H ανθεκτικότητα εξελίσσεται σήμερα σε σημείο αναφοράς των συζητήσεων και των προτάσεων για την ανάκαμψη της οικονομίας (βλ. πρόσφατο σχέδιο για την ευρωπαϊκή ανάκαμψη/NextGenerationEU) με στόχο την αντιμετώπιση απρόβλεπτων και πολλαπλών κρίσεων κλιματικής, υγειονομικής, γεωπολιτικής, τεχνολογικής ή άλλης φύσης (π.χ. κυβερνοκρίσεις). Οι αρχές και τα προοδευτικά εφαρμοσμένα παραδείγματα της βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τη χρήση των τεχνολογιών της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, αποτελούν την πιο άμεση και αποτελεσματική οδό για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας, καθώς δύνανται να προσδώσουν οικονομική σταθερότητα, να διασφαλίσουν συνθήκες διευρυμένης κοινωνικής ευημερίας, να μειώσουν το βαθμό έκθεσης σε εξωτερικούς κινδύνους και να απελευθερώσουν σημαντικούς πόρους για την υποστήριξη επενδύσεων υψηλής προστιθέμενης αξίας, τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων απασχόλησης και τη χρηματοδότηση σύγχρονων κοινωνικών υποδομών.
Στο πλαίσιο αυτό, το Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ παρουσιάζει και αναλύει μέσω της HuffPost τα δεδομένα σε τέσσερις κεντρικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, αναδεικνύει διλήμματα και ανταγωνιστικές προσεγγίσεις και καταθέτει σχετικές προτάσεις με στόχο τη σύζευξη βιωσιμότητας, ανθεκτικότητας και κοινωνικής ευημερίας.
Στο αφιέρωμα «Για μια βιώσιμη, δίκαιη & ανθεκτική οικονομία στη μετα-covid19 εποχή: Δεδομένα, διλήμματα και προτάσεις» εξετάζονται οι περιπτώσεις του Τουρισμού (Ι), του Αγροδιατροφικού τομέα (ΙΙ), της Ενέργειας (ΙΙΙ) και της Ψηφιακής οικονομίας (IV).
Η ενέργεια, ως αγαθό πρώτης ανάγκης για την ικανοποίηση βασικών κοινωνικών αναγκών και για τη λειτουργία της οικονομίας, συγκαταλέγεται αδιαμφισβήτητα μεταξύ των τομέων στρατηγικής σημαίας για την ανθεκτικότητα μιας χώρας. Όπως εξετάζεται παρακάτω, οι αρχές και τα εφαρμοσμένα παραδείγματα της βιώσιμης ανάπτυξης μπορούν να ικανοποιήσουν μια σειρά από αναγκαίες προϋποθέσεις και κριτήρια στον τομέα της ενέργειας, όπως η ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας, η σταθερότητα του συστήματος, η μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικού άνθρακα, η διασφάλιση της κοινωνικής προσιτότητας των ενεργειακών αγαθών και η μείωση του κόστους ενέργειας για τις επιχειρήσεις.
Χαρακτηριστικά, αδυναμίες και σημεία τρωτότητας του εγχώριου ενεργειακού συστήματος
Η διερεύνηση των διαύλων μέσω των οποίων ο ενεργειακός τομέας δύναται να συνεισφέρει ουσιαστικά στην ανθεκτικότητα της ελληνικής οικονομίας καθιστά αναγκαία την εξέταση βασικών χαρακτηριστικών και αδυναμιών του.
Ξεχωρίζουν ενδεικτικά:
η σημαντική επιβάρυνση της οικονομίας που προκύπτει από την εισαγωγή καυσίμων και ένα έλλειμμα στο σχετικό ισοζύγιο που ανέρχεται σε 5,040 δισεκατομμύρια ευρώ, δηλαδή περισσότερο από 1/5 του ελλείμματος στο ισοζύγιο αγαθών (στοιχεία 2019)1
οι περιβαλλοντικές και συνάμα οικονομικές επιπτώσεις (άμεσες και έμμεσες) από το υψηλό μερίδιο των ορυκτών καυσίμων στο ενεργειακό μείγμα της χώρας (ατμοσφαιρική ρύπανση, αύξηση κόστους παραγωγής λόγω της περιβαλλοντικής φορολογίας, επιπτώσεις στη δημόσια υγεία κ.λπ.)
