Πριν τρία χρόνια επισκέφτηκα για πρώτη φορά την Ι. Συναγωγή της Αθήνας. Ήταν ένα ανοιξιάτικο απόγευμα και πήγαινα να παρακολουθήσω τη λειτουργία για το εβραϊκό Πάσχα ( Πέσσαχ). Έξω από τη Συναγωγή της οδού Μελιδόνη στο Θησείο, ο κόσμος ανάμεικτος. Αυτοκίνητα έμπαιναν κι έβγαιναν από το στενό δρομάκι που χώριζε τη Συναγωγή των Αθηνών και τα γραφεία της Κοινότητας. Κάθισα σε ένα πεζούλι έξω από τη Συναγωγή και περίμενα υπομονετικά να ξεκινήσει η λειτουργία των 19.00. Όσο περίμενα, παρατηρούσα …οι περισσότεροι γύρω μου ηλικιωμένοι, ελάχιστοι νέοι και ακόμα λιγότερα παιδιά.
Όλοι φαίνονταν να γνωρίζονται μεταξύ τους. Ίσως να ήμουν η μόνη άγνωστη. Άγνωστη αλλά όχι ξένη. Η κυρία δίπλα μου με τα έντονα κόκκινα μαλλιά της θα με ρωτήσει: “Δικιά μας είσαι”; ‘Όχι’ της λέω. ‘Είμαι χριστιανή απλά ήθελα να παρακολουθήσω τη λειτουργία’. ’ Α, τι περίεργο! Και πώς ήρθες; Θα κάτσουμε μαζί εάν θέλεις να σου εξηγώ αφού όλα είναι στα εβραϊκά”. Η ίδια κρατούσε ένα εικονογραφημένο βιβλίο για το εβραϊκό Πάσχα. Οι πόρτες της Συναγωγής άνοιξαν και ανεβήκαμε στο γυναικωνίτη. Η κυρία Ρόζα έκατσε δίπλα μου και δεν έφυγε από κοντά μου μέχρι και το τέλος της λειτουργίας..
Η ιστορία της εβραϊκής κοινότητας των Αθηνών
Kάθομαι απέναντι από την Τάλυ, Διευθύντρια της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών και τον Ιάκωβο, Συντονιστή Εβραϊκών Προγραμμάτων. Έχω βγάλει το τετράδιο και τα μολύβια μου και είμαι έτοιμη να γεμίσω τις γραμμές με πληροφορίες, χρονολογίες, αριθμούς.
“ Παραδόξως ο εβραϊκός πληθυσμός της Αθήνας ήταν μικρότερος πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Την παραμονή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Εβραίοι της Αθήνας ανέρχονταν στους 3.000 περίπου. Την ίδια στιγμή ο αριθμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ξεπερνούσε τους 50.000”.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία από την Κοινότητα:
Στην απογραφή του 1928 οι Εβραίοι της Αθήνας αριθμούνται 1.578, στη μεγάλη πλειονότητά τους Ρωμανιώτες. Η πρώτη Συναγωγή της Αθήνας, η Ετς Χαγίμ ( δηλαδή Δέντρο της Ζωής), οικοδομήθηκε το 1904 στην οδό Μελιδόνη στο Θησείο. Οι πλέον εύποροι Εβραίοι ήταν έμποροι, ενώ οι υπόλοιποι ήταν κυρίως πλανόδιοι πωλητές, παλαιοπώλες και μικρομαγαζάτορες. Οι περισσότεροι κατοικούσαν στο κέντρο της Αθήνας, στην Πλάκα, στο Κολωνάκι, στο Μετς, αρκετοί στην Πατησίων, στην Κυψέλη, στο Παγκράτι, και πολύ λίγοι στα προάστια. Το 1935 ανεγέρθηκε η νέα Συναγωγή Μπεθ Σαλώμ πάλι στην οδό Μελιδόνη, η οποία είναι σε λειτουργία μέχρι και σήμερα. Μέσα στο 1943 πολλοί Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων συνέρρευσαν στην Αθήνα. Κατά τις εκτιμήσεις έφταναν τις 4 - 5.000. Ο συνολικός πληθυσμός των Εβραίων στην Αθήνα κατά την περίοδο εκείνη άγγιξε –ίσως και ξεπέρασε– τις 8.000 ψυχές.”
