορούσαμε να κάνουμε ένα γεφύρι με σύγχρονες μεθόδους, που θα έμοιαζε με την Γέφυρα της Πλάκας και θα έμενε εκεί αιώνια. Δεν θέλουμε αυτό. Θέλουμε να τιμήσουμε τον λαϊκό μηχανικό που ήταν φορέας τέτοιων εξαιρετικών δεξιοτήτων, ώστε ακόμα και σήμερα είναι θαυμαστός.
Και, νομίζω, δεν είναι μόνο ο πρωτομάστορας άξιος θαυμασμού, αλλά και το μπουλούκι του, οι μάστορες, οι απλοί εργάτες και οι άνθρωποι της ευρύτερης περιοχής. Το γεφύρι ήταν αποτέλεσμα της τεχνικής και του ταλέντου του Μπέκα αλλά και μεγάλου ανθρώπινου μόχθου απ’ όλη την τοπική κοινωνία, μια συλλογική προσπάθεια.
Θα σας πω το εξής: ειδικά για τη στερέωση του σημείου της καμάρας όπου αλλάζει απότομα η κλίση, προβληματιζόμαστε αν έχουμε σήμερα τους μάστορες που είχε ο πρωτομάστορας Μπέκας στη διάθεσή του. Ο πρωτομάστορας λοιπόν προσωποποιείται αλλά εκφράζει όλες εκείνες τις δυνάμεις της λαϊκής αρχιτεκτονικής, την ισχυρή γνώση που περνούσε από τον πατέρα στο παιδί και μέσα από τα μπουλούκια των μαστόρων ταξίδευε για αιώνες. Σήμερα καβαλάμε το άρμα της τεχνολογίας και έχουμε συχνά μια αίσθηση ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πιο έξυπνος από τις προηγούμενες γενιές. Στην πραγματικότητα η ευστροφία, η εργατικότητα, η επιμονή εκείνων των ανθρώπων ήταν εντυπωσιακή.
Σε ποιο στάδιο βρίσκεται σήμερα το πρότζεκτ της αναστήλωσης; Είναι ένα τεχνικό εγχείρημα μοναδικό, σε έναν σκληρό τόπο, με έναν ποταμό που κατεβαίνει συχνά φουσκωμένος από τα βουνά, πλέον, είμαστε όμως κάποια χρόνια πίσω από τις αρχικές εκτιμήσεις.
Η επιστημονική επιτροπή καθόρισε τις προδιαγραφές του έργου και προκηρύχθηκε διαγωνισμός για τον ανάδοχο που θα εκτελέσει το έργο. Υπήρξε μια «περιπέτεια», το Ελεγκτικό Συνέδριο καθυστέρησε να εγκρίνει τη σύμβαση. Τελικά την επικύρωσε και την Τρίτη, 18/09 θα υπογραφεί από την ανάδοχη εταιρεία- μια ελληνική τεχνική εταιρεία με εμπειρία σε αναστηλώσεις. Ξεκινάμε λοιπόν. Και θα υπάρξει επιτροπή επίβλεψης του έργου, θα είμαστε όλοι παρόντες, το ΕΜΠ, το ΤΕΕ, η Περιφέρεια, ώστε ο εργολάβος να κάνει ακριβώς ότι του έχει παραγγελθεί και έχει υπογράψει.
Έχουνε γίνει εργασίες που δεν είναι ορατές;
Πριν ξεκινήσει η αναστήλωση έπρεπε να αποκαταστήσουμε το έδαφος πάνω στο οποίο θα πατήσει το γεφύρι. Ο Άραχθος «έφαγε» τον βράχο κάτω από το ανατολικό βάθρο και το προηγούξμενο καλοκαίρι ανακαλύψαμε ότι είχε «σκάψει» μια μεγάλη κουφάλα κάτω από το δυτικό βάθρο. Δώδεκα μεγάλοι πάσσαλοι των 20 μέτρων στηρίζουν πλέον το ανατολικό βάθρο, ενώ για τον καθαρισμό του εδάφους και την επισκευή του δυτικού βάθρου χρειάστηκε να αλλάξουμε την ροή του Αράχθου- φτιάξαμε ένα μικρό φράγμα για να μπορέσουμε να εργαστούμε.
Ποιος είναι ο ορίζοντας ολοκλήρωσης των εργασιών;
Σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έθεσε η επιστημονική επιτροπή, το γεφύρι μπορεί να στηθεί μέσα σε δύο θερινές περιόδους. Αν αξιοποιήσουμε τα περιθώρια που μας δίνει ο Άραχθος, το γεφύρι θα είναι σύντομα στη θέση του.
Ο προϋπολογισμός του έργου;
Υπερβαίνει τα 4 εκατομμύρια ευρώ.
Και η χρηματοδότηση;
Πέρασε διάφορες φάσεις... Για μια περίοδο θεωρούσαμε ότι θα βρεθούν ιδιωτικοί πόροι και θα αποφεύγαμε τις δυσκολίες του δημόσιου λογιστικού. Στην πορεία αυτός ο δρόμος δεν αποδείχτηκε ρόδινος- τελικά η χρηματοδότηση θα δοθεί από τις δημόσιες επενδύσεις, υπάρχει ρητή δέσμευση.
«Επειδή πέρασε καιρός και έπρεπε να επιλυθούν αρκετά προβλήματα, αυτό που κράτησε την υπόθεση του γεφυριού ζωντανή, είναι η πολύ μεγάλη απαίτηση της ελληνικής κοινωνίας να ξαναστηθεί το γεφύρι», λέει ο καθηγητής Καλιαμπάκος. «Θα δώσει έναν τόνο αισιοδοξίας η αναστήλωσή του, ότι η Ελλάδα, ακόμα και σε αυτές τις συνθήκες αντιστέκεται στην καταστροφή. Τα πράγματα που αγαπάμε δεν θα τα αφήσουμε να τα πάρει το ποτάμι».