η μεταβλητότητα που συνδέεται με την επίδραση γεωπολιτικών παραγόντων στις διεθνείς τιμές πετρελαίου και ο χαμηλός βαθμός ενεργειακής αυτονομίας
οι προβλέψεις για πιθανή υποχώρηση της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου εντός της τρέχουσας δεκαετίας, με αποτέλεσμα το ενδεχόμενο σημαντικής αύξησης των τιμών2.
Η εξέταση βασικών στοιχείων σχετικά με την ενεργειακή εξάρτηση, την παραγωγικότητα και την ένταση της ελληνικής οικονομίας αποτελεί μια χρήσιμη άσκηση για τον εντοπισμό των προτεραιοτήτων που η χώρα καλείται να θέσει στον τομέα της ενέργειας. Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα συγκριτικά στοιχεία, η ελληνική οικονομία παρουσιάζει σημαντική υστέρηση σε σχέση με τον μέσο όρο της ΕΕ-28 και της ευρωζώνης σε ό,τι αφορά:
α) την εξάρτηση από εισαγωγές ενεργειακών προϊόντων (+26,9% έναντι της ΕΕ-28)3,
β) την ενεργειακή παραγωγικότητα (χαμηλότερη παραγωγικότητα κατά 13,7% έναντι της ΕΕ-28)4
γ) την ενεργειακή ένταση της οικονομίας (+38,1% έναντι της ΕΕ-28)5.
Το ενεργειακό μοντέλο της χώρας διέπεται, συνεπώς, από υψηλή εξάρτηση από εισαγωγές και υψηλό βαθμό ενεργειακής σπατάλης, πράγμα που μετακυλίεται στο κόστος παραγωγής. Οι εισαγωγές καυσίμων επιβαρύνουν σημαντικά το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας, αντιπροσωπεύοντας το 22% του εμπορικού ελλείμματος (2019)6. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής υδρογονανθράκων, αν και θα μπορούσε να συνεισφέρει, σε κάποιο βαθμό, στην ενεργειακή ασφάλεια, δεν συνάδει με την επίτευξη των περιβαλλοντικών και κλιματικών στόχων και δεσμεύσεων της χώρας. Ταυτόχρονα, η επίπτωση της ύφεσης στην πετρελαϊκή βιομηχανία πιθανολογείται ότι θα διαδραματίσει ρόλο επιταχυντή της ενεργειακής μετάβασης σε παγκόσμιο επίπεδο, σηματοδοτώντας τη σταδιακή έως και ραγδαία υποχώρηση των ορυκτών καυσίμων7 8. Πετρελαϊκές εταιρίες ανακοινώνουν ήδη ιστορικές ζημιές και σχέδια αναδιάρθρωσης των δραστηριοτήτων και επενδυτικών τους σχεδίων λόγω της γενικευμένης οικονομικής αβεβαιότητας9.
Άξονες παρέμβασης για την ενεργειακή ανθεκτικότητα
Η αντιμετώπιση των οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και γεωπολιτικών αδυναμιών που χαρακτηρίζουν το υφιστάμενο ενεργειακό μοντέλο της χώρας επιτάσσει επομένως την επιτάχυνση της διαδικασίας δίκαιης ενεργειακής και κλιματικής μετάβασης με βασικούς άξονες10 11:
τη δραστική βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης σε όλους τους τομείς (οικιακή κατανάλωση, επιχειρήσεις, κτηριακό απόθεμα, δημόσιος τομέας)
την ταχύτερη διείσδυση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στο ενεργειακό μείγμα της χώρας με περιβαλλοντικά και κοινωνικά ωφέλιμο τρόπο
τη δραστική αύξηση της συμμετοχής της ηλεκτρικής ενέργειας (εξηλεκτρισμός μεταφορών και θερμότητας) και την προσαρμογή του δικτύου στις νέες ποσοτικές και ποιοτικές ανάγκες
την ανάπτυξη εγχώριων καυσίμων και αερίου από βιομάζα
επενδύσεις σε υποδομές αποθήκευσης ενέργειας και τεχνολογίες δέσμευσης και αποθήκευσης εκπομπών άνθρακα.