Στην Αθήνα σώθηκε ένα μεγάλο κομμάτι του εβραϊκού πληθυσμού χάρη σε παράγοντες όπως το μεγάλο μέγεθος της πόλης και οι λιγότερο οικείες σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, η ομιλούσα γλώσσα που ήταν τα ελληνικά και όχι τα λαντίνο (εβραιο — ισπανική διάλεκτο ή djudeo — espagnol)όπως στη Θεσσαλονίκη αλλά και η έντονη κινητοποίηση των ανταρτών, των αρχών και της Εκκλησίας. Έχει πλέον γίνει ευρέως γνωστή η δράση του Αρχηγού της Αστυνομίας Πόλεως, Άγγελου Έβερτ ο οποίος έσωσε αρκετές εβραϊκές οικογένειες με την έκδοση πλαστών ταυτοτήτων, όπως και η αποφασιστική στάση του Ραββίνου Ηλία Μπαρζιλάϊ. Στο Αρχείο Προφορικής Ιστορίας του Εβραϊκού Μουσείου Αθηνών, κάποιος μπορεί να ακούσει αρκετές ιστορίες Ελλήνων Εβραίων οι οποίοι διασώθηκαν όταν ήταν παιδιά είτε διότι κρύφτηκαν σε οικογένειες χριστιανών είτε διότι προμηθεύτηκαν χριστιανικές ταυτότητες.
Μετά τον Πόλεμο, η Κοινότητα της Αθήνας αυξήθηκε αντί να μειωθεί. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας οι οποίες είτε συρρικνώθηκαν είτε εξαφανίστηκαν εντελώς”. θα μου πει η Τάλυ Μαϊρ.
“Σήμερα ο πληθυσμός φτάνει τους 3.000 Εβραίους στην Αθήνα. Αρκετοί εγκατέλειψαν την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης και εγκαταστάθηκαν στο εξωτερικό έτσι ώστε να δημιουργήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής για το παρόν και το μέλλον τους” θα συνεχίσει η Τάλυ.
Σημεία — ορόσημα
1960
Ένα σημαντικό σημείο για την εβραϊκή κοινότητα Αθηνών είναι η ίδρυση του Ισραηλιτικού Δημοτικού Σχολείου το 1960, 15 χρόνια μετά την ανασυγκρότηση μίας ποικιλόμορφης πλέον και πολυσυλλεκτικής κοινότητας. ‘Το σχολείο δημιουργήθηκε σε μία έκταση 3 στρεμμάτων στο Ψυχικό με στόχο να φιλοξενήσει 300 παιδιά. Αυτό ήταν ένα τρομερά σημαντικό ορόσημο διότι πάντα αποδίδαμε τεράστια σημασία στο ρόλο της εκπαίδευσης.’
2004
Ένα ακόμα σημαντικό ορόσημο είναι η αναγνώριση από την ελληνική Πολιτεία της Παγκόσμιας Ημέρας Ολοκαυτώματος που έγινε στις 27 Ιανουαρίου 2004. “27 Ιανουαρίου είναι η επέτειος της απελευθέρωσης του κολαστηρίου του Άουσβιτς’. Τα τελευταία χρόνια το Υπουργείο Παιδείας εκδίδει σε ετήσια βάση εγκύκλιο η οποία συνιστά στα σχολεία όλων των βαθμίδων να αφιερώσουν δύο διδακτικές ώρες για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Παράλληλα, κάθε χρόνο “τρέχει” μαθητικός διαγωνισμός ταινιών για το Ολοκαύτωμα ενώ το Εβραϊκό Μουσείο διοργανώνει ειδικό κύκλο σεμιναρίων σε εκπαιδευτικούς με στόχο μία ολιστική προσέγγιση της διδακτικής του Ολοκαυτώματος και την αποφυγή μίας πιθανής ίδιας τραγωδίας στο μέλλον.
Ταινία των Εκπαιδευτηρίων Μαντουλίδη για το Μαθητικό διαγωνισμό δημιουργίας βίντεο με θέμα το Ολοκαύτωμα 2018–19.
2010
“Το παρόν μνημείο αφιερώνεται στη μνήμη των χιλιάδων Ελλήνων και Ελληνίδων Εβραίων που βρήκαν τραγικό θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας το δωρίζει στην πόλη της Αθήνας να το φιλοξενήσει παντοτινά, για να θυμίζει αιώνια τη φρίκη που μπορούν να προκαλέσουν άνθρωποι σε ανθρώπους εξαιτίας της διαφορετικότητας τους.
Για να μη ξανασυμβεί
Βενιαμίν Αλμπάλας
Πρόεδρος ΙΚΑ
Μάϊος 2010
Το 2010 δημιουργήθηκε το Μνημείο Ολοκαυτώματος στο Θησείο, λίγα μετρά πέρα από τη Συναγωγή και τα γραφεία της Κοινότητας, στη συμβολή των οδών Μελιδόνη, Ερμού και Ευβούλου.
Ήμασταν η τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης που απέκτησε το Μνημείο για το Ολοκαύτωμα.” μου επισημαίνει με έκπληξη η Τάλυ.
Το Μνημείο Ολοκαυτώματος Ελλήνων Εβραίων στην Αθήνα πήρε σάρκα και οστά από την Κοινότητα, με την ευγενική χορηγία της Δέσποινας Αλαζράκη μνήμη του συζύγου της ιατρού Ζακ Αλαζράκη. Η Κοινότητα το δώρισε στο Δήμο ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη φροντίδα του. Ουκ ολίγες φορές το μνημείο έχει υποστεί βανδαλισμούς κυρίως από ακροδεξιά και νεοναζιστικά μορφώματα.
2016
″Όποιος σώζει μια ζωή, σώζει τον κόσμο όλο”
Ταλμούδ
Έξω από τη Συναγωγή ένα μεγάλο μαύρο βιβλίο γεμάτο ονόματα. Το Μνημείο των Δικαίων των Εθνών.
“Μέχρι στιγμής το Βιβλίο καταγράφει 328 ονόματα Χριστιανών ή χριστιανικών οικογενειών που έσωσαν με κίνδυνο της ζωής τους Εβραίους φίλους τους ή και πολλές φορές εντελώς άγνωστους.” μου εξηγεί η Τάλυ.
Το τελευταίο διάστημα έγινε γνωστή η ιστορία του Κωνσταντίνου Γιαννίτση, πατέρα του υπουργού Τάσου Γιαννίτση. Ο Κωνσταντίνος Γιαννίτσης έκρυψε στο σπίτι του την οικογένεια του συμφοιτητή του Άσερ Μωυσή με τη σιωπηλή υποστήριξη όλων των οικείων του.
Λίγους μήνες πριν, στο 2ο Γυμνάσιο Ελευσίνας παραλαμβάνουν το βραβείο του Δικαίου των Εθνών,τα παιδιά του Πάτερ Γεώργιου Νταραρά, Κωνσταντίνα και Γιώργος για την ηρωϊκή πράξη του πατέρα τους. Ο Πάτερ Γεώργιος Νταραράς κρύβει στο σπίτι του, στο χωριό Αλεχινάδα Τρικάλων τον Βίκτωρα Λεβή και το γιό του Σαμ.
Τα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει η συζήτηση γύρω από το Ολοκαύτωμα. Μαθαίνει ο κόσμος περισσότερα για όσα έχουν συμβεί στην Ελλάδα. Το Υπουργείο Παιδείας έχει συνδράμει σημαντικά. Ακόμα και το γεγονός ότι αρκετές βραβεύσεις των Δικαίων των Εθνών γίνονται σε κάποιο σχολείο, ανοίγει πολύ το δρόμο για την ενημέρωση. “Τα παιδιά πλέον έρχονται σε επαφή με αυτή την ιστορία” μου λένε με υπερηφάνεια ο Ιάκωβος και η Τάλυ.