Ο στρατηγικός ενεργειακός σχεδιασμός της χώρας (ΕΣΕΚ και Μακροπρόθεσμος Σχεδιασμός για το 2050) θέτει ειδικότερα ως στόχο τη μείωση του δείκτη ενεργειακής εξάρτησης από 70% (2018) σε 60% το 2030 και σε μια τιμή που κυμαίνεται μεταξύ 48% έως και 22,7% το 2050.
Ενεργειακή μετάβαση και τοπικές κοινωνίες: ευκαιρίες και προκλήσεις
Στο πλαίσιο αυτό, κρίσιμο χαρακτήρα λαμβάνει η υποστήριξη και διάδοση τεχνολογιών που αποκεντρώνουν την παραγωγή ενέργειας και προωθούν τη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών με στόχο την επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης και τη διασφάλιση συνθηκών ενεργειακής δημοκρατίας12.
Η προοπτική της αποκεντρωμένης παραγωγής ενέργειας παρουσιάζει επίσης σημαντικά οφέλη για την ενίσχυση της ενεργειακής αυτονομίας, με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και αποδοτικές εφαρμογές για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών νησιών αλλά και ορεινών περιοχών σε ό,τι αφορά ζητήματα πέραν της ηλεκτροδότησης (π.χ. βιομάζα, αέρια καύσιμα), προκειμένου να καλύπτονται οι ανάγκες σε θέρμανση και οικονομικές χρήσεις (αγροτικές και άλλες εκμεταλλεύσεις).
Το μοντέλο αυτό, η ανάπτυξη του οποίου μπορεί να στηριχθεί στον καινοτόμο πλαίσιο των Ενεργειακών Κοινοτήτων που θεσπίστηκε το 2018 στην Ελλάδα, αντιτίθεται σε αυτό των μεγάλων επενδυτικών σχεδίων («βιομηχανικών ΑΠΕ/ΒΑΠΕ») χωρίς µέριµνα για τη διασύνδεσή τους µε το εγχώριο παραγωγικό σύστημα και τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Ορισμένοι Δήμοι ήδη λαμβάνουν πρωτοβουλίες για την αξιοποίηση του εν λόγω θεσμού13. Η κατάληψη τεράστιων εκτάσεων από ΒΑΠΕ εκτιμάται επίσης ότι αναιρεί τις προοπτικές ανάπτυξης υποσχόμενων και αειφόρων δραστηριοτήτων όπως ο εναλλακτικός τουρισμός, η ανάπτυξη σύγχρονων καλλιεργειών κ.λπ.
Η αναγκαιότητα αξιόπιστων και ολιστικών τοπικών και κλαδικών σχεδίων κλιματικής μετάβασης για την πρόληψη και διαχείριση της αλλαγής
Τέλος, η κατάρτιση ενός πραγματικά αξιόπιστου και ρεαλιστικού σχεδίου δίκαιης μετάβασης για τις λιγνιτικές περιοχές της χώρας αποτελεί σήμερα επιτακτική ανάγκη. Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα προβλήματα και τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών και να μη στηρίζεται σε μια πρόσκαιρη πολιτική διαχείρισης των ενεργειακών αναδιαρθρώσεων επιδοματικού αποκλειστικά χαρακτήρα, η οποία δεν διασφαλίζει καμία σοβαρή αναπτυξιακή προοπτική στους εργαζομένους και τους κατοίκους της περιοχής. Επίσης, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη προτάσεις της επιστημονικής και ακαδημαϊκής Κοινότητας, για την ανάδειξη δραστηριοτήτων πέραν της ανάπτυξης ΑΠΕ στην περιοχή (π.χ. αξιοποίηση των λιγνιτικών κοιτασμάτων για άλλες «εξω-ηλεκτρικές» χρήσεις, δηλαδή εκτός της καύσης για παραγωγή ηλεκτρισμού)14.