Κάποια στιγμή ένα κορίτσι 15 χρονών με έκπληξη άκουσε πρώτη φορά για όσα έγιναν στο Ολοκαύτωμα. Η μαθήτρια είπε “Δεν μπορώ να το πιστέψω ότι μπορεί να γίνει αυτό από άνθρωπο σε άνθρωπο’ λέει η Τάλυ.
Πλέον η κοινωνία είναι πιο θετικά προσκείμενη στην εβραϊκή κοινότητα. Βέβαια έχουμε γίνει κι εμείς πιο εξωστρεφείς.
Η Κοινότητά μας επιθυμεί να είναι ανοιχτή στην κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό της εξωστρέφειας, υλοποιούμε εδώ και ορισμένα χρόνια δράσεις με στόχο να ανοιχτούμε στην κοινωνία. Ένα παράδειγμα είναι το Open Shabbath (Ανοιχτό Σαμπάτ) όπου καλούμε κόσμο να έρθει και να παρακολουθήσει τη λειτουργία του Σαμπάτ. Ο Ραββίνος μάλιστα ειδικά εκείνη την ημέρα λέει τις προσευχές στα ελληνικά έτσι ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν όλοι. Επίσης, τα τελευταία τρία χρόνια κάνουμε το Open Hannukah (Ανοιχτό Χανουκά) που αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές γιορτές. Το ενδιαφέρον ήταν τεράστιο και μάλιστα υπήρξε χρονιά που η προσέλευση έφτασε και τα 600 άτομα.
Τα σχολεία αποτελούν επίσης ένα μεγάλο κεφάλαιο. Πλέον δεχόμαστε επισκέψεις από αρκετά δημόσια και ιδιωτικά ελληνικά σχολεία στο πλαίσιο του μαθήματος των θρησκευτικών. Μας επισκέπτονται περίπου 25 σχολεία ανά χρονιά. Πρόσφατα, συμμετείχαμε και στο Beit Project. Φυσικά, μας επισκέπτεται και ένας μεγάλος αριθμός φοιτητών και πολιτιστικών συλλόγων. Μέσα από την παιδεία που παρέχεις, μπορείς να μειώσεις τα φαινόμενα αντισημιτισμού και γενικά να παλέψεις ενάντια στον πόνο που μπορεί να δημιουργήσει η προκατάληψη απέναντι στη διαφορετικότητα.
Ποιός είναι ο Αθηναίος Εβραίος;
Για την ακρίβεια ρώτησα ποιο είναι το προφίλ του μέσου Εβραίου.
“Θα σε ρωτήσω διαφορετικά. Ποιό είναι το προφίλ του μέσου Χριστιανού;”με κοιτάζει η Τάλυ και χαμογελάει.
“Υπάρχουν ορισμένοι με περιουσία και άλλοι που τους βοηθάει η κοινότητα για να επιβιώσουν. Το στερεότυπο του πλούσιου Εβραίου σίγουρα δεν υφίσταται. “
“Το 60% των καταγεγραμμένων μελών της κοινότητας έχει αρκετά στενή σχέση με την κοινότητα και συμμετέχει σε πολλές δράσεις της. Βέβαια υπάρχει και ένα 40% το οποίο για διάφορους λόγους παραμένει ανενεργό αλλά αυτό δε σημαίνει ότι διακόπτει τους δεσμούς με την κοινότητα. Διερευνούμε συνεχώς τους λόγους που συμβαίνει αυτό και προσπαθούμε να βρούμε λύσεις.”
Τα περισσότερα παιδιά της Κοινότητας επιλέγουν να φοιτήσουν στο Lauder Σχολείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών.
“Το σχολείο έχει μόνο Νηπιαγωγείο και Δημοτικό. Η φοίτηση των μαθητών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση συνεχίζεται σε άλλα σχολεία. Είμαστε ένα σχολείο με όλα τα σύγχρονα εργαλεία καινοτόμου μάθησης. Ακολουθούμε το πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας και οι μαθητές μας διδάσκονται αγγλικά και γαλλικά. Επιπλέον, γίνεται το μάθημα της εβραϊκής γλώσσας και των εβραϊκών παραδόσεων. Το σχολείο είναι ένα εξωστρεφές σχολείο. Συμμετέχει σε ευρωπαϊκά προγράμματα e-twinning, σε συνεργασίες με άλλα σχολεία αλλά και σε ανταλλαγές με σχολεία από το Ισραήλ.
Τον τελευταίο χρόνο σε συνεργασία με το Αμερικάνικο Κολέγιο Pierce, υλοποιούμε ένα πιλοτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τα παιδιά της εβραϊκής κοινότητας. Πρόκειται για προαιρετικά απογευματινά μαθήματα τα οποία στοχεύουν στην περαιτέρω εξοικείωση των μαθητών με την εβραϊκή κουλτούρα και γλώσσα. Συχνά οι μαθητές επισκέπτονται και άλλες εβραϊκές κοινότητες όπως αυτή της Χαλκίδας”.
Οι σχέσεις μεταξύ των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας είναι στενές.
″Οι περισσότεροι γνωριζόμαστε από την εβραϊκή θερινή κατασκήνωση. Η κατασκήνωση στηρίζεται από την Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης αλλά έρχονται παιδιά όλων των ηλικιών και από όλες τις κοινότητες της Ελλάδας. Έτσι έχουμε φίλους σε όλες τις μεριές της χώρας μας.”
″Κάθε φορά που γίνεται μία δράση σε κάποια εβραϊκή κοινότητα στην Ελλάδα, είμαστε παρόντες. Συνήθως στέλνουμε κάποιον εκπρόσωπο. Είμαστε παρόντες και σε δράσεις οι οποίες γίνονται σε μέρη όπου δεν υπάρχει πλέον εβραϊκή κοινότητα όπως η Βέροια ή η Άρτα.”
Μέρη όπως η Βέροια ή η Άρτα είχαν σημαντικό εβραϊκό πληθυσμό πριν τον Β’ ΠΠ. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πρωτοβουλίες κυρίως μη Εβραίων με στόχο την αναβίωση της τοπικής μνήμης μέσω Πορειών Μνήμης ή σχετικών εκδηλώσεων. Μάλιστα από το 2018,στη Βέροια γίνονται προσπάθειες για την τοποθέτηση Λίθων Μνήμης σε σημεία της πόλης.
Οι δράσεις μπορεί να έχουν ανοίξει το διάλογο, δεν έχουν καταφέρει να στα ματήσουν τις αντισημιτικές ενέργειες. Το 2017, το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ διεξήγαγε μία έρευνα για τα επίπεδα αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Η έρευνα εξετάζει τη σχέση της πολιτικής με τον αντισημιτισμό, το επίπεδο εκπαίδευσης σε σχέση με τον αντισημιτισμό και την αντιμετώπιση των ΜΜΕ απέναντι στις εβραϊκές κοινότητες. Επιπρόσθετα, το Δεκέμβριο 2018, δόθηκε στη δημοσιότητα η Έκθεση Περιστατικών εις βάρος χώρων θρησκευτικής σημασίας στην Ελλάδα για το έτος 2017 από το Υπουργείο Παιδείας. Από τα 537 περιστατικά, τα 11 είχαν ως στόχο εβραϊκούς τόπους λατρείας και τα οποία φέρουν προδήλως ρατσιστικό/αντισημιτικό χαρακτήρα.
“Το Μνημείο Ολοκαυτώματος βεβηλώνεται συχνά. Κάθε φορά ο Δήμος το καθαρίζει αλλά έχουμε ορισμένα τέτοια περιστατικά και πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή”.
“Οι επιθέσεις που δεχόμαστε είναι κυρίως λεκτικές. Ίσως θυμάσαι το πανό που είχαν σηκώσει έξω από τη Βουλή τώρα με τις διαδηλώσεις για τη Συμφωνία των Πρεσπών”. θα συμπληρώσει ο Ιάκωβος.
Φυσικά αυτό που ήταν πιο σοκαριστικό ήταν η επίθεση στο νεκροταφείο τον Μάϊο. Το εβραϊκό νεκροταφείο στεγάζεται μέσα στο Γ’ Νεκροταφείο Νίκαιας. Ο εβραϊκός τομέας του Γ’ Νεκροταφείο δέχτηκε βανδαλισμό από αγνώστους. Έσπασαν ταφικές πλάκες και βεβήλωσαν τη μνήμη ανθρώπων, σε μία ακραία αντισημιτική κίνηση.