Σημειώνεται, επίσης, ότι η ενεργειακή μετάβαση επιτάσσει το σχεδιασμό πολιτικών πρόληψης και διαχείρισης της αλλαγής σε ένα σύνολο κλάδων και επιχειρήσεων υψηλής ενεργειακής έντασης σε επίπεδο τόσο παραγόμενων προϊόντων όσο και παραγωγικών διαδικασιών. Για παράδειγμα, η παραγωγική αναδιάρθρωση των διυλιστηρίων –από την παραγωγή συμβατικών καυσίμων στην παραγωγή κλιματικά ουδέτερων (συνθετικών) καυσίμων- αναδεικνύει τις συνολικότερες αναπτυξιακές ευκαιρίες και προοπτικές του μετασχηματισμού της βιομηχανίας προς «πράσινες» δραστηριότητες15. Η ενεργειακή μετάβαση σε κρίσιμους κλάδους και μεγάλες επιχειρήσεις θα πρέπει να ενσωματώσει στρατηγικές κατευθύνσεις και να αξιοποιήσει έγκαιρα ευκαιρίες που αναπτύσσονται στην μετα-covid εποχή, όπως αυτές της Στρατηγικής για το Υδρογόνο για μια Κλιματικά Ουδέτερη Ευρώπη16.
1 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Ισοζύγιο αγαθών.
2 Rhodes, C. (2020) “Transition Towns, Re-localisation, COVID-19 and the Fracking Industry”, Energy Balance. Διαθέσιμο στο: https://ergobalance.blogspot.com/2020/04/transition-towns-re-localisation-covid.html.
3 Net imports/Gross available energy. Eurostat: Energy dependence.
4 Gross domestic product (GDP) / Gross available energy. Eurostat: Energy productivity
5 Gross inland energy consumption/Gross domestic product (GDP). European Environment Agency: Energy Intensity.
6 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Ισοζύγιο αγαθών.
7 Διακρίνονται δύο βασικά σενάρια σχετικά με το μέλλον της πετρελαϊκής βιομηχανίας: α) το σενάριο της ανάκαμψης και επιβίωσης της πετρελαϊκής βιομηχανίας και β) το σενάριο κορύφωσης το 2019 της παγκόσμιας κατανάλωσης πετρελαίου και ταχείας μετάβασης προς καθαρές μορφές ενέργειας. Βλ. σχετικά: Κουρής, Γ. (2020), «Η Αγορά του Πετρελαίου στις Μέρες του Κορονοϊού», Μαϊος 2020, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ. Διαθέσιμο στο:
8 Τσουράκης, Γ. (2020) «Εξορύξεις υδρογονανθράκων: Διαστάσεις ενεργειακής πολιτικής στην εποχή της κλιματικής αλλαγής», Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 23.6.2020. Διαθέσιμο στο: https://poulantzas.gr/yliko/giorgos-tsourakis-exoryxis-ydrogonanthrakon-diastasis-energiakis-politikis-stin-epochi-tis-klimatikis-allagis/
10 «Η Ελλάδα στο δρόμο για την οικονομία χωρίς άνθρακα», Βασίλης Τσολακίδης, 18.1.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.protothema.gr/blogs/vasilis-tsolakidis/article/965498/i-ellada-sto-dromo-gia-tin-oikonomia-horis-anthraka/.
11 «Μακροχρόνια Στρατηγική για το 2050», Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/info/energy-climate-change-environment/overall-targets/long-term-strategies_en.
12 Δεββές, Σ. (2019), «Ενεργειακή μετάβαση με όρους δημοκρατίας, συμμετοχικότητας & κοινωνικής δικαιοσύνης», Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, 30.10.2019. Διαθέσιμο στο:
13 Σχετικές πρωτοβουλίες Δήμων στην Ελλάδα: https://iliemou-iliesou.gr/#protoporoi
15 Ενδεικτικά: Greening of Industry, European Monitoring Centre on Change. Διαθέσιμο στο: https://www.eurofound.europa.eu/el/observatories/emcc/case-studies/the-greening-of-industries-in-the-eu.
16 ‘A hydrogen strategy for a climate-neutral Europe’, 8.7.2020.