Η Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών έδειξε την αντίδραση της με έναν ίσως απρόσμενο τρόπο. Καταδίκασε την ενέργεια πραγματοποιώντας λίγες ημέρες αργότερα μία σιωπηλή διαμαρτυρία σε μορφή αλυσίδας και κρατώντας πλακάτ και πανό με γραμμένη μόνο μία λέξη, τη λέξη ΓΙΑΤΙ. Δίπλα στην Ισραηλιτική Κοινότητα στάθηκε πλήθος κόσμου: πολιτικοί, επίσημες αρχές, πρεσβείες και προξενεία αλλά κυρίως απλοί πολίτες. “Τί μπορεί να σου φταίνε οι νεκροί; Πώς μπορούν να σε βλάψουν;” αναρωτηθήκαμε.
Η κοινωνική δράση
Η Κοινότητα έχει έντονη κοινωνική δράση, τόσο όσον αφορά τα μέλη της, αλλά και σε ευρύτερο πλαίσιο. Ειδικά το σχολείο, συλλέγει τρόφιμα για άλλα σχολεία όπως τον παιδικό σταθμό του Φιλανθρωπικού Σωματείου «Οι φίλοι του παιδιού», πραγματοποιεί μπαζαρ και δωρίζει τα έσοδα ή συλλέγει καπάκια για αγορά αναπηρικών αμαξιδίων. “Για παράδειγμα, για την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος συλλέξαμε 200 βιβλία τα οποία δωρίσαμε στη βιβλιοθήκη του 2ου Γυμνάσιου Ελευσίνας. Όσο μαινόταν η προσφυγική κρίση, πραγματοποιήσαμε εκδηλώσεις, ώστε να γίνουμε αρωγοί σε αυτήν τη συλλογική προσπάθεια, αλλά συγκεντρώσαμε και δύο φορές χρηματικό ποσό για να βοηθήσουμε όσο πιο ενεργά μπορούσαμε κι εμείς. Όταν υπάρχει κάποιο έκτακτο γεγονός στην Κοινωνία, προσπαθούμε να είμαστε εκεί. Στις φωτιές στο Μάτι πήγαμε αμέσως να δώσουμε τα είδη ανάγκης. Αργότερα, δωρίσαμε και εξοπλισμό στην Πυροσβεστική σύμφωνα με υποδείξεις της για τις ανάγκες που είχανε.”
Ο Ραββίνος
“Θα πάμε απέναντι στο γραφείο του Ραββίνου για να σου μιλήσει”.
To 2015, ο Ραββίνος Αθηνών Γκαμπριέλ Νεγρίν διαδέχεται το Ραββίνο Ισαάκ Μιζάν ο οποίος υπηρέτησε την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών από το 1971.
Η Τάλυ θα μου πει “Είμαστε πολύ τυχεροί που τον έχουμε”. Πριν ξεκινήσουμε να μιλάμε, κοιτάμε φωτογραφίες στο κινητό από την προετοιμασία των κοριτσιών της κοινότητας για το Μπατ Μιτσβά ( θρησκευτική ενηλικίωση)τους.
“Η Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών είναι μία ‘καινούργια’ κοινότητα. Ιδρύεται το 1890 ως Ισραηλιτική Αδελφότης Αθηνών και το 1912–13 μετατρέπεται σε Ισραηλιτική Κοινότητα. Υπάρχουν στοιχεία για εβραϊκή παρουσία εδώ από την Αρχαία Περίοδο και φυσικά κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο. Παρατηρείται μία απουσία του εβραϊσμού στα βυζαντινά και οθωμανικά χρόνια και με τον ερχομό του Βασιλιά Όθωνα εντείνεται η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου. Παρόλα αυτά, ο μικρός εβραϊκός πληθυσμός σημαίνει και μικρές θρησκευτικές ανάγκες. Για αυτό το λόγο, η εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών γινόταν και σε μικρούς λατρευτικούς χώρους. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το σπίτι του Γιουσουρούμ στην οδό Καραϊσκάκη όπου τελούνταν θρησκευτικά καθήκοντα. Το 1903–1904 οι Έλληνες Εβραίοι αρχίζουν να εναρμονίζονται με τις κοινωνικές αλλαγές και αυτό έχει αντίκτυπο και στην αρχιτεκτονική της Ι. Συναγωγής. Βασικό στοιχείο είναι ότι η συναγωγή λειτουργούσε και ως χώρος συγκέντρωσης και περίθαλψης πέρα από χώρος προσευχής και λατρείας. Για παράδειγμα, στους χώρους της συναγωγής φιλοξενήθηκαν Ζακυνθινοί Εβραίοι μετά τον καταστροφικό σεισμό. To 1972 η συναγωγή Μπεθ Σαλώμ ανακαινίζεται και αποκτά ένα πιο μοντέρνο και φουτουριστικό στυλ.”
Πώς συνυπάρχουν όμως μέσα στη συναγωγή οι διαφορετικές εβραϊκές κοινότητες;
Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο αθηναϊκός εβραϊκός πληθυσμός ήταν μεικτός. Είχαμε Ρωμανιώτες, Σεφαραδίτες αλλά και λίγους Ασκεναζίτες. Η ρωμανιώτικη παράδοση επικράτησε σε ορισμένα σημεία όπως για παράδειγμα στο ότι οι περισσότεροι ψάλτες μας ήταν Ρωμανιώτες και ακόμα και οι προσευχές λέγονταν με την ιδιαίτερη ρωμανιώτικη προφορά. Στην πορεία μας, τις τελευταίες δεκαετίες οι Ραββίνοι της Κοινότητας ήταν Σεφαραδίτες, ενώ υπήρξαν και λαμπροί ψάλτες της λαντίνο παράδοσης όπως ο Αβραάμ Ρούσσος.
Σύντομα η συζήτηση θα πάει στις δικές του επιρροές και στους δικούς του δασκάλους. “Πνευματικός μου δάσκαλος ήταν ο Σοφολογιότατος Ραββίνος Ι. Αράρ ας αναπαύεται εν ειρήνη, αλλά και ο αρχιραββίνος Χαλκίδας.” Το γραφείο του είναι γεμάτο φωτογραφίες των ραββίνων που πέρασαν από την Κοινότητα. Υπομονετικά και ήρεμα μου εξηγεί σύντομα την ιστορία και αποτύπωμα κάθε ραβίνου στην εβραϊκή κοινότητα των Αθηνών αλλά και στον ίδιο. “Ένα μεγάλο κεφάλαιο είναι για εμένα και ο Νίκος Σταυρουλάκης. Μου εμφύτευσε την αγάπη μου για τον ελληνικό Ιουδαϊσμό, για την έρευνα και για τη διάσωση των ιουδαϊκών παραδόσεων”.
Καθώς εμένα η γνωριμία μου με τον εβραϊσμό ξεκίνησε από μία εορταστική λειτουργία, δε θα μπορούσα να μη ρωτήσω για το τί γίνεται στις γιορτές τους.
“Λειτουργούμε πλήρως σε όλες τις γιορτές. Η Κοινότητα και η Ι. Συναγωγή έχει διατηρήσει τη συνοχή της και έχει αποφύγει με σθένος οποιοδήποτε σχίσμα. Είναι ανοιχτή σε όλους του Ισραηλίτες οποιασδήποτε κοινότητας ή αντίληψης. Προσευχόμαστε όλοι μαζί στην ίδια και μοναδική Ι. Συναγωγή της Αθήνας.Καλοδέχεται τους μη Εβραίους και τους παρουσιάζει μία κοντινή στη χριστιανική παράδοση αλλά άγνωστη για αυτούς, κάποιες φορές, θρησκεία. Πρόκειται για μία κοινότητα ελληνική: στην ιστορία, στην προσευχή και στη συμπεριφορά των μελών.”
Πώς είναι να βλέπεις τις αλλαγές μίας ολόκληρης κοινότητας και να σηκώνεις το βάρος μίας νέας ζωής που έρχεται στον κόσμο, μίας ζωής που χάνεται και μας αποχαιρετάει; Πώς είναι κάποιος να κρατάει τα χέρια σου γεμάτος ευτυχία και συγκίνηση; Πώς είναι να νιώθεις ένα κεφάλι γεμάτο θλίψη και απόγνωση να ακουμπάει στον ώμο σου; Πώς είναι να βλέπεις τα παιδιά να μεγαλώνουν και να ενηλικιώνονται θρησκευτικά; Πώς είναι να εκπροσωπείς πολλές φορές μία λέξη, τη λέξη Εβραίος;
Αυτό που με συγκινεί είναι η εμπιστοσύνη των ανθρώπων που με αποδέχονται. Αποδέχονται έναν ποιμενάρχη που εργάζεται σκληρά και αφοσιώνεται στη διακονία. Αυτό που έχει σημασία για εμένα είναι ο άνθρωπος. Ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Ξέρετε, στο τέλος κάθε κηρύγματος, η ευχή είναι “Δυνατός κι ευλογημένος”. Δύναμη και υπομονή που χρειαζόμαστε για να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες¨.
Πάντα στο τέλος μίας συνέντευξης κάνω την ίδια ερώτηση. Πάντα όλοι δυσκολεύονται τρομερά να την απαντήσουν. Άλλοι την έχουν σκεφτεί ξανά και άλλοι δε θέλουν ούτε να μπουν στη διαδικασία. “Πώς βλέπετε το μέλλον της κοινότητας;”
“Τη βλέπω μικρότερη αριθμητικά αλλά ζωντανή, ενεργή και ακόμα πιο εξωστρεφή. Αλλά θα σας πω πως θα ήθελα να τη δω. Θα ήθελα να δω μία κοινότητα καλύτερη εκπαιδευμένη στην ιουδαϊκή παιδεία, πιο ενωμένη και συνδεδεμένη”.
Σηκωνόμαστε να φύγουμε. Κλείνει την πόρτα του γραφείου του και με αφήνει στις Συναγωγές για να τις φωτογραφίσω. Κάνω λίγες ερωτήσεις στον επιστάτη και προσπαθώ να βγάλω όσο το δυνατόν καλύτερες φωτογραφίες. Φεύγοντας, με χαιρετάει ο αστυνομικός μέσα από το κουβούκλιο του. Η ζέστη αφόρητη και μάλλον έχει αρχίσει να έρχεται η άνοιξη..
Επίλογος: Δεν ξεκίνησα να κάνω αυτό το αφιέρωμα ως ένα ακόμα αφιέρωμα στο Ολοκαύτωμα, στον πόνο, στο τραύμα, στο δάκρυ και στη μνήμη του παρελθόντος. Δεν είναι μία ιστορία από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στόχος μου ήταν να ζήσω το παρόν μίας κοινότητας η οποία άλλοτε ακμάζει και άλλοτε μένει στην αβεβαιότητα. Στόχος μου ήταν να κοιτάξω λίγο μέσα από τα μάτια τους και να δω πως οραματίζονται το μέλλον τους με την ταυτότητα του Έλληνα Εβραίου στα χέρια τους. Δεν ήθελα, ούτε θέλω να προκαλέσει το αφιέρωμα αυτό ρίγη συγκίνησης για όσα πέρασαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης οι Εβραίοι. Ήθελα να αναλογιστούμε τη ζωή του τώρα και του αύριο, ήθελα να καταφέρουμε κάποια στιγμή να μπούμε σε μία συναγωγή χωρίς να φοβόμαστε για το άγνωστο που προκαλεί μία άλλη θρησκεία, ήθελα να αντικρίσουμε λίγο την ομορφιά που υπάρχει όταν δεν είμαστε όλοι ίδιοι.
Ευχαριστώ για την υποστήριξη και τη θερμή φιλοξενία, την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών, τον Ραβίνο Γκαμπριέλ Νεγρίν, την Τάλυ Μαϊρ, Διευθύντρια της Κοινότητας και τον Ιάκωβο Ατούν, Συντονιστή Εβραϊκών Προγραμμάτων